ऋग्वेदः सूक्तं ८.७७
| ← सूक्तं ८.७६ | ऋग्वेदः - मण्डल ८ सूक्तं ८.७७ कुरुसुतिः काण्वः |
सूक्तं ८.७८ → |
| दे. इन्द्रः । गायत्री, १०-११ प्रगाथः ( बृहती, सतोबृहती ) |
जज्ञानो नु शतक्रतुर्वि पृच्छदिति मातरम् ।
क उग्राः के ह शृण्विरे ॥१॥
आदीं शवस्यब्रवीदौर्णवाभमहीशुवम् ।
ते पुत्र सन्तु निष्टुरः ॥२॥
समित्तान्वृत्रहाखिदत्खे अराँ इव खेदया ।
प्रवृद्धो दस्युहाभवत् ॥३॥
एकया प्रतिधापिबत्साकं सरांसि त्रिंशतम् ।
इन्द्रः सोमस्य काणुका ॥४॥
अभि गन्धर्वमतृणदबुध्नेषु रजस्स्वा ।
इन्द्रो ब्रह्मभ्य इद्वृधे ॥५॥
निराविध्यद्गिरिभ्य आ धारयत्पक्वमोदनम् ।
इन्द्रो बुन्दं स्वाततम् ॥६॥
शतब्रध्न इषुस्तव सहस्रपर्ण एक इत् ।
यमिन्द्र चकृषे युजम् ॥७॥
तेन स्तोतृभ्य आ भर नृभ्यो नारिभ्यो अत्तवे ।
सद्यो जात ऋभुष्ठिर ॥८॥
एता च्यौत्नानि ते कृता वर्षिष्ठानि परीणसा ।
हृदा वीड्वधारयः ॥९॥
विश्वेत्ता विष्णुराभरदुरुक्रमस्त्वेषितः ।
शतं महिषान्क्षीरपाकमोदनं वराहमिन्द्र एमुषम् ॥१०॥
तुविक्षं ते सुकृतं सूमयं धनुः साधुर्बुन्दो हिरण्ययः ।
उभा ते बाहू रण्या सुसंस्कृत ऋदूपे चिदृदूवृधा ॥११॥
सायणभाष्यम्
‘जज्ञानः' इत्येकादशर्चमष्टमं सूक्तं काण्वस्य कुरुसुतेरार्षम् । आद्या नव गायत्र्यो दशमी बृहत्येकादशी सतोबृहती । इन्द्रो देवता । तथा चानुक्रान्तं- जज्ञान एकादश प्रगाथान्तम्' इति । महाव्रते निष्केवल्ये 'जज्ञानो नु शतक्रतुः' इत्येषा । तथैव पञ्चमारण्यके सूत्रितं- जज्ञानो नु शतक्रतुरित्येका' (ऐ. आ. ५. २. ३) इति
ज॒ज्ञा॒नो नु श॒तक्र॑तु॒र्वि पृ॑च्छ॒दिति॑ मा॒तरं॑ ।
क उ॒ग्राः के ह॑ शृण्विरे ॥१
ज॒ज्ञा॒नः । नु । श॒तऽक्र॑तुः । वि । पृ॒च्छ॒त् । इति॑ । मा॒तर॑म् ।
के । उ॒ग्राः । के । ह॒ । शृ॒ण्वि॒रे॒ ॥१
जज्ञानः । नु । शतऽक्रतुः । वि । पृच्छत् । इति । मातरम् ।
के । उग्राः । के । ह । शृण्विरे ॥१
अयमिन्द्रः "जज्ञानो “नु जायमान एव “शतक्रतुः बहुकर्मा “इति इत्थं “मातरं स्वजननीं विपृच्छति । किमिति । "क "उग्राः उद्गूर्णबला लोके । “के “ह “श्रृण्विरे श्रूयन्ते गुणैः । के विश्रुता इत्यर्थः ॥
आदीं॑ शव॒स्य॑ब्रवीदौर्णवा॒भम॑ही॒शुवं॑ ।
ते पु॑त्र संतु नि॒ष्टुरः॑ ॥२
आत् । ई॒म् । श॒व॒सी । अ॒ब्र॒वी॒त् । औ॒र्ण॒ऽवा॒भम् । अ॒ही॒शुव॑म् ।
ते । पु॒त्र॒ । स॒न्तु॒ । निः॒ऽतुरः॑ ॥२
आत् । ईम् । शवसी । अब्रवीत् । और्णऽवाभम् । अहीशुवम् ।
ते । पुत्र । सन्तु । निःऽतुरः ॥२
इन्द्रेण पृष्टा “शवसी माता अनन्तरमेव एनमिन्द्रम् "अब्रवीत् । किमिति उच्यते । “और्णवाभमहीशुवम् एतन्नामानावसुरौ तिष्ठतः । तावुक्तावन्ये च तादृशा हे “पुत्र तव “निष्टुरः निस्तारणीयाः “सन्तु इति ॥
समित्तान्वृ॑त्र॒हाखि॑द॒त्खे अ॒राँ इ॑व॒ खेद॑या ।
प्रवृ॑द्धो दस्यु॒हाभ॑वत् ॥३
सम् । इत् । तान् । वृ॒त्र॒ऽहा । अ॒खि॒द॒त् । खे । अ॒रान्ऽइ॑व । खेद॑या ।
प्रऽवृ॑द्धः । द॒स्यु॒ऽहा । अ॒भ॒व॒त् ॥३
सम् । इत् । तान् । वृत्रऽहा । अखिदत् । खे । अरान्ऽइव । खेदया ।
प्रऽवृद्धः । दस्युऽहा । अभवत् ॥३
“तान् जनन्योक्तान् “वृत्रहा इन्द्रः “समित् सहैव "अखिदत्। खेदनं नाम आकर्षणम् । “खे रथचक्रस्य नाभौ "अरान् चक्राङ्गभूताञ्छङ्कून् “खेदया रज्ज्वा “इव । तया तान् यथा संखिदन्ति तद्वत् । तथा कृत्वा “दस्युहा शत्रुघातीन्द्रः “प्रवृद्धः अभवत् ॥
एक॑या प्रति॒धापि॑बत्सा॒कं सरां॑सि त्रिं॒शतं॑ ।
इंद्रः॒ सोम॑स्य काणु॒का ॥४
एक॑या । प्र॒ति॒ऽधा । अ॒पि॒ब॒त् । सा॒कम् । सरां॑सि । त्रिं॒शत॑म् ।
इन्द्रः॑ । सोम॑स्य । का॒णु॒का ॥४
एकया । प्रतिऽधा । अपिबत् । साकम् । सरांसि । त्रिंशतम् ।
इन्द्रः । सोमस्य । काणुका ॥४
अयम् “इन्द्रः “एकया एकेन “प्रतिधा प्रतिधानेन “साकम् एकधैव “त्रिंशतम् अपि । उक्थपात्राणीत्यर्थः । कीदृशानि । “सरांसि “सोमस्य पूर्णानि सोमरसेन पूर्णानि “काणुका कान्तानि क्रान्तानि वा सोमेन कृतानि वा सोमपूर्णानि "अपिबत् पीतवान् माध्यंदिनसवने । याज्ञिकप्रसिद्ध्यैवम् । नैरुक्तप्रसिद्ध्या तु कालाभिमानीन्द्रः । त्रिंशदपरपक्षस्याहोरात्रास्त्रिंशत् पूर्वपक्षस्य च सन्ति । तानेकरूपमनुभवतीति । एतत्सर्वम् ‘एकेन प्रतिधानेनापिबत्' (निरु. ५. ११) इत्यादिनिरुक्ते तद्व्याख्याने च स्पष्टमुक्तम् । तदत्र द्रष्टव्यम् ॥
अ॒भि गं॑ध॒र्वम॑तृणदबु॒ध्नेषु॒ रज॒स्स्वा ।
इंद्रो॑ ब्र॒ह्मभ्य॒ इद्वृ॒धे ॥५
अ॒भि । ग॒न्ध॒र्वम् । अ॒तृ॒ण॒त् । अ॒बु॒ध्नेषु॑ । रजः॑ऽसु । आ ।
इन्द्रः॑ । ब्र॒ह्मऽभ्यः॑ । इत् । वृ॒धे ॥५
अभि । गन्धर्वम् । अतृणत् । अबुध्नेषु । रजःऽसु । आ ।
इन्द्रः । ब्रह्मऽभ्यः । इत् । वृधे ॥५
अयम् “इन्द्रः “गन्धर्वम् । गामुदकं धारयतीति गन्धर्वो मेघः । तम् “अभि “आ “अतृणत् सर्वतो हिंसितवान् । कुत्र । “अबुध्नेषु पदनिधानयोग्यस्थानरहितेषु “रजःसु लोकेषु । अन्तरिक्षप्रदेशेष्वित्यर्थः । किमर्थम् । “ब्रह्मभ्य “इत् ब्राह्मणेभ्य एव “वृधे वर्धनाय ॥ ॥ २९ ॥
निरा॑विध्यद्गि॒रिभ्य॒ आ धा॒रय॑त्प॒क्वमो॑द॒नं ।
इंद्रो॑ बुं॒दं स्वा॑ततं ॥६
निः । अ॒वि॒ध्य॒त् । गि॒रिऽभ्यः॑ । आ । धा॒रय॑त् । प॒क्वम् । ओ॒द॒नम् ।
इन्द्रः॑ । बु॒न्दम् । सुऽआ॑ततम् ॥६
निः । अविध्यत् । गिरिऽभ्यः । आ । धारयत् । पक्वम् । ओदनम् ।
इन्द्रः । बुन्दम् । सुऽआततम् ॥६
अयम् “इन्द्रः “गिरिभ्यः मेघेभ्यः सकाशादुदकं निर्गमयितुं “निराविध्यत् संप्राहरत् तानेव मेघान् । किं कुर्वन् । “पक्वं परिपक्वम् "ओदनं कुर्वन् मनुष्याणामर्थाय । केन साधनेनेति तदुच्यते । “बुन्दम् इषुं "स्वाततं सुष्ठु सर्वतो विस्तृतमादायेति शेषः ॥
श॒तब्र॑ध्न॒ इषु॒स्तव॑ स॒हस्र॑पर्ण॒ एक॒ इत् ।
यमिं॑द्र चकृ॒षे युजं॑ ॥७
श॒तऽब्र॑ध्नः । इषुः॑ । तव॑ । स॒हस्र॑ऽपर्णः । एकः॑ । इत् ।
यम् । इ॒न्द्र॒ । च॒कृ॒षे । युज॑म् ॥७
शतऽब्रध्नः । इषुः । तव । सहस्रऽपर्णः । एकः । इत् ।
यम् । इन्द्र । चकृषे । युजम् ॥७
हे "इन्द्र “तव “इषुः शतब्रध्नः शताग्रः “सहस्रपर्णः सहस्रसंख्याकैः पत्रैः संवृतः शीघ्रगमनाय । अपरिमितगमनो वा । स च “एक "इत् एक एव । “यं च इषुं “युजं सहायं “चकृषे करोषि युद्धाय ।
तेन॑ स्तो॒तृभ्य॒ आ भ॑र॒ नृभ्यो॒ नारि॑भ्यो॒ अत्त॑वे ।
स॒द्यो जा॒त ऋ॑भुष्ठिर ॥८
तेन॑ । स्तो॒तृऽभ्यः॑ । आ । भ॒र॒ । नृऽभ्यः॑ । नारि॑ऽभ्यः । अत्त॑वे ।
स॒द्यः । जा॒तः । ऋ॒भु॒ऽस्थि॒र॒ ॥८
तेन । स्तोतृऽभ्यः । आ । भर । नृऽभ्यः । नारिऽभ्यः । अत्तवे ।
सद्यः । जातः । ऋभुऽस्थिर ॥८
“तेन इषुणा “स्तोतृभ्यः अस्मभ्यं “नृभ्यः मनुष्येभ्यः । पुत्रेभ्य इत्यर्थः। तथा “नारिभ्यः स्त्रीभ्यश्च “अत्तवे अदनाय पर्याप्तं धनम् “आ “भर आहर। “सद्यः तदानीमेव “जातः अस्माभिर्दत्तेन सोमेन प्रवृद्धः सन् हे “ऋभुष्ठिर । उरुः प्रभूतः स्थिरश्च संग्रामे स तथोक्तः । हे तादृशेन्द्र त्वमा भरेति समन्वयः ॥
ए॒ता च्यौ॒त्नानि॑ ते कृ॒ता वर्षि॑ष्ठानि॒ परी॑णसा ।
हृ॒दा वी॒ड्व॑धारयः ॥९
ए॒ता । च्यौ॒त्नानि॑ । ते॒ । कृ॒ता । वर्षि॑ष्ठानि । परी॑णसा ।
हृ॒दा । वी॒ळु । अ॒धा॒र॒यः॒ ॥९
एता । च्यौत्नानि । ते । कृता । वर्षिष्ठानि । परीणसा ।
हृदा । वीळु । अधारयः ॥९
हे इन्द्र “ते त्वया “एता एतानि पुरतः सर्वैर्दृश्यमानानि “वर्षिष्ठानि अतिशयेन प्रवृद्धानि “परीणसा परितो नतानि अत एव “च्यौत्नानि इति भावः । भूमेः कीलवद्धारणाय "कृता कृतानि । पर्वतास्त्वया कृता इत्यर्थः । या यानि 'हृदा बुद्ध्या "वीळु स्थिराणि “अधारयः । बुद्ध्या कर्तव्यानीति यान्यधारयः तानीमानीति ॥
विश्वेत्ता विष्णु॒राभ॑रदुरुक्र॒मस्त्वेषि॑तः ।
श॒तं म॑हि॒षान्क्षी॑रपा॒कमो॑द॒नं व॑रा॒हमिंद्र॑ एमु॒षं ॥१०
विश्वा॑ । इत् । ता । विष्णुः॑ । आ । अ॒भ॒र॒त् । उ॒रु॒ऽक्र॒मः । त्वाऽइ॑षितः ।
श॒तम् । म॒हि॒षान् । क्षी॒र॒ऽपा॒कम् । ओ॒द॒नम् । व॒रा॒हम् । इन्द्रः॑ । ए॒मु॒षम् ॥१०
विश्वा । इत् । ता । विष्णुः । आ । अभरत् । उरुऽक्रमः । त्वाऽइषितः ।
शतम् । महिषान् । क्षीरऽपाकम् । ओदनम् । वराहम् । इन्द्रः । एमुषम् ॥१०
अस्या ऋचो नैरुक्तैतिहासिकमतभेदेन द्विधा योजना । नैरुक्तपक्षे तावत् । हे इन्द्र “ता तानि यानि त्वया स्रष्टव्यान्युदकानि सन्ति तानि “विष्णुः व्यापनशील आदित्यः “आभरत् आभरति । लोकाय प्रयच्छतीत्यर्थः । कीदृशो विष्णुः । “उरुक्रमः बहुगतिः । किं स्वविरोधेन नेत्याह । “त्वेषितः त्वया प्रेरितः । न केवलमुदकान्येव अपि च “शतं “महिषान् शतसंख्याकान् पशून् । महिषशब्दो गवादेरप्युपलक्षकः । अथवा शतशब्दोऽपरिमितवचनो महिष इति महन्नाम । असंख्यातान् महतो यज्ञान् यजमानेभ्य आभरत् ददातीत्यर्थः । किंच “क्षीरपाकं क्षीरपक्वम् “ओदनं पायसम् । एतच्चरुपुरोडाशादेरुपलक्षकम् । तद्यजमानेभ्य आभरत् । अथवा सर्वार्थं वृष्टिप्रदानद्वारोदनं प्राहरत् । किंच “इन्द्रः “वराहं जलपूर्णं मेघं हन्तीति शेषः । कीदृशं तम् । “एमुषम् । आ इत्यस्य स्थाने छान्दस एकारः । आमुषमुदकस्य मोषकमित्यर्थः । निरुक्तपक्ष एवम् । ऐतिहासिकपक्षे चरकब्राह्मण इतिहास आम्नायते । विष्णुर्यज्ञः । स देवेभ्य आत्मानमन्तरधात् । तमन्यदेवता नाविदन्निन्द्रस्त्ववेत् । स इन्द्रमब्रवीत्को भवानिति । तमिन्द्रः प्रत्यब्रवीदहं दुर्गाणामसुराणां च हन्ता भवांस्तु क इति । सोऽब्रवीदहं दुर्गादाहर्ता त्वं तु यदि दुर्गाणामसुराणां हन्ता ततोऽयं वराहो वाममुष एकविंशत्याः पुरां पारेऽश्ममयीनां वसति तस्मिन्नसुराणां वसु वाममस्ति तमिमं जहीति । तस्येन्द्रस्ताः पुरो भित्त्वा हृदयमविध्यत्। अधि तत्र यदासीत्तद्विष्णुराहरदिति । सोऽयमितिहासः अस्येदु मातुः सवनेषु ( ऋ. सं. १. ६१. ७ ) ‘ विश्वेत्ता विष्णुः' इत्याभ्यां प्रतिपादितः । तयोर्मध्ये ‘अस्येदु मातुः' इत्यत्र विष्णुना हे इन्द्र त्वं दुर्गाणां हन्तेत्यात्मानं कथयसि तर्हि वाममुषं वराहमसुरं जहीत्युक्तार्थो ‘ विध्यद्वराहम्' इति पादेन प्रतिपादितः । इन्द्रेण च विष्णो त्वं दुर्गादाहर्तेति ब्रूषे मया पुराणि जितान्यसुरश्च घातितस्तस्य वामं वस्वानयेत्युक्तो विष्णुमूर्तिस्तस्य वराहासुरस्य धनं मुमोष । सोऽर्थः ‘मुषायद्विष्णुः पचतम्' इति पादेन सूचितः । स किं पुनर्मुषितवानिति तदत्रोच्यते ' विश्वेत्ता' इति । हे इन्द्र त्वेषितस्त्वया प्रेरितो विष्णुर्यज्ञरूपी त्वेषितस्त्वं दुर्गादाहर्ता किल तर्हि त्वं तस्य धनान्याहरेति त्वया प्रेरितः सन्नुरुक्रमो भूत्वा विश्वेत्ता यानि त्वयाहर्तव्यानीत्युक्तानि यानि च तत्र स्थितानि तानि सर्वाण्याभरत् आभरतु । कानि तानीति । शतं महिषानपरिमितान् प्रशस्तान् पदार्थान् तेषां वाहनरूपान् महिषान् वा क्षीरपाकमोदनं च पक्वमात्रमेवौदनं चाभरत् ।' विध्यद्वराहम्' इत्यत्रोक्तोऽर्थश्च चरमपादेनोच्यते । इन्द्रस्तु वराहं वराहारं स्वीकृतासुरसर्वस्वं वराहरूपिणं वैमुषमेमुषनामानमथवैमुषं धनानामामोषकं वराहमसुरं हृदयेऽविध्यदिति शेषः ॥
तु॒वि॒क्षं ते॒ सुकृ॑तं सू॒मयं॒ धनुः॑ सा॒धुर्बुं॒दो हि॑र॒ण्ययः॑ ।
उ॒भा ते॑ बा॒हू रण्या॒ सुसं॑स्कृत ऋदू॒पे चि॑दृदू॒वृधा॑ ॥११
तु॒वि॒ऽक्षम् । ते॒ । सुऽकृ॑तम् । सु॒ऽमय॑म् । धनुः॑ । सा॒धुः । बु॒न्दः । हि॒र॒ण्ययः॑ ।
उ॒भा । ते॒ । बा॒हू इति॑ । रण्या॑ । सुऽसं॑स्कृता । ऋ॒दु॒ऽपे । चि॒त् । ऋ॒दु॒ऽवृधा॑ ॥११
तुविऽक्षम् । ते । सुऽकृतम् । सुऽमयम् । धनुः । साधुः । बुन्दः । हिरण्ययः ।
उभा । ते । बाहू इति । रण्या । सुऽसंस्कृता । ऋदुऽपे । चित् । ऋदुऽवृधा ॥११
‘एषा निरुक्त एकमपि पदं (अ)विहाय यास्केन व्याख्याता । तदेव लिख्यते- तुविक्षं बहुविक्षेपं महाविक्षेपं वा ते सुकृतं सूमयं सुसुखं धनुः साधयिता ते बुन्दो हिरण्मयः । उभौ ते बाहू रण्यौ रमणीयौ सांग्राम्यौ वर्दूपे अर्दनपातिनौ गमनपातिनो मर्मण्यर्दनवेधिनौ गमनवेधिनौ वा ' (निरु. ६. ३३ ) इति ॥ ॥ ३० ॥
टिप्पणी
८.७७.१० -- वराहोपरि टिप्पणी
८.७७.१० एमुषम् --
श्रीवसिष्ठ उवाच । पूर्वमेव मया प्रोक्तं राम किं नावबुध्यसे । पूवापरविचारार्हा शेमुषी क्व गता तव ।। २ यदिदं हि शरीरादि जगत्स्थावरजङ्गमम् । आभासमात्रमेवेतदसत्स्वप्नमिवोत्थितम् - योगवासिष्ठः ४.४४.२ अत्र शेमुषी बुद्धिः श - अज्ञानस्य हारका बुद्धिरस्ति। एवमेव, पुराणेषु एं सरस्वतीबीजमस्ति। यः ज्ञानस्य हरणं करोति, तत् एमुषः अस्ति।
| मण्डल ८ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|