रामायणम्/अयोध्याकाण्डम्/सर्गः ४०

अथ रामः च सीता च लक्ष्मणः च कृत अन्जलिः ।
उपसम्गृह्य राजानम् चक्रुर् दीनाः प्रदक्षिणम् ॥२-४०-१॥

तम् च अपि समनुज्ञाप्य धर्मज्ञः सीतया सह ।
राघवः शोक सम्मूढो जननीम् अभ्यवादयत् ॥२-४०-२॥

अन्वक्षम् लक्ष्मणो भ्रातुः कौसल्याम् अभ्यवादयत् ।
अथ मातुः सुमित्राया जग्राह चरणौ पुनः ॥२-४०-३॥

तम् वन्दमानम् रुदती माता सौमित्रिम् अब्रवीत् ।
हित कामा महा बाहुम् मूर्ध्नि उपाघ्राय लक्ष्मणम् ॥२-४०-४॥

सृष्टः त्वम् वन वासाय स्वनुरक्तः सुहृज् जने ।
रामे प्रमादम् मा कार्षीः पुत्र भ्रातरि गच्चति ॥२-४०-५॥

व्यसनी वा समृद्धो वा गतिर् एष तव अनघ ।
एष लोके सताम् धर्मः यज् ज्येष्ठ वशगो भवेत् ॥२-४०-६॥

इदम् हि वृत्तम् उचितम् कुलस्य अस्य सनातनम् ।
दानम् दीक्षा च यज्ञेषु तनु त्यागो मृधेषु च ॥२-४०-७॥

लक्स्मणम् त्वेवम्क्त्वा सा सम्सिद्धम् प्रियराघवम् ।
सुमित्रा गच्छ गच्छेति पुनः पुनरुवाच तम् ॥२-४०-८॥

रामम् दशरथम् विद्धि माम् विद्धि जनक आत्मजाम् ।
अयोध्याम् अटवीम् विद्धि गच्च तात यथा सुखम् ॥२-४०-९॥

ततः सुमन्त्रः काकुत्स्थम् प्रान्जलिर् वाक्यम् अब्रवीत् ।
विनीतः विनयज्ञः च मातलिर् वासवम् यथा ॥२-४०-१०॥

रथम् आरोह भद्रम् ते राज पुत्र महा यशः ।
क्षिप्रम् त्वाम् प्रापयिष्यामि यत्र माम् राम वक्ष्यसि ॥२-४०-११॥

चतुर् दश हि वर्षाणि वस्तव्यानि वने त्वया ।
तानि उपक्रमितव्यानि यानि देव्या असि चोदितः ॥२-४०-१२॥

तम् रथम् सूर्य सम्काशम् सीता हृष्टेन चेतसा ।
आरुरोह वर आरोहा कृत्वा अलम्कारम् आत्मनः ॥२-४०-१३॥

तथैव आयुध जातानि भ्रातृभ्याम् कवचानि च ।
रथ उपस्थे प्रतिन्यस्य सचर्म कठिनम् च तत् ॥२-४०-१४॥

वनवासम् हि सम्ख्यय वासाम्स्याभरणानि च ।
भर्तारमनुगच्छन्त्यै सीतायै श्वशुरो ददौ ॥२-४०-१५॥

तथैवायुधजालानि भ्रातृभ्याम् कवचानि च ।
रथोपस्थे प्रतिन्यस्य सचर्म कठिनम् च तत् ॥२-४०-१६॥
सीता तृतीयान् आरूढान् दृष्ट्वा धृष्टम् अचोदयत् ।
सुमन्त्रः सम्मतान् अश्वान् वायु वेग समान् जवे ॥२-४०-१७॥

प्रयाते तु महा अरण्यम् चिर रात्राय राघवे ।
बभूव नगरे मूर्च्चा बल मूर्च्चा जनस्य च ॥२-४०-१८॥

तत् समाकुल सम्भ्रान्तम् मत्त सम्कुपित द्विपम् ।
हय शिन्जित निर्घोषम् पुरम् आसीन् महा स्वनम् ॥२-४०-१९॥

ततः सबाल वृद्धा सा पुरी परम पीडिता ।
रामम् एव अभिदुद्राव घर्म आर्तः सलिलम् यथा ॥२-४०-२०॥

पार्श्वतः पृष्ठतः च अपि लम्बमानाः तत् उन्मुखाः ।
बाष्प पूर्ण मुखाः सर्वे तम् ऊचुर् भृश दुह्खिताः ॥२-४०-२१॥

सम्यच्च वाजिनाम् रश्मीन् सूत याहि शनैः शनैः ।
मुखम् द्रक्ष्यामि रामस्य दुर्दर्शम् नो भविष्यति ॥२-४०-२२॥

आयसम् हृदयम् नूनम् राम मातुर् असम्शयम् ।
यद् देव गर्भ प्रतिमे वनम् याति न भिद्यते ॥२-४०-२३॥

कृत कृत्या हि वैदेही चाया इव अनुगता पतिम् ।
न जहाति रता धर्मे मेरुम् अर्क प्रभा यथा ॥२-४०-२४॥

अहो लक्ष्मण सिद्ध अर्थः सतताम् प्रिय वादिनम् ।
भ्रातरम् देव सम्काशम् यः त्वम् परिचरिष्यसि ॥२-४०-२५॥

महति एषा हि ते सिद्धिर् एष च अभ्युदयो महान् ।
एष स्वर्गस्य मार्गः च यद् एनम् अनुगच्चसि ॥२-४०-२६॥

एवम् वदन्तः ते सोढुम् न शेकुर् बाष्पम् आगतम् ।
अथ राजा वृतः स्त्रीभिर् दीनाभिर् दीन चेतनः ॥२-४०-२७॥

अथ राजा वृतः स्त्रीभिर्दीनाभिर्दीनचेतनः ।
निर्जगाम प्रियम् पुत्रम् द्रक्ष्यामि इति ब्रुवन् गृहात् ॥२-४०-२८॥

शुश्रुवे च अग्रतः स्त्रीनाम् रुदन्तीनाम् महा स्वनः ।
यथा नादः करेणूनाम् बद्धे महति कुन्जरे ॥२-४०-२९॥

पिता च राजा काकुत्स्थः श्रीमान् सन्नः तदा बभौ ।
परिपूर्णः शशी काले ग्रहेण उपप्लुतः यथा ॥२-४०-३०॥

स च श्रीमानचिन्त्यात्मा रामो दशरथात्मजः ।
सूतम् सम्चोदयामास त्वरितम् वाह्यतामिति ॥२-४०-३१॥

रामो याहीति सूतम् तम् तिष्ठेति स जनस्तदा ।
उभयम् नाशकत्सूतः कर्तुमध्वनि चोदितः ॥२-४०-३२॥

निर्गच्छति महाबाहौ रामे पौरजनाश्रुभिः ।
पतितैरभ्यवहितम् प्रशशाम महीरजः ॥२-४०-३३॥

रुदिताश्रुपरिद्यूनम् हाहाकृतमचेतनम् ।
प्रयाणे राघवस्यासीत्पुरम् परमपीडितम् ॥२-४०-३४॥

सुस्राव नयनैः स्त्रीणामस्रमायाससम्भवम् ।
मीनसम्क्षोभचलितैः सलिलम् पङ्कजैरिव ॥२-४०-३५॥

दृष्ट्वा तु नृपतिः श्रीमानेकचित्तगतम् पुरम् ।
निपपातैव दुःखेन हतमूल इव द्रुमः ॥२-४०-३६॥

ततओ हल हला शब्दो जज्ञे रामस्य पृष्ठतः ।
नराणाम् प्रेक्ष्य राजानम् सीदन्तम् भृश दुह्खितम् ॥२-४०-३७॥

हा राम इति जनाः केचित् राम माता इति च अपरे ।
अन्तः पुरम् समृद्धम् च क्रोशन्तम् पर्यदेवयन् ॥२-४०-३८॥

अन्वीक्षमाणो रामः तु विषण्णम् भ्रान्त चेतसम् ।
राजानम् मातरम् चैव ददर्श अनुगतौ पथि ॥२-४०-३९॥

स बद्ध इव पाशेन किशोरो मातरम् यथा ।
धर्मपाशेन सम्क्षिप्तः प्रकाशम् नाभुदैक्षत ॥२-४०-४०॥

पदातिनौ च यान अर्हाव् अदुह्ख अर्हौ सुख उचितौ ।
दृष्ट्वा सम्चोदयाम् आस शीघ्रम् याहि इति सारथिम् ॥२-४०-४१॥

न हि तत् पुरुष व्याघ्रः दुह्खदम् दर्शनम् पितुः ।
मातुः च सहितुम् शक्तः तोत्र अर्दितैव द्विपः  ॥२-४०-४२॥

प्रत्यगारमिवायान्ती वत्सला वत्सकारणात् ।
बद्धवत्सा यथा धेनू  राममाताभ्याधावत ॥२-४०-४३॥

तथा रुदन्तीम् कौसल्याम् रथम् तम् अनुधावतीम् ।
क्रोशन्तीम् राम राम इति हा सीते लक्ष्मण इति च ॥२-४०-४४॥
रामलक्ष्मणसीतार्थम् स्रवन्तीम् वारि नेत्रजम् ।
असकृत् प्रैक्षत तदा नृत्यन्तीम् इव मातरम् ॥२-४०-४५॥

तिष्ठ इति राजा चुक्रोष याहि याहि इति राघवः ।
सुमन्त्रस्य बभूव आत्मा चक्रयोः इव च अन्तरा ॥२-४०-४६॥

न अश्रौषम् इति राजानम् उपालब्धो अपि वक्ष्यसि ।
चिरम् दुह्खस्य पापिष्ठम् इति रामः तम् अब्रवीत् ॥२-४०-४७॥

रामस्य स वचः कुर्वन्न् अनुज्ञाप्य च तम् जनम् ।
व्रजतः अपि हयान् शीघ्रम् चोदयाम् आस सारथिः ॥२-४०-४८॥

न्यवर्तत जनो राज्ञो रामम् कृत्वा प्रदक्षिणम् ।
मनसा अपि अश्रु वेगैः च न न्यवर्तत मानुषम् ॥२-४०-४९॥

यम् इच्चेत् पुनर् आयान्तम् न एनम् दूरम् अनुव्रजेत् ।
इति अमात्या महा राजम् ऊचुर् दशरथम् वचः ॥२-४०-५०॥

तेषाम् वचः सर्व गुण उपपन्नम् ।
प्रस्विन्न गात्रः प्रविषण्ण रूपः ।
निशम्य राजा कृपणः सभार्यो ।
व्यवस्थितः तम् सुतम् ईक्षमाणः ॥२-४०-५१॥



इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्याकाण्डे चत्वारिंशः सर्गः ॥२-४०॥