रामायणम्/अयोध्याकाण्डम्/सर्गः ४१

तस्मिम्स्तु पुरुषव्याघ्रे विनिर्याति कृताञ्जलौ ।
आर्तशब्दोऽथ सम्जज्ञे स्त्रीणामन्तह्पुते तदा ॥२-४१-१॥

अनाथस्य जनस्य अस्य दुर्बलस्य तपस्विनः ।
यो गतिम् शरणम् च आसीत् स नाथः क्व नु गच्चति ॥२-४१-२॥

न क्रुध्यति अभिशस्तः अपि क्रोधनीयानि वर्जयन् ।
क्रुद्धान् प्रसादयन् सर्वान् सम दुह्खः क्व गच्चति ॥२-४१-३॥

कौसल्यायाम् महा तेजा यथा मातरि वर्तते ।
तथा यो वर्तते अस्मासु महात्मा क्व नु गच्चति ॥२-४१-४॥

कैकेय्या क्लिश्यमानेन राज्ञा सम्चोदितः वनम् ।
परित्राता जनस्य अस्य जगतः क्व नु गच्चति ॥२-४१-५॥

अहो निश्चेतनो राजा जीव लोकस्य सम्प्रियम् ।
धर्म्यम् सत्य व्रतम् रामम् वन वासो प्रवत्स्यति ॥२-४१-६॥

इति सर्वा महिष्यः ता विवत्साइव धेनवः ।
रुरुदुः चैव दुह्ख आर्ताः सस्वरम् च विचुक्रुशुः ॥२-४१-७॥

स तम् अन्तः पुरे घोरम् आर्त शब्दम् मही पतिः ।
पुत्र शोक अभिसम्तप्तः श्रुत्वा च आसीत् सुदुह्खितः ॥२-४१-८॥

न अग्नि होत्राणि अहूयन्त सूर्यः च अन्तर् अधीयत ।
व्यसृजन् कवलान् नागा गावो वत्सान् न पाययन् ॥२-४१-९॥

व्यसृजन् कबलान्नागा गावो वत्सान्न पाययन् ।
पुत्रम् प्रथमजम् लब्ध्वा जननी नाभ्यनन्दत ॥२-४१-१०॥

त्रिशन्कुर् लोहित अन्गः च बृहस्पति बुधाव् अपि ।
दारुणाः सोमम् अभ्येत्य ग्रहाः सर्वे व्यवस्थिताः ॥२-४१-११॥

नक्षत्राणि गत अर्चीम्षि ग्रहाः च गत तेजसः ।
विशाखाः च सधूमाः च नभसि प्रचकाशिरे ॥२-४१-१२॥

कालिकानिलवेगेन महोदधिरिवोत्थितः ।
रामे वनम् प्रव्रजिते नगरम् प्रचचाल तत् ॥२-४१-१३॥

दिशः पर्याकुलाः सर्वा स्तिमिरेणेव सम्वृताः ।
न ग्रहो नापि नक्षत्रं प्रचकाशे न किंचन ॥२-४१-१४॥

अकस्मान् नागरः सर्वो जनो दैन्यम् उपागमत् ।
आहारे वा विहारे वा न कश्चित् अकरोन् मनः ॥२-४१-१५॥

शोकपर्यायसन्तप्तः सततं दीर्घमुच्छ्वसन् ।
अयोध्यायाम् जनः सर्वः शुशोच जगतीपतिम् ॥२-४१-१६॥

बाष्प पर्याकुल मुखो राज मार्ग गतः जनः ।
न हृष्टः लक्ष्यते कश्चित् सर्वः शोक परायणः  ॥२-४१-१७॥

न वाति पवनः शीतः न शशी सौम्य दर्शनः ।
न सूर्यः तपते लोकम् सर्वम् पर्याकुलम् जगत् ॥२-४१-१८॥

अनर्थिनः सुताः स्त्रीणाम् भर्तारः भ्रातरः तथा ।
सर्वे सर्वम् परित्यज्य रामम् एव अन्वचिन्तयन् ॥२-४१-१९॥

ये तु रामस्य सुहृदः सर्वे ते मूढ चेतसः ।
शोक भारेण च आक्रान्ताः शयनम् न जुहुस् तदा ॥२-४१-२०॥

ततः तु अयोध्या रहिता महात्मना ।
पुरम्दरेण इव मही सपर्वता ।
चचाल घोरम् भय भार पीडिता ।
सनाग योध अश्व गणा ननाद च ॥२-४१-२१॥



इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्याकाण्डे एकचत्वारिंशः सर्गः ॥२-४१॥