रामायणम्/अयोध्याकाण्डम्/सर्गः २३

इति ब्रुवति रामे तु लक्ष्मणो अधः शिरा मुहुः ।
श्रुत्वा मध्यम् जगाम इव मनसा दुह्ख हर्षयोह् ॥२-२३-१॥

तदा तु बद्ध्वा भ्रुकुटीम् भ्रुवोर् मध्ये नर ऋषभ ।
निशश्वास महा सर्पो बिलस्यैव रोषितः ॥२-२३-२॥

तस्य दुष्प्रतिवीक्ष्यम् तत् भ्रुकुटी सहितम् तदा ।
बभौ क्रुद्धस्य सिम्हस्य मुखस्य सदृशम् मुखम् ॥२-२३-३॥

अग्रहः तम् विधुन्वम्स् तु हस्ती हस्तम् इवात्मनः ।
तिर्यग् ऊर्ध्वम् शरीरे च पातयित्वा शिरः धराम् ॥२-२३-४॥
अग्र अक्ष्णा वीक्षमाणः तु तिर्यग् भ्रातरम् अब्रवीत् ।

अस्थाने सम्भ्रमः यस्य जातः वै सुमहान् अयम् ॥२-२३-५॥
धर्म दोष प्रसन्गेन लोकस्य अनतिशन्कया ।
कथम् हि एतत् असम्भ्रान्तः त्वद् विधो वक्तुम् अर्हति ॥२-२३-६॥
यथा दैवम् अशौण्डीरम् शौण्डीरः क्षत्रिय ऋषभः ।

किम् नाम कृपणम् दैवम् अशक्तम् अभिशम्सति ।
पापयोस् तु कथम् नाम तयोह् शन्का न विद्यते ॥२-२३-७॥

सन्ति धर्म उपधाः श्लक्ष्णा धर्मात्मन् किम् न बुध्यसे ॥२-२३-८॥
तयोस्सुचरितम् स्वार्थम् शाठ्यात् परिजिहीर्षतोः ।

यदि नैवम् व्यवसितम् स्याद्धि प्राग्रेव राघव ।
तयोः प्रागेव दत्तश्च स्याद्वरः प्रकृतश्च सः ॥२-२३-९॥

लोक विद्विष्टम् आरब्धम् त्वद् अन्यस्य अभिषेचनम् ।
नोत्सहे सहितुम् वीर तत्र मे क्षन्तुमर्हसि ॥२-२३-१०॥

येन इयम् आगता द्वैधम् तव बुद्धिर् मही पते ।
स हि धर्मः मम द्वेष्यः प्रसन्गात् यस्य मुह्यसि ॥२-२३-११॥

कथम् त्वम् कर्मणा शक्तः कैकेयीवशवर्तिनः ।
करिष्यसि पितुर्वाक्यमधर्मिष्ठम् विगर्हितम् ॥२-२३-१२॥

यद्य् अपि प्रतिपत्तिस् ते दैवी च अपि तयोः मतम् ।
तथा अपि उपेक्षणीयम् ते न मे तत् अपि रोचते ॥२-२३-१३॥

मन्साऽपि कथम् कामम् कुर्यास्त्वम् कामवृत्तयोः ।
तयोस्त्वहितयोर्नित्यम् शत्र्वोः पित्रभिधानयोः ॥२-२३-१४॥

यद्यपि प्रतिपत्तिस्ते दैवी चापि तयोर्मतम् ।
तथा प्युपेक्षणीयम् ते न मे तदपि रोचते ॥२-२३-१५॥

विक्लवो वीर्य हीनो यः स दैवम् अनुवर्तते ।
वीराः सम्भावित आत्मानो न दैवम् पर्युपासते ॥२-२३-१६॥

दैवम् पुरुष कारेण यः समर्थः प्रबाधितुम् ।
न दैवेन विपन्न अर्थः पुरुषः सो अवसीदति ॥२-२३-१७॥

द्रक्ष्यन्ति तु अद्य दैवस्य पौरुषम् पुरुषस्य च ।
दैव मानुषयोः अद्य व्यक्ता व्यक्तिर् भविष्यति ॥२-२३-१८॥

अद्य मत् पौरुष हतम् दैवम् द्रक्ष्यन्ति वै जनाः ।
यद् दैवात् आहतम् ते अद्य द्Rष्टम् राज्य अभिषेचनम् ॥२-२३-१९॥

अत्यन्कुशम् इव उद्दामम् गजम् मद बल उद्धतम् ।
प्रधावितम् अहम् दैवम् पौरुषेण निवर्तये ॥२-२३-२०॥

लोक पालाः समस्ताः ते न अद्य राम अभिषेचनम् ।
न च क्Rत्स्नाः त्रयो लोका विहन्युः किम् पुनः पिता ॥२-२३-२१॥

यैः विवासः तव अरण्ये मिथो राजन् समर्थितः ।
अरण्ये तु विवत्स्यन्ति चतुर् दश समाः तथा ॥२-२३-२२॥

अहम् तदा आशाम् चेत्स्यामि पितुस् तस्याः च या तव ।
अभिषेक विघातेन पुत्र राज्याय वर्तते ॥२-२३-२३॥

मद् बलेन विरुद्धाय न स्यात् दैव बलम् तथा ।
प्रभविष्यति दुह्खाय यथा उग्रम् पौरुषम् मम ॥२-२३-२४॥

ऊर्ध्वम् वर्ष सहस्र अन्ते प्रजा पाल्यम् अनन्तरम् ।
आर्य पुत्राः करिष्यन्ति वन वासम् गते त्वयि ॥२-२३-२५॥

पूर्व राज Rषि व्Rत्त्या हि वन वासो विधीयते ।
प्रजा निक्षिप्य पुत्रेषु पुत्रवत् परिपालने ॥२-२३-२६॥

स चेद् राजनि अनेक अग्रे राज्य विभ्रम शन्कया ।
न एवम् इच्चसि धर्मात्मन् राज्यम् राम त्वम् आत्मनि ॥२-२३-२७॥
प्रतिजाने च ते वीर मा भूवम् वीर लोक भाक् ।
राज्यम् च तव रक्षेयम् अहम् वेला इव सागरम् ॥२-२३-२८॥

मन्गलैः अभिषिन्चस्व तत्र त्वम् व्याप्Rतः भव ।
अहम् एको मही पालान् अलम् वारयितुम् बलात् ॥२-२३-२९॥

न शोभ अर्थाव् इमौ बाहू न धनुर् भूषणाय मे ।
न असिरा बन्धन अर्थाय न शराः स्तम्भ हेतवः ॥२-२३-३०॥
अमित्र दमन अर्थम् मे सर्वम् एतच् चतुष्टयम् ।

न च अहम् कामये अत्यर्थम् यः स्यात् शत्रुर् मतः मम ॥२-२३-३१॥
असिना तीक्ष्ण धारेण विद्युच् चलित वर्चसा ।
प्रग्Rहीतेन वै शत्रुम् वज्रिणम् वा न कल्पये ॥२-२३-३२॥

खड्ग निष्पेष निष्पिष्टैः गहना दुश्चरा च मे ।
हस्ति अश्व नर हस्त ऊरु शिरोभिर् भविता मही ॥२-२३-३३॥

खड्ग धारा हता मे अद्य दीप्यमानाइव अद्रयः ।
पतिष्यन्ति द्विपा भूमौ मेघाइव सविद्युतः ॥२-२३-३४॥

बद्ध गोधा अन्गुलि त्राणे प्रगृहीत शर आसने ।
कथम् पुरुष मानी स्यात् पुरुषाणाम् मयि स्थिते ॥२-२३-३५॥

बहुभिः च एकम् अत्यस्यन्न् एकेन च बहून् जनान् ।
विनियोक्ष्याम्य् अहम् बाणान् नृ वाजि गज मर्मसु ॥२-२३-३६॥

अद्य मे अस्त्र प्रभावस्य प्रभावः प्रभविष्यति ।
राज्ञः च अप्रभुताम् कर्तुम् प्रभुत्वम् च तव प्रभो ॥२-२३-३७॥

अद्य चन्दन सारस्य केयूरा मोक्षणस्य च ।
वसूनाम् च विमोक्षस्य सुह्Rदाम् पालनस्य च ॥२-२३-३८॥
अनुरूपाव् इमौ बाहू राम कर्म करिष्यतः ।
अभिषेचन विघ्नस्य कर्तृउणाम् ते निवारणे ॥२-२३-३९॥

ब्रवीहि को अद्य एव मया वियुज्यताम् ।
तव असुह्Rद् प्राण यशः सुह्Rज् जनैः ।
यथा तव इयम् वसुधा वशे भवेत् ।
तथा एव माम् शाधि तव अस्मि किम्करः ॥२-२३-४०॥

विम्Rज्य बाष्पम् परिसान्त्व्य च असकृत् ।
स लक्ष्मणम् राघव वम्श वर्धनः ।
उवाच पित्र्ये वचने व्यवस्थितम् ।
निबोध माम् एष हि सौम्य सत् पथः ॥२-२३-४१॥

॥


इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्याकाण्डे त्रयोविंशः सर्गः ॥२-२३॥