ऋग्वेदः सूक्तं ८.९४
| ← सूक्तं ८.९३ | ऋग्वेदः - मण्डल ८ सूक्तं ८.९४ बिन्दुः पूतदक्षो वा अङ्गिरसः। |
सूक्तं ८.९५ → |
| दे. मरुतः। गायत्री। |
गौर्धयति मरुतां श्रवस्युर्माता मघोनाम् ।
युक्ता वह्नी रथानाम् ॥१॥
यस्या देवा उपस्थे व्रता विश्वे धारयन्ते ।
सूर्यामासा दृशे कम् ॥२॥
तत्सु नो विश्वे अर्य आ सदा गृणन्ति कारवः ।
मरुतः सोमपीतये ॥३॥
अस्ति सोमो अयं सुतः पिबन्त्यस्य मरुतः ।
उत स्वराजो अश्विना ॥४॥
पिबन्ति मित्रो अर्यमा तना पूतस्य वरुणः ।
त्रिषधस्थस्य जावतः ॥५॥
उतो न्वस्य जोषमाँ इन्द्रः सुतस्य गोमतः ।
प्रातर्होतेव मत्सति ॥६॥
कदत्विषन्त सूरयस्तिर आप इव स्रिधः ।
अर्षन्ति पूतदक्षसः ॥७॥
कद्वो अद्य महानां देवानामवो वृणे ।
त्मना च दस्मवर्चसाम् ॥८॥
आ ये विश्वा पार्थिवानि पप्रथन्रोचना दिवः ।
मरुतः सोमपीतये ॥९॥
त्यान्नु पूतदक्षसो दिवो वो मरुतो हुवे ।
अस्य सोमस्य पीतये ॥१०॥
त्यान्नु ये वि रोदसी तस्तभुर्मरुतो हुवे ।
अस्य सोमस्य पीतये ॥११॥
त्यं नु मारुतं गणं गिरिष्ठां वृषणं हुवे ।
अस्य सोमस्य पीतये ॥१२॥
सायणभाष्यम्
दशमेऽनुवाके दश सूक्तानि । तत्र ‘गौर्धयति' इति द्वादशर्चमाद्यं सूक्तमाङ्गिरसस्य बिन्दुनाम्नः पूतदक्षनाम्नो वार्षं गायत्रं मरुद्देवताकम् । तथा चानुक्रम्यते- ‘ गौर्धयति द्वादश बिन्दुः पूतदक्षो वा मारुतम्' इति । सूक्तविनियोगो लैङ्गिकः । प्रातःसवने सोमातिरिक्त एकं शस्त्रमुपजायते । तत्राद्यस्तृचोऽनुरूपः । सूत्रितं च - ‘अस्ति सोमो अयं सुतो गौर्धयति मरुतामिति स्तोत्रियानुरूपौ' (आश्व. श्रौ. ६. ७) इति ॥
गौर्ध॑यति म॒रुतां॑ श्रव॒स्युर्मा॒ता म॒घोना॑म् ।
यु॒क्ता वह्नी॒ रथा॑नाम् ॥१
गौः । ध॒य॒ति॒ । म॒रुता॑म् । श्र॒व॒स्युः । मा॒ता । म॒घोना॑म् ।
यु॒क्ता । वह्निः॑ । रथा॑नाम् ॥१
गौः । धयति । मरुताम् । श्रवस्युः । माता । मघोनाम् ।
युक्ता । वह्निः । रथानाम् ॥१
"मघोनां धनवतां "मरुतां "माता निर्मात्री "गौः पृश्निरूपा । ‘पृश्नियै वै पयसो मरुतो जाताः' इति श्रुतेः। यद्वा । गौर्माध्यमिकी वाक् । तत्रैव मध्यमस्थाने मरुतामपि वर्तनात्तेषां तत्पुत्रत्वमुपचर्यते। “धयति सोमं पिबति पाययति वा स्वपुत्रान् मरुतः । किमिच्छन्ती। “श्रवस्युः अन्नं कामयमाना । कीदृशी। "रथानां मारुतानां "वह्निः पृषतीभिर्वडवाभिर्वोढ्री संयोजयित्री सा "युक्ता सर्वत्र समन्तात् पूज्या भवति ॥
यस्या॑ दे॒वा उ॒पस्थे॑ व्र॒ता विश्वे॑ धा॒रय॑न्ते ।
सूर्या॒मासा॑ दृ॒शे कम् ॥२
यस्याः॑ । दे॒वाः । उ॒पऽस्थे॑ । व्र॒ता । विश्वे॑ । धा॒रय॑न्ते ।
सूर्या॒मासा॑ । दृ॒शे । कम् ॥२
यस्याः । देवाः । उपऽस्थे । व्रता । विश्वे । धारयन्ते ।
सूर्यामासा । दृशे । कम् ॥२
गौः सर्वदेवमयीत्याह । "यस्याः मरुतां मातुर्गोः "उपस्थे वर्तमानाः "विश्वे सर्वे “देवाः “व्रता व्रतानि स्वस्वकर्माणि “धारयन्ते बिभ्रति । इयमेवास्माकं स्वपयोमिश्रितस्य सोमस्य दात्रीति सर्वे तत्समीपे तिष्ठन्तीत्यर्थः। किंच "सूर्यामासा । माति स्वकलाभिस्तिथीनिति माश्चन्द्रमाः ।। ‘ देवताद्वन्द्वे च ' इत्युभयपदप्रकृतिस्वरत्वम् । सूर्याचन्द्रमसौ “दृशे दर्शनाय सर्वलोकप्रकाशनाय च यस्या गोः समीपे "कं सुखेन वर्तमानौ भवतः । सेयं गौः सोमं धयतीति पूर्वेण समन्वयः ॥
तत्सु नो॒ विश्वे॑ अ॒र्य आ सदा॑ गृणन्ति का॒रव॑ः ।
म॒रुत॒ः सोम॑पीतये ॥३
तत् । सु । नः॒ । विश्वे॑ । अ॒र्यः । आ । सदा॑ । गृ॒ण॒न्ति॒ । का॒रवः॑ ।
म॒रुतः॑ । सोम॑ऽपीतये ॥३
तत् । सु । नः । विश्वे । अर्यः । आ । सदा । गृणन्ति । कारवः ।
मरुतः । सोमऽपीतये ॥३
"अर्यः स्तोत्रकरणार्थमितस्ततो गन्तारः "नः अस्मदीयाः विश्वे सर्वे "कारवः स्तोतारः “तत् मरुतां बलं "सदा सर्वदा "आ "गृणन्ति । आभिमुख्येन स्तुतिभिः स्तुवन्ति । किमर्थम् । "सोमपीतये अस्माभिर्दीयमानं सोमं पातुम् । "मरुतः एतन्नामका देवा अस्माभिराह्वातव्याः खलु । ततः पुरस्तात्तद्बलं स्तुवन्तीत्यर्थः।।
पूर्वाभिहित एव शस्त्रे 'अस्ति सोमः' इति स्तोत्रियस्तृचः । सूत्रं तु पूर्वेण सहोदाहृतम् ॥
अस्ति॒ सोमो॑ अ॒यं सु॒तः पिब॑न्त्यस्य म॒रुत॑ः ।
उ॒त स्व॒राजो॑ अ॒श्विना॑ ॥४
अस्ति॑ । सोमः॑ । अ॒यम् । सु॒तः । पिब॑न्ति । अ॒स्य॒ । म॒रुतः॑ ।
उ॒त । स्व॒ऽराजः॑ । अ॒श्विना॑ ॥४
अस्ति । सोमः । अयम् । सुतः । पिबन्ति । अस्य । मरुतः ।
उत । स्वऽराजः । अश्विना ॥४
“अयं पुरोवर्ती “सोमः “सुतः मरुदर्थमस्माभिरभिषुतः “अस्ति विद्यते । तस्मात् “अस्य । अन्वादेशे । एनं सुतं सोमं “स्वराजः स्वयं दीप्यमानाः । स्वतेजसा नान्यदीयेनेत्यर्थः । तादृशाः “मरुतः “पिबन्ति । "उत अपि च “अश्विना अश्विनौ च सोमं पिबतः ॥
पिब॑न्ति मि॒त्रो अ॑र्य॒मा तना॑ पू॒तस्य॒ वरु॑णः ।
त्रि॒ष॒ध॒स्थस्य॒ जाव॑तः ॥५
पिब॑न्ति । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा । तना॑ । पू॒तस्य॑ । वरु॑णः ।
त्रि॒ऽस॒ध॒स्थस्य॑ । जाऽव॑तः ॥५
पिबन्ति । मित्रः । अर्यमा । तना । पूतस्य । वरुणः ।
त्रिऽसधस्थस्य । जाऽवतः ॥५
न केवलं मरुत एव सोमपातारः किंत्वेतेऽपीत्याह । “मित्रः सर्वेषां स्वस्वकर्मणि प्रवर्तकत्वात् सखिभूतः “अर्यमा च “वरुणः दुःखादीनां शत्रूणां वा वरिता निवारकः । एतन्नामकास्त्रयो देवाः “तना। ततमूर्णास्तुकेनेति तनं दशापवित्रम् । ‘सुपां सुलुक् ' इति तृतीयाया आलादेशः । तनाद्युदात्तः । तना “पूतस्य शोधितं “त्रिसधस्थस्य । सह तिष्ठन्यत्रेति सधस्थं स्थानम् । द्रोणकलशाधवनीयपूतभृदात्मनि त्रीणि स्थानानि यस्य तं तथोक्तं तादृशं “जावतः स्तुत्यजनवन्तमिमं सोमं “पिबन्ति । द्वितीयार्थे षष्ठ्यः ॥
उ॒तो न्व॑स्य॒ जोष॒माँ इन्द्र॑ः सु॒तस्य॒ गोम॑तः ।
प्रा॒तर्होते॑व मत्सति ॥६
उ॒तो इति॑ । नु । अ॒स्य॒ । जोष॑म् । आ । इन्द्रः॑ । सु॒तस्य॑ । गोऽम॑तः ।
प्रा॒तः । होता॑ऽइव । म॒त्स॒ति॒ ॥६
उतो इति । नु । अस्य । जोषम् । आ । इन्द्रः । सुतस्य । गोऽमतः ।
प्रातः । होताऽइव । मत्सति ॥६
“उतो अपि च “इन्द्रः “सुतस्य अस्माभिरभिषुतस्य “गोमतः गव्यैर्मिश्रणवतः “अस्य । अन्वादेशः । पूर्ववद्दशापवित्रेण पूतस्य सोमस्य “जोषं पानरूपां सेवां “प्रातः प्रातःसवने "नु क्षिप्रम् “आ “मत्सति । मदि स्तुत्यादिषु । आभिमुख्येन स्तौति । यद्वा । सोमसेवां कामयते । तत्र दृष्टान्तः । "होतेव । यथा होता प्रातःसवने देवानभिष्टौति देवान् स्तोतुं वाभिवाञ्छति ॥ ॥ २८ ॥
कद॑त्विषन्त सू॒रय॑स्ति॒र आप॑ इव॒ स्रिध॑ः ।
अर्ष॑न्ति पू॒तद॑क्षसः ॥७
कत् । अ॒त्वि॒ष॒न्त॒ । सू॒रयः॑ । ति॒रः । आपः॑ऽइव । स्रिधः॑ ।
अर्ष॑न्ति । पू॒तऽद॑क्षसः ॥७
कत् । अत्विषन्त । सूरयः । तिरः । आपःऽइव । स्रिधः ।
अर्षन्ति । पूतऽदक्षसः ॥७
ऋषिर्मरुतो बहुवारं स्तुत्वेदानीमात्मानं वितर्कयति । “सूरयः प्राज्ञाः “आपइव उदकानीव “तिरः यथोदकानि तिर्यग्गच्छन्ति तद्वत्तिरश्चीनगतयः सन्तः “कत् कदा “अत्विषन्त । त्विष दीप्तौ । अन्तरिक्षे कदा दीप्यन्ते । किंच “स्रिग्धः शत्रूणां शोषका हन्तारस्त इमे मरुतः “पूतदक्षसः शुद्धबलाः सन्तः कदा वा “अर्षन्ति । अस्मदीयं यज्ञं प्रत्यागच्छन्ति ॥
कद्वो॑ अ॒द्य म॒हानां॑ दे॒वाना॒मवो॑ वृणे ।
त्मना॑ च द॒स्मव॑र्चसाम् ॥८
कत् । वः॒ । अ॒द्य । म॒हाना॑म् । दे॒वाना॑म् । अवः॑ । वृ॒णे॒ ।
त्मना॑ । च॒ । द॒स्मऽव॑र्चसाम् ॥८
कत् । वः । अद्य । महानाम् । देवानाम् । अवः । वृणे ।
त्मना । च । दस्मऽवर्चसाम् ॥८
हे मरुतः “महानां मंहनीयानां महतां वा “त्मना “च आत्मनैवालंकरणैर्विनापि “दस्मवर्चसां दर्शनीयतेजस्कानामत एव "देवानां द्योतमानानां “वः युष्माकम् “अवः पालनं “कत् कदाहं “वृणे संभजे । वृङ् संभक्तौ' । क्रैयादिकः ॥
आ ये विश्वा॒ पार्थि॑वानि प॒प्रथ॑न्रोच॒ना दि॒वः ।
म॒रुत॒ः सोम॑पीतये ॥९
आ । ये । विश्वा॑ । पार्थि॑वानि । प॒प्रथ॑न् । रो॒च॒ना । दि॒वः ।
म॒रुतः॑ । सोम॑ऽपीतये ॥९
आ । ये । विश्वा । पार्थिवानि । पप्रथन् । रोचना । दिवः ।
मरुतः । सोमऽपीतये ॥९
“ये मरुतः “विश्वा विश्वानि “पार्थिवानि पृथिव्यां भवानि भूतजातानि “दिवः द्युलोकस्य “रोचना रोचमानानि ज्योतींषि च “आ “पप्रथन् सर्वत्र विस्तारितान्यकार्षुः । ‘प्रथ प्रख्याने'। ण्यन्तस्य चङि अत्स्मृदॄत्वरप्रथम्रदस्तॄस्पशाम् ' ( पा. सू. ७. ४. ९५ ) इत्यभ्यासस्यादादेशः । ‘ चङन्यन्यतरस्याम् ' इति स्वरेण मध्योदात्तः । तादृशान् "मरुतः देवान् "सोमपीतये सोमपानायाहमाह्वयामि ॥
त्यान्नु पू॒तद॑क्षसो दि॒वो वो॑ मरुतो हुवे ।
अ॒स्य सोम॑स्य पी॒तये॑ ॥१०
त्यान् । नु । पू॒तऽद॑क्षसः । दि॒वः । वः॒ । म॒रु॒तः॒ । हु॒वे॒ ।
अ॒स्य । सोम॑स्य । पी॒तये॑ ॥१०
त्यान् । नु । पूतऽदक्षसः । दिवः । वः । मरुतः । हुवे ।
अस्य । सोमस्य । पीतये ॥१०
हे “मरुतः मितराविण एतन्नामका देवाः "पूतदक्षसः परिशुद्धबलान् “दिवः स्वतेजसा दीप्यमानान् । यद्वा । दिवो द्युलोकस्थितान् । "त्यान् तान् प्रसिद्धान् "वः युष्मान् "नु क्षिप्रं "हुवे आह्वयामि । किमर्थम् । "अस्य अस्मदीयस्य "सोमस्य "पीतये पानाय ॥
त्यान्नु ये वि रोद॑सी तस्त॒भुर्म॒रुतो॑ हुवे ।
अ॒स्य सोम॑स्य पी॒तये॑ ॥११
त्यान् । नु । ये । वि । रोद॑सी॒ इति॑ । त॒स्त॒भुः । म॒रुतः॑ । हु॒वे॒ ।
अ॒स्य । सोम॑स्य । पी॒तये॑ ॥११
त्यान् । नु । ये । वि । रोदसी इति । तस्तभुः । मरुतः । हुवे ।
अस्य । सोमस्य । पीतये ॥११
"ये "मरुतः "रोदसी द्यावापृथिव्यौ "वि "तस्तभुः स्वबलेनैवात्यर्थं स्तब्धे चक्रुः । ते रोदसी स्वाधीने अकार्षुरित्यर्थः। “त्यान् तान् सर्वतः प्रसिद्धान् "नु क्षिप्रमहं "हुवे आह्वयामि । किमर्थम् । "अस्य इत्यादि ।
त्यं नु मारु॑तं ग॒णं गि॑रि॒ष्ठां वृष॑णं हुवे ।
अ॒स्य सोम॑स्य पी॒तये॑ ॥१२
त्यम् । नु । मारु॑तम् । ग॒णम् । गि॒रि॒ऽस्थाम् । वृष॑णम् । हु॒वे॒ ।
अ॒स्य । सोम॑स्य । पी॒तये॑ ॥१२
त्यम् । नु । मारुतम् । गणम् । गिरिऽस्थाम् । वृषणम् । हुवे ।
अस्य । सोमस्य । पीतये ॥१२
“त्यं तं सर्वत्र विश्रुतं "गिरिष्ठां गिरिषु मेघेषु पर्वतेषु वा तिष्ठन्तं "वृषणम् उदकानां कामानां वा वर्षितारं "मारुतं मरुत्संबन्धिनं "गणं संघं "हुवे बिन्दुरहमाह्वयामि । किं प्रयोजनम् । "अस्य अस्मदीयस्य "सोमस्य "पीतये पानाय ॥ ॥ २९ ॥
| मण्डल ८ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|