ऋग्वेदः सूक्तं ८.३१
| ← सूक्तं ८.३० | ऋग्वेदः - मण्डल ८ सूक्तं ८.३१ मनुर्वैवस्वतः। |
सूक्तं ८.३२ → |
| दे. १-४ यज्ञः यजमानश्च, ५-९ दंपती, १०-१८ दंपत्याशिषः । गायत्री, ९, १४ अनुष्टुप्, १० पादनिचृत्, १५, १८ पङ्क्तिः। |
यो यजाति यजात इत्सुनवच्च पचाति च ।
ब्रह्मेदिन्द्रस्य चाकनत् ॥१॥
पुरोळाशं यो अस्मै सोमं ररत आशिरम् ।
पादित्तं शक्रो अंहसः ॥२॥
तस्य द्युमाँ असद्रथो देवजूतः स शूशुवत् ।
विश्वा वन्वन्नमित्रिया ॥३॥
अस्य प्रजावती गृहेऽसश्चन्ती दिवेदिवे ।
इळा धेनुमती दुहे ॥४॥
या दम्पती समनसा सुनुत आ च धावतः ।
देवासो नित्ययाशिरा ॥५॥
प्रति प्राशव्याँ इतः सम्यञ्चा बर्हिराशाते ।
न ता वाजेषु वायतः ॥६॥
न देवानामपि ह्नुतः सुमतिं न जुगुक्षतः ।
श्रवो बृहद्विवासतः ॥७॥
पुत्रिणा ता कुमारिणा विश्वमायुर्व्यश्नुतः ।
उभा हिरण्यपेशसा ॥८॥
वीतिहोत्रा कृतद्वसू दशस्यन्तामृताय कम् ।
समूधो रोमशं हतो देवेषु कृणुतो दुवः ॥९॥
आ शर्म पर्वतानां वृणीमहे नदीनाम् ।
आ विष्णोः सचाभुवः ॥१०॥
ऐतु पूषा रयिर्भगः स्वस्ति सर्वधातमः ।
उरुरध्वा स्वस्तये ॥११॥
अरमतिरनर्वणो विश्वो देवस्य मनसा ।
आदित्यानामनेह इत् ॥१२॥
यथा नो मित्रो अर्यमा वरुणः सन्ति गोपाः ।
सुगा ऋतस्य पन्थाः ॥१३॥
अग्निं वः पूर्व्यं गिरा देवमीळे वसूनाम् ।
सपर्यन्तः पुरुप्रियं मित्रं न क्षेत्रसाधसम् ॥१४॥
मक्षू देववतो रथः शूरो वा पृत्सु कासु चित् ।
देवानां य इन्मनो यजमान इयक्षत्यभीदयज्वनो भुवत् ॥१५॥
न यजमान रिष्यसि न सुन्वान न देवयो ।
देवानां य इन्मनो यजमान इयक्षत्यभीदयज्वनो भुवत् ॥१६॥
नकिष्टं कर्मणा नशन्न प्र योषन्न योषति ।
देवानां य इन्मनो यजमान इयक्षत्यभीदयज्वनो भुवत् ॥१७॥
असदत्र सुवीर्यमुत त्यदाश्वश्व्यम् ।
देवानां य इन्मनो यजमान इयक्षत्यभीदयज्वनो भुवत् ॥१८॥
सायणभाष्यम्
पञ्चमेऽनुवाके द्वादश सूक्तानि । तत्र ‘यो यजाति ' इत्यष्टादशर्चं प्रथमं सूक्तम् । वैवस्वतो मनुर्ऋषिः । नवमीचतुर्दश्यावनुष्टुभौ शिष्टाः पञ्चदश्याद्याश्चतस्रः पङ्क्तयः । दशमी पादनिचृत् । ‘ त्रयः सप्तकाः पादनिचृत् ' (अनु. ४. ४ ) इति तल्लक्षणात् । शिष्टा एकादश प्राग्वत्सप्रपरिभाषया गायत्र्यः । आद्यासु चतसृषु यज्ञस्ततो यजमानप्रशंसा च श्रूयते । अतस्तद्देवताकाः । ‘ या दंपती' इत्याद्यासु पञ्चम्यादिषु दंपती प्रशस्येते अतस्तद्देवताकाः । अवशिष्टासु नवसु दंपत्योराशिषः प्रतिपाद्यन्ते । अतस्ता एव देवताः । तथा चानुक्रम्यते - ‘ यो यजाति द्व्यूनात्रेज्यास्तवो यजमानप्रशंसा च येत्यादिपञ्च दंपत्योः शिष्टास्तदाशिषोऽनुष्टुप् चतुष्पङ्क्त्यन्तं नवम्यनुब्दशमी पादनिचृत् ' इति ॥
यो यजा॑ति॒ यजा॑त॒ इत्सु॒नव॑च्च॒ पचा॑ति च ।
ब्र॒ह्मेदिन्द्र॑स्य चाकनत् ॥१
यः । यजा॑ति । यजा॑ते । इत् । सु॒नव॑त् । च॒ । पचा॑ति । च॒ ।
ब्र॒ह्मा । इत् । इन्द्र॑स्य । चा॒क॒न॒त् ॥१
यः । यजाति । यजाते । इत् । सुनवत् । च । पचाति । च ।
ब्रह्मा । इत् । इन्द्रस्य । चाकनत् ॥१
“यः यजमानः सकृत् "यजाति यागं करोति हविर्भिर्देवान् पूजयति स देवेभ्यो लब्धधनादिकः सन् “यजात “इत् पुनरभीष्टप्राप्तये देवेभ्यो हवींषि प्रयच्छत्येव । तथा स एव यजमानः “सुनवच्च सोमाभिषवं करोति च । स एव “पचाति “च पशुपुरोडाशादिकं पचति च । सर्वत्र यजादिषु लेट्यडागमाः । स यजमानः "इन्द्रस्य "ब्रह्म ब्रह्माणि । “इत् अवधारणे । इन्द्रसंबन्धीनि स्तोत्राण्येव "चाकनत् पुनःपुनः कामयते । कनतेः कान्त्यर्थात् यङ्लुकि अभ्यासत्वं छान्दसम् । ततो लेट्यडागमः । अत्र यागे यजमानो धनादि लभत इति यज्ञप्रशंसा । स एव दृष्टफलः सन् सोमाभिषवादीन् करोतीति यजमानप्रशंसा ॥
पु॒रो॒ळाशं॒ यो अ॑स्मै॒ सोमं॒ रर॑त आ॒शिर॑म् ।
पादित्तं श॒क्रो अंह॑सः ॥२
पु॒रो॒ळाश॑म् । यः । अ॒स्मै॒ । सोम॑म् । रर॑ते । आ॒ऽशिर॑म् ।
पात् । इत् । तम् । श॒क्रः । अंह॑सः ॥२
पुरोळाशम् । यः । अस्मै । सोमम् । ररते । आऽशिरम् ।
पात् । इत् । तम् । शक्रः । अंहसः ॥२
“यः यजमानः "अस्मै इन्द्राय पशुपुरोळाशं तथा "आशिरं तृतीयसवने गोक्षीरेणामिश्रित “सोमं "ररते प्रयच्छति । रातेर्लटि शपः श्लुः। अडागमः। “शक्रः समर्थः स इन्द्रः "तं यष्टारम् “अंहसः पापात् तद्रूपाद्रक्षसो वा "पात् । "इत् अवधारणे । अपादेव । रक्षत्येव । पातेर्लुङि रूपम् ॥
तस्य॑ द्यु॒माँ अ॑स॒द्रथो॑ दे॒वजू॑त॒ः स शू॑शुवत् ।
विश्वा॑ व॒न्वन्न॑मि॒त्रिया॑ ॥३
तस्य॑ । द्यु॒ऽमान् । अ॒स॒त् । रथः॑ । दे॒वऽजू॑तः । सः । शू॒शु॒व॒त् ।
विश्वा॑ । व॒न्वन् । अ॒मि॒त्रिया॑ ॥३
तस्य । द्युऽमान् । असत् । रथः । देवऽजूतः । सः । शूशुवत् ।
विश्वा । वन्वन् । अमित्रिया ॥३
“तस्य देवान् पूजयतो यजमानस्य “देवजूतः देवैरिन्द्रादिभिः प्रेरितः “द्युमान् दीप्तिमान् “रथः रंहणशीलः स्यन्दनो देवानां हविष्प्रदानरूपेण यज्ञेन “असत् भवति आगच्छति । ततस्तेन रथेन “अमित्रिया अमित्रियान् शत्रुभिः कृतान् "विश्वा सर्वान् बाधान् “वन्वन् । 'वनोतिर्हिंसाकर्मा ' इति यास्कः । हिंसन् "सः एव “शूशुवत् पुत्रादिभिर्धनैश्च वर्धते । अत्र येन मे रथो बाधाभावश्चाभूदिति यागप्रशंसा येन सम्यगिष्टदेवा रथं दत्तवन्त इति यजमानप्रशंसा ॥
अस्य॑ प्र॒जाव॑ती गृ॒हेऽस॑श्चन्ती दि॒वेदि॑वे ।
इळा॑ धेनु॒मती॑ दुहे ॥४
अस्य॑ । प्र॒जाऽव॑ती । गृ॒हे । अस॑श्चन्ती । दि॒वेऽदि॑वे ।
इळा॑ । धे॒नु॒ऽमती॑ । दु॒हे॒ ॥४
अस्य । प्रजाऽवती । गृहे । असश्चन्ती । दिवेऽदिवे ।
इळा । धेनुऽमती । दुहे ॥४
“प्रजावती पुत्रादियुक्तम् "असश्चन्ती । सश्चतिर्गतिकर्मा । अगमनशीलं तादृशं “धेनुमती । पयसा सर्वान् धिनोति प्रणयतीति धेनुर्गौः । तत्सहितम् ”इळा अन्नम् "अस्य यष्टुः "गृहे "दिवेदिवे अहरहः "दुहे देवैः दुह्यते । यद्वा । इळेति गवां देवता । सा स्थिरा धेनुमती । गवां पतित्वात् धेनुभिर्धेनुमती । इळा गोदेवता । देवैः प्रेरिता सती अस्य यजमानस्य गृहे दोग्धा । पुत्रादिकमस्मै ददातीत्यर्थः । दुहेर्लटि ‘लोपस्त आत्मनेपदेषु ' इति तलोपः । अत्र इज्यास्तवः ॥
या दम्प॑ती॒ सम॑नसा सुनु॒त आ च॒ धाव॑तः ।
देवा॑सो॒ नित्य॑या॒शिरा॑ ॥५
या । दम्प॑ती॒ इति॒ दम्ऽप॑ती । सऽम॑नसा । सु॒नु॒तः । आ । च॒ । धाव॑तः ।
देवा॑सः । नित्य॑या । आ॒ऽशिरा॑ ॥५
या । दम्पती इति दम्ऽपती । सऽमनसा । सुनुतः । आ । च । धावतः ।
देवासः । नित्यया । आऽशिरा ॥५
अत्र यजने दंपत्योः स्तुतिः । हे "देवासः देवाः "समनसा समनसौ कर्मणि समानमनस्कौ “या यौ “दंपती यज्ञकारिणौ जायापती “सुनुतः सोमाभिषवं कुरुतः । यौ दंपती ततस्तमभिषुतं सोमम् “आ “धावतः "च दशापवित्रेण शोधयतः । ‘ धावु गतिशुद्धयोः '। तथा "नित्यया । यत्र तृतीयसवने सोमोऽस्ति तत्राश्रयणद्रव्यं गोक्षीरमस्त्येव । तस्मात् नित्यसंबन्धेन “आशिरा आश्रयणेन गोक्षीरेण संयुतं सोमं यौ प्रयच्छतः तावन्नादीन् प्राप्नुत इत्युत्तरत्र संबन्धः ॥ ॥ ३८ ॥
प्रति॑ प्राश॒व्याँ॑ इतः स॒म्यञ्चा॑ ब॒र्हिरा॑शाते ।
न ता वाजे॑षु वायतः ॥६
प्रति॑ । प्रा॒श॒व्या॑न् । इ॒तः॒ । स॒म्यञ्चा॑ । ब॒र्हिः । आ॒शा॒ते॒ इति॑ ।
न । ता । वाजे॑षु । वा॒य॒तः॒ ॥६
प्रति । प्राशव्यान् । इतः । सम्यञ्चा । बर्हिः । आशाते इति ।
न । ता । वाजेषु । वायतः ॥६
तौ देवेभ्यो हविषां दातारौ दंपती "प्राशव्यान् । ' अश भोजने '। प्रपूर्वस्यास्यौणादिको भाव उण्प्रत्ययः । प्राशुर्भक्षणम् । तस्मै साधून् हितान् वा अन्नादीन् “प्रति “इतः प्रतिगच्छतः । यद्वा । प्राशितव्यान् । अत्र वर्णलोपः । तावेव "सम्यञ्चा सम्यञ्चौ समीचीनौ संगतौ “बर्हिः यज्ञम् “आशाते आनशाते । तत्र द्रव्यैर्व्याप्नुतः । तस्मात् तौ यष्टारौ भार्यापती “वाजेषु देवैर्दत्तेष्वन्नेषु "न “वायतः । वयतिर्गत्यर्थः । न गच्छतः । सर्वदान्नसहितौ तिष्ठेतामित्यर्थः ॥
न दे॒वाना॒मपि॑ ह्नुतः सुम॒तिं न जु॑गुक्षतः ।
श्रवो॑ बृ॒हद्वि॑वासतः ॥७
न । दे॒वाना॑म् । अपि॑ । ह्नु॒तः॒ । सु॒ऽम॒तिम् । न । जु॒घु॒क्ष॒तः॒ ।
श्रवः॑ । बृ॒हत् । वि॒वा॒स॒तः॒ ॥७
न । देवानाम् । अपि । ह्नुतः । सुऽमतिम् । न । जुघुक्षतः ।
श्रवः । बृहत् । विवासतः ॥७
एतौ दंपती "देवानाम् इन्द्रादीनां "न “अपि "ह्नुतः अपलापं न कुरुतः । अपिह्नवोऽपलापः । देवेभ्यो हविः प्रदास्याम इति प्रतिज्ञाय पुनरदानमपलापः । ‘ ह्नुङ् अपनये '। कथं नापलपन्तीत्यवसीयते । तदाह । “सुमतिं युष्मदीयां शोभनां मतिं "न जुगुक्षतः जुघुक्षतः न संवरीतुमिच्छतः । संवारणमाच्छादनम् । न छादयत इत्यर्थः । किंतु स्तुतिं कुरुतः । ‘ गुहू संवरणे '। सनिग्रहगुहोश्च । (पा. सू. ७. २. १२ ) इति इट्प्रतिषेधः । ढत्वषत्वभावौ । संहिताकाले भष्भावो नास्ति छान्दसत्वात् । किंच “बृहत् देवेभ्यो दीयमानत्वात् महत् “श्रवः । श्रव इत्यन्ननाम । महदन्नं "विवासतः युष्मभ्यं प्रयच्छतः । विवासतिः परिचरणकर्मा । दानमपि च परिचरणमेव । देवैर्दत्तमन्नं घृतादिभिर्मिश्रीकृत्य पुनःपुनर्यजत इत्यर्थः॥
पु॒त्रिणा॒ ता कु॑मा॒रिणा॒ विश्व॒मायु॒र्व्य॑श्नुतः ।
उ॒भा हिर॑ण्यपेशसा ॥८
पु॒त्रिणा॑ । ता । कु॒मा॒रिणा॑ । विश्व॑म् । आयुः॑ । वि । अ॒श्नु॒तः॒ ।
उ॒भा । हिर॑ण्यऽपेशसा ॥८
पुत्रिणा । ता । कुमारिणा । विश्वम् । आयुः । वि । अश्नुतः ।
उभा । हिरण्यऽपेशसा ॥८
“पुत्रिणा पुत्रवन्तौ तत्रापि "कुमारिणा षोडशवर्षदेशीयपुत्रवन्तौ “हिरण्यपेशसा हिरण्मयैराभरणैरलंकृतरूपौ "उभा उभौ “ता तौ दंपती “विश्वं सर्वम् "आयुः आयुष्यं “व्यश्नुतः व्याप्नुतः । यज्ञेन तयोः पुत्रादिकं धनमायुश्च संभवतीत्यर्थः ।।
वी॒तिहो॑त्रा कृ॒तद्व॑सू दश॒स्यन्ता॒मृता॑य॒ कम् ।
समूधो॑ रोम॒शं ह॑तो दे॒वेषु॑ कृणुतो॒ दुव॑ः ॥९
वी॒तिऽहो॑त्रा । कृ॒तद्व॑सू॒ इति॑ कृ॒तत्ऽव॑सू । द॒श॒स्यन्ता॑ । अ॒मृता॑य । कम् ।
सम् । ऊधः॑ । रो॒म॒शम् । ह॒तः॒ । दे॒वेषु॑ । कृ॒णु॒तः॒ । दुवः॑ ॥९
वीतिऽहोत्रा । कृतद्वसू इति कृतत्ऽवसू । दशस्यन्ता । अमृताय । कम् ।
सम् । ऊधः । रोमशम् । हतः । देवेषु । कृणुतः । दुवः ॥९
“वीतिहोत्रा वीतिहोत्रौ । वीतिः प्रियकरो होत्रा यज्ञो ययोस्तौ । अनेन यज्ञेन तयोः सुखादिकं संभवति । तादृशौ । यद्वा । वीतिः कान्त्यर्थः । होत्रेति वाङ्नाम । अस्मद्विषयां स्तुतिं कुरुतमिति पृथक्पृथग्देवैः काम्यमानस्तुती । अत एव "कं सुखप्रदं हवीरूपमन्नं “दशस्यन्ता देवेभ्यः प्रयच्छन्तौ “कृतद्वसू । तकारोपजनश्छान्दसः । याचमानकृतधनौ । पात्रेषूपयुक्तधनावित्यर्थः । एवंविधौ दंपती “अमृताय अमरणाय संतानाभिवृद्धये "रोमशं रोमवन्तं वृषणम् “ऊधः योनिं च “सं “हतः संयोजयत इति मैथुनमनूद्यते । ततः सपुत्रादिकौ तौ "देवेषु "दुवः स्तुत्यन्नदानरूपां परिचर्यां “कृणुतः कुरुतः । पञ्चभिर्दंपती अस्तूयेताम् ॥
आ शर्म॒ पर्व॑तानां वृणी॒महे॑ न॒दीना॑म् ।
आ विष्णो॑ः सचा॒भुव॑ः ॥१०
आ । शर्म॑ । पर्व॑तानाम् । वृ॒णी॒महे॑ । न॒दीना॑म् ।
आ । विष्णोः॑ । स॒चा॒ऽभुवः॑ ॥१०
आ । शर्म । पर्वतानाम् । वृणीमहे । नदीनाम् ।
आ । विष्णोः । सचाऽभुवः ॥१०
एतदादिषु दंपत्योराशिषः । यष्टारो वयं “पर्वतानां फलपुष्पसहितलताभिर्युक्तानां यत् "शर्म सुखं तत्तेषां स्थैर्यलक्षणं सुखं वा "नदीनां चोभयकूलवासिभिर्मुनिभिर्मनुष्यैर्वा जपाद्यनुष्ठाने कृते यत्सुखं तासां भवति तत्सुखमेकत्र स्थित्वा सकलपदार्थभोक्तृत्वलक्षणमनुष्ठानलक्षणं सुखम् “आ “वृणीमहे संभजामहे । "सचाभुवः देवैः सह भवतो देवसहितस्य "विष्णोः अपि शत्रुहननलक्षणं यत्सुखं तदपि वयम् "आ वृणीमहे । बाधाभावाद्धविष्प्रदानेन देवैः सह वर्तामह इत्यर्थः ॥ ॥ ३९ ॥
ऐतु॑ पू॒षा र॒यिर्भग॑ः स्व॒स्ति स॑र्व॒धात॑मः ।
उ॒रुरध्वा॑ स्व॒स्तये॑ ॥११
आ । ए॒तु॒ । पू॒षा । र॒यिः । भगः॑ । स्व॒स्ति । स॒र्व॒ऽधात॑मः ।
उ॒रुः । अध्वा॑ । स्व॒स्तये॑ ॥११
आ । एतु । पूषा । रयिः । भगः । स्वस्ति । सर्वऽधातमः ।
उरुः । अध्वा । स्वस्तये ॥११
“रयिः धनानां दाता "भगः भजनीयः सर्वैः "सर्वधातमः सर्वेषां धारयितृतमः सर्वेषां धनादिभिः पोषयितृतमः "पूषा एतन्नामको देवः "स्वस्ति क्षेमेण “आ “एतु अस्मान् प्रत्यागच्छतु । ततो मार्गरक्षके पूषण्यागते सति "उरुः विस्तीर्णः "अध्वा मार्गः "स्वस्तये अस्माकमविनाशाय भवतु ॥
अ॒रम॑तिरन॒र्वणो॒ विश्वो॑ दे॒वस्य॒ मन॑सा ।
आ॒दि॒त्याना॑मने॒ह इत् ॥१२
अ॒रम॑तिः । अ॒न॒र्वणः॑ । विश्वः॑ । दे॒वस्य॑ । मन॑सा ।
आ॒दि॒त्याना॑म् । अ॒ने॒हः । इत् ॥१२
अरमतिः । अनर्वणः । विश्वः । देवस्य । मनसा ।
आदित्यानाम् । अनेहः । इत् ॥१२
देवानां मध्ये पूषणमाह । "अनर्वणः । अर्वा गन्तव्यः । शत्रुभिरगन्तव्यस्य अप्रत्यृतस्य “देवस्य द्योतमानस्य पूष्णः “विश्वः सर्वः स्तोतृजनः "मनसा श्रद्धया भक्त्यैव "अरमतिः अलंमतिः पर्याप्तस्तुतिर्भवति । तथा हि “आदित्यानाम् अदितेः पुत्राणां देवानां दानम् "अनेह “इत् अपापमेव खलु । तस्मादन्नादिप्राप्तये स्तोतृजनः पूषणं स्तौतीत्यर्थः ।।
यथा॑ नो मि॒त्रो अ॑र्य॒मा वरु॑ण॒ः सन्ति॑ गो॒पाः ।
सु॒गा ऋ॒तस्य॒ पन्था॑ः ॥१३
यथा॑ । नः॒ । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा । वरु॑णः । सन्ति॑ । गो॒पाः ।
सु॒ऽगाः । ऋ॒तस्य॑ । पन्थाः॑ ॥१३
यथा । नः । मित्रः । अर्यमा । वरुणः । सन्ति । गोपाः ।
सुऽगाः । ऋतस्य । पन्थाः ॥१३
"मित्रोऽर्यमा "वरुणः एते त्रयो देवाः "नः अस्माकं “गोपाः गोपायितारः "यथा “सन्ति भवन्ति यैर्मार्गैर्वयमेतैः पालयितव्या भवाम ते “ऋतस्य सत्यभूतस्य यज्ञस्य “पन्थाः पन्थानः "सुगाः एषां सुगमना भवन्तु । तैरागत्य अस्मान् यज्ञमार्गे स्थापयन्त्वित्यर्थः ॥
अ॒ग्निं व॑ः पू॒र्व्यं गि॒रा दे॒वमी॑ळे॒ वसू॑नाम् ।
स॒प॒र्यन्त॑ः पुरुप्रि॒यं मि॒त्रं न क्षे॑त्र॒साध॑सम् ॥१४
अ॒ग्निम् । वः॒ । पू॒र्व्यम् । गि॒रा । दे॒वम् । ई॒ळे॒ । वसू॑नाम् ।
स॒प॒र्यन्तः॑ । पु॒रु॒ऽप्रि॒यम् । मि॒त्रम् । न । क्षे॒त्र॒ऽसाध॑सम् ॥१४
अग्निम् । वः । पूर्व्यम् । गिरा । देवम् । ईळे । वसूनाम् ।
सपर्यन्तः । पुरुऽप्रियम् । मित्रम् । न । क्षेत्रऽसाधसम् ॥१४
हे देवाः “वः युष्माकं “पूर्व्यं मुख्यं पुरतो गन्तारं वा “देवं स्वभासा दीप्यमानम् "अग्निं “वसूनां प्राप्तये “गिरा स्तुतिलक्षणया वाचा “ईळे अहं स्तौमि । किंच “सपर्यन्तः युष्मान् परिचरन्तो मनुष्याः “पुरुप्रियं बहविधप्रियं बहूनामभिमतदानेन प्रीणयितारं वा क्षेत्रसाधसम् । क्षियन्ति निवसन्ति कर्मकरणार्थमत्रेति क्षेत्रो यज्ञः । तस्य साधकम् । साधने दृष्टान्तः । “मित्रं “न । यथा मित्रं सुहृदन्यस्य क्षेत्रं केदारादिकं साधयति तद्वद्यज्ञसाधकमग्निं वसुप्राप्तये स्तुवन्ति ॥
म॒क्षू दे॒वव॑तो॒ रथ॒ः शूरो॑ वा पृ॒त्सु कासु॑ चित् ।
दे॒वानां॒ य इन्मनो॒ यज॑मान॒ इय॑क्षत्य॒भीदय॑ज्वनो भुवत् ॥१५
म॒क्षु । दे॒वऽव॑तः । रथः॑ । शूरः॑ । वा॒ । पृ॒त्ऽसु । कासु॑ । चि॒त् ।
दे॒वाना॑म् । यः । इत् । मनः॑ । यज॑मानः । इय॑क्षति । अ॒भि । इत् । अय॑ज्वनः । भु॒व॒त् ॥१५
मक्षु । देवऽवतः । रथः । शूरः । वा । पृत्ऽसु । कासु । चित् ।
देवानाम् । यः । इत् । मनः । यजमानः । इयक्षति । अभि । इत् । अयज्वनः । भुवत् ॥१५
“देववतः । देवा यष्टव्यतया यस्य सन्ति स देववान् । तस्य "रथः देवैर्दत्त: "मक्षु शीघ्रं दुर्गमं मार्गमपि प्रविशति । सर्वत्राप्रतिहतगतिरित्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः । “वा इतिशब्दोऽत्र उपमानवाची । यथा “शूरः योद्धा “कासु "चित् "पृत्सु पृतनासु तद्वत् । "यः "देवानाम् । "इत् अवधारणे । "मनः एव “इयक्षति स्तुतिभिः पूजयितुमिच्छति । यद्वा । देवानां मन इयक्षति हविर्भिर्यष्टुमिच्छति । सः "यजमानः "अयज्वनः यागमकुर्वतो जनान् "अभि “भुवत् स्वसामर्थ्येनाभिभवत्येव ।। इयक्षति । ‘ यक्ष पूजायाम् '। यज देवपूजादिषु । उभयोरभ्यासस्य संप्रसारणं छान्दसम् । पूर्वस्य ‘ स्कोः संयोगाद्योः ' इति ककारलोपः ॥
न य॑जमान रिष्यसि॒ न सु॑न्वान॒ न दे॑वयो ।
दे॒वानां॒ य इन्मनो॒ यज॑मान॒ इय॑क्षत्य॒भीदय॑ज्वनो भुवत् ॥१६
न । य॒ज॒मा॒न॒ । रि॒ष्य॒सि॒ । न । सु॒न्वा॒न॒ । न । दे॒व॒यो॒ इति॑ देवऽयो ।
दे॒वाना॑म् । यः । इत् । मनः॑ । यज॑मानः । इय॑क्षति । अ॒भि । इत् । अय॑ज्वनः । भु॒व॒त् ॥१६
न । यजमान । रिष्यसि । न । सुन्वान । न । देवयो इति देवऽयो ।
देवानाम् । यः । इत् । मनः । यजमानः । इयक्षति । अभि । इत् । अयज्वनः । भुवत् ॥१६
हे "यजमान "यः भवान् “देवानां "मनः “इयक्षति स त्वं "न “रिष्यसि विनष्टो न भवसि । किंतु पुत्रपौत्रादिभिर्वर्धसे । हे "सुन्वान सोमाभिषवं कुर्वन् यः सुन्वंस्तेषां मन इयक्षति स त्वमपि “न रिष्यसि । हे “देवयो देवान् कामयमान यो देवानियक्षति तादृशस्त्वमपि “न रिष्यसि किंतु धनादिभिर्वर्धसे । देवानां मनो यो यजमानो यष्टुमिच्छति स यागमकुर्वतो जनानभिभवति ॥
नकि॒ष्टं कर्म॑णा नश॒न्न प्र यो॑ष॒न्न यो॑षति ।
दे॒वानां॒ य इन्मनो॒ यज॑मान॒ इय॑क्षत्य॒भीदय॑ज्वनो भुवत् ॥१७
नकिः॑ । तम् । कर्म॑णा । न॒श॒त् । न । प्र । यो॒ष॒त् । न । यो॒ष॒ति॒ ।
दे॒वाना॑म् । यः । इत् । मनः॑ । यज॑मानः । इय॑क्षति । अ॒भि । इत् । अय॑ज्वनः । भु॒व॒त् ॥१७
नकिः । तम् । कर्मणा । नशत् । न । प्र । योषत् । न । योषति ।
देवानाम् । यः । इत् । मनः । यजमानः । इयक्षति । अभि । इत् । अयज्वनः । भुवत् ॥१७
"यः यजमानः "देवानां "मनः यष्टुमिच्छति "तं "नकिः न कश्चिदपि "नशत् स्वकीयेन “कर्मणा न व्याप्नोति । नशतिव्याप्तिकर्मा । किंच स यष्टा “न “प्र “योषत् स्वस्मात् स्थानान्न विभक्तः पृथक्कृतो न भवति । किंच "न “योषति पुत्रादिभिर्धनादिभिश्च न विभक्तो भवति । ‘यु मिश्रणामिश्रणयोः' इत्यस्य उभयत्र लेट्यडागमः । शिष्टं व्याख्यातम् ॥
अस॒दत्र॑ सु॒वीर्य॑मु॒त त्यदा॒श्वश्व्य॑म् ।
दे॒वानां॒ य इन्मनो॒ यज॑मान॒ इय॑क्षत्य॒भीदय॑ज्वनो भुवत् ॥१८
अस॑त् । अत्र॑ । सु॒ऽवीर्य॑म् । उ॒त । त्यत् । आ॒शु॒ऽअश्व्य॑म् ।
दे॒वाना॑म् । यः । इत् । मनः॑ । यज॑मानः । इय॑क्षति । अ॒भि । इत् । अय॑ज्वनः । भु॒व॒त् ॥१८
असत् । अत्र । सुऽवीर्यम् । उत । त्यत् । आशुऽअश्व्यम् ।
देवानाम् । यः । इत् । मनः । यजमानः । इयक्षति । अभि । इत् । अयज्वनः । भुवत् ॥१८
“यः यजमानः “देवानां “मनः यष्टुमिच्छति “अत्र अस्मिन् यजमाने “सुवीर्यं शोभनवीर्योपेतं पुत्रादिकम् “असत् भवत्येव । “उत अपि च "आश्वश्व्यम् आशुगमनाश्वसंघयुक्तं “त्यत् तद्धनादिकं तस्मिन् यजमाने भवति । देवानां मनो यो जनो हविर्भिर्यष्टुमिच्छति यद्वा पूजयितुमिच्छति स जनः “अयज्वनः सर्वानभिभवत्येव ॥ ॥ ४० ॥
| मण्डल ८ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|