रामायणम्/अयोध्याकाण्डम्/सर्गः ४२

यावत् तु निर्यतः तस्य रजो रूपम् अदृश्यत ।
न एव इक्ष्वाकु वरः तावत् सम्जहार आत्म चक्षुषी ॥२-४२-१॥

यावद् राजा प्रियम् पुत्रम् पश्यति अत्यन्त धार्मिकम् ।
तावद् व्यवर्धत इव अस्य धरण्याम् पुत्र दर्शने ॥२-४२-२॥

न पश्यति रजो अपि अस्य यदा रामस्य भूमिपः ।
तदा आर्तः च विषण्णः च पपात धरणी तले ॥२-४२-३॥

तस्य दक्षिणम् अन्वगात् कौसल्या बाहुम् अन्गना ।
वामम् च अस्य अन्वगात् पार्श्वम् कैकेयी भरत प्रिया ॥२-४२-४॥

ताम् नयेन च सम्पन्नो धर्मेण निवयेन च ।
उवाच राजा कैकेयीम् समीक्ष्य व्यथित इन्द्रियः ॥२-४२-५॥

कैकेयि मा मम अन्गानि स्प्राक्षीस् त्वम् दुष्ट चारिणी ।
न हि त्वाम् द्रष्टुम् इच्चामि न भार्या न च बान्धवी ॥२-४२-६॥

ये च त्वाम् उपजीवन्ति न अहम् तेषाम् न ते मम ।
केवल अर्थ पराम् हि त्वाम् त्यक्त धर्माम् त्यजाम्य् अहम् ॥२-४२-७॥

अगृह्णाम् यच् च ते पाणिम् अग्निम् पर्यणयम् च यत् ।
अनुजानामि तत् सर्वम् अस्मिम्ल् लोके परत्र च  ॥२-४२-८॥

भरतः चेत् प्रतीतः स्यात् राज्यम् प्राप्य इदम् अव्ययम् ।
यन् मे स दद्यात् पित्र् अर्थम् मा मा तत् दत्तम् आगमत् ॥२-४२-९॥

अथ रेणु समुध्वस्तम् तम् उत्थाप्य नर अधिपम् ।
न्यवर्तत तदा देवी कौसल्या शोक कर्शिता ॥२-४२-१०॥

हत्वा इव ब्राह्मणम् कामात् स्पृष्ट्वा अग्निम् इव पाणिना ।
अन्वतप्यत धर्म आत्मा पुत्रम् सम्चिन्त्य तापसम् ॥२-४२-११॥

निवृत्य एव निवृत्य एव सीदतः रथ वर्त्मसु ।
राज्ञो न अतिबभौ रूपम् ग्रस्तस्य अम्शुमतः यथा ॥२-४२-१२॥

विललाप च दुह्ख आर्तः प्रियम् पुत्रम् अनुस्मरन् ।
नगर अन्तम् अनुप्राप्तम् बुद्ध्वा पुत्रम् अथ अब्रवीत् ॥२-४२-१३॥

वाहनानाम् च मुख्यानाम् वहताम् तम् मम आत्मजम् ।
पदानि पथि दृश्यन्ते स महात्मा न दृश्यते ॥२-४२-१४॥

स नूनम् क्वचित् एव अद्य वृक्ष मूलम् उपाश्रितः ।
काष्ठम् वा यदि वा अश्मानम् उपधाय शयिष्यते ॥२-४२-१५॥
उत्थास्यति च मेदिन्याः कृपणः पाम्शु गुण्ठितः ।
विनिह्श्वसन् प्रस्रवणात् करेणूनाम् इव ऋषभः ॥२-४२-१६॥

उत्थास्यति च मेदिन्याः कृपणः पाम्सुगुण्ठितः ।
विनिःस्वसन् प्रस्रवणात्क रेणूनामि वर्ष्भः ॥२-४२-१७॥

द्रक्ष्यन्ति नूनम् पुरुषा दीघ बाहुम् वने चराः ।
रामम् उत्थाय गच्चन्तम् लोक नाथम् अनाथवत् ॥२-४२-१८॥

सकामा भव कैकेयि विधवा राज्यम् आवस ।
कण्टकाक्रमण क्लान्तावनमद्य गमिष्यति ॥२-४२-१९॥

अनभिज्ञा वनानाम् सा नूनम् भयमुपैष्यति ।
श्वापदान्र्धितम् श्रुत्वा गमिभीरम् रोमहर्ष्णम् ॥२-४२-२०॥

सकामा भवकैकेयि विधवा राज्य मावस ।
न हि तम् पुरुष व्याघ्रम् विना जीवितुम् उत्सहे ॥२-४२-२१॥

इति एवम् विलपन् राजा जन ओघेन अभिसम्वृतः ।
अपस्नातैव अरिष्टम् प्रविवेश पुर उत्तमम् ॥२-४२-२२॥

शून्य चत्वर वेश्म अन्ताम् सम्वृत आपण देवताम् ।
क्लान्त दुर्बल दुह्ख आर्ताम् न अत्याकीर्ण महा पथाम् ।
ताम् अवेक्ष्य पुरीम् सर्वाम् रामम् एव अनुचिन्तयन् ।
विलपन् प्राविशद् राजा गृहम् सूर्यैव अम्बुदम् ॥२-४२-२३॥

महा ह्रदम् इव अक्षोभ्यम् सुपर्णेन हृत उरगम् ।
रामेण रहितम् वेश्म वैदेह्या लक्ष्मणेन च ॥२-४२-२४॥

अथ गद्गदशब्दस्तु विलपन्मनुजाधिपः ।
उवाच मृदुमन्धार्थम् वचनम् दीन मस्वरम् ॥२-४२-२५॥

कौसल्याया गृहम् शीघ्रम् राम मातुर् नयन्तु माम् ।
इति ब्रुवन्तम् राजानम् अनयन् द्वार दर्शितः ॥२-४२-२६॥

इति ब्रुवन्तम् राजान मनयन् द्वार्दर्शिनः ।
कौसल्याया गृहम् तत्र न्यवेश्यत विनीतवत् ॥२-४२-२७॥

ततः तत्र प्रविष्टस्य कौसल्याया निवेशनम् ।
अधिरुह्य अपि शयनम् बभूव लुलितम् मनः ॥२-४२-२८॥

पुत्रद्वयविहीनम् च स्नुषयापि विवर्जितम् ।
अपश्यद्भवनम् राजा नष्टचन्ध्रमिवाम्बरम् ॥२-४२-२९॥

तच् च दृष्ट्वा महा राजो भुजम् उद्यम्य वीर्यवान् ।
उच्चैः स्वरेण चुक्रोश हा राघव जहासि माम् ॥२-४२-३०॥

सुखिता बत तम् कालम् जीविष्यन्ति नर उत्तमाः ।
परिष्वजन्तः ये रामम् द्रक्ष्यन्ति पुनर् आगतम् ॥२-४२-३१॥

अथ रात्र्याम् प्रपन्नायाम् कालरात्र्यामिआत्मनः ।
अर्धरात्रे दशरथह् कौसल्यामिदमब्रवीत् ॥२-४२-३२॥

रामम् मेऽनुगता दृष्टिरद्यापि न निवर्तते ।
न त्वाम् पश्यामि कौसल्ये साधु माम् पाणिना स्पृश ॥२-४२-३३॥

तम् रामम् एव अनुविचिन्तयन्तम् ।
समीक्ष्य देवी शयने नर इन्द्रम् ।
उप उपविश्य अधिकम् आर्त रूपाउप ।
विनिह्श्वसन्ती विललाप कृच्च्रम् ॥२-४२-३४॥



इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्याकाण्डे द्विचत्वारिंशः सर्गः ॥२-४२॥

स्रोतःसंपादित करें
पाठकौ घनपाठी वि.श्रीरामः, घनपाठी हरिसीताराममूर्तिः च । अत्र उपलभ्यते ।