ऋग्वेदः सूक्तं ५.१६

ऋग्वेदः - मण्डल ५
सूक्तं ५.१६
पूरुरात्रेयः

दे. अग्निः। अनुष्टुप्, ५ पङ्क्तिः।

बृहद्वयो हि भानवेऽर्चा देवायाग्नये ।
यं मित्रं न प्रशस्तिभिर्मर्तासो दधिरे पुरः ॥१॥
स हि द्युभिर्जनानां होता दक्षस्य बाह्वोः ।
वि हव्यमग्निरानुषग्भगो न वारमृण्वति ॥२॥
अस्य स्तोमे मघोनः सख्ये वृद्धशोचिषः ।
विश्वा यस्मिन्तुविष्वणि समर्ये शुष्ममादधुः ॥३॥
अधा ह्यग्न एषां सुवीर्यस्य मंहना ।
तमिद्यह्वं न रोदसी परि श्रवो बभूवतुः ॥४॥
नू न एहि वार्यमग्ने गृणान आ भर ।
ये वयं ये च सूरयः स्वस्ति धामहे सचोतैधि पृत्सु नो वृधे ॥५॥

सायणभाष्यम्

बृहद्वयः' इति पञ्चर्चं द्वितीयं सूक्तमात्रेयस्य पूरोरार्षम् । अन्त्या पङ्क्तिः शिष्टा अनुष्टुभः । अग्निर्देवता । तथा चानुक्रान्तं - बृहत्पूरुः पङ्क्त्यन्तं हि ' इति । प्रातरनुवाके आग्नेये क्रतावानुष्टुभे छन्दस्याश्विनशस्त्रे चेदमादीनि दश सूक्तानि चतुर्थनवमवर्जितानि । आदितस्त्रिषु सूक्तेष्वन्त्यामुद्धरेत् । तथा च सूत्रितं-- बृहद्वय इति दशानां चतुर्थनवमे उद्धरेदुत्तमामुत्तमां चादितस्त्रयाणाम् । ( आश्व. श्रौ. ४. १३ ) इति ॥

बृ॒हद्वयो॒ हि भा॒नवेऽर्चा॑ दे॒वाया॒ग्नये॑ ।

यं मि॒त्रं न प्रश॑स्तिभि॒र्मर्ता॑सो दधि॒रे पु॒रः ॥१

बृ॒हत् । वयः॑ । हि । भा॒नवे॑ । अर्च॑ । दे॒वाय॑ । अ॒ग्नये॑ ।

यम् । मि॒त्रम् । न । प्रश॑स्तिऽभिः । मर्ता॑सः । द॒धि॒रे । पु॒रः ॥१

बृहत् । वयः । हि । भानवे । अर्च । देवाय । अग्नये ।

यम् । मित्रम् । न । प्रशस्तिऽभिः । मर्तासः । दधिरे । पुरः ॥१

यज्ञे "भानवे दीप्तिमते अग्नये "बृहद्वयः हवीरूपमन्नं दीयते "हि । अतस्त्वमपि “देवाय द्योतमानाय “अग्नये वयः “अर्च प्रयच्छ । "मर्तासः मनुष्याः "यम् अग्निं "मित्रं "न सखायमिव “प्रशस्तिभिः प्रकृष्टाभिः स्तुतिभिः "पुरः "दधिरे पुरस्कुर्वन्ति ।।

स हि द्युभि॒र्जना॑नां॒ होता॒ दक्ष॑स्य बा॒ह्वोः ।

वि ह॒व्यम॒ग्निरा॑नु॒षग्भगो॒ न वार॑मृण्वति ॥२

सः । हि । द्युऽभिः॑ । जना॑नाम् । होता॑ । दक्ष॑स्य । बा॒ह्वोः ।

वि । ह॒व्यम् । अ॒ग्निः । आ॒नु॒षक् । भगः॑ । न । वार॑म् । ऋ॒ण्व॒ति॒ ॥२

सः । हि । द्युऽभिः । जनानाम् । होता । दक्षस्य । बाह्वोः ।

वि । हव्यम् । अग्निः । आनुषक् । भगः । न । वारम् । ऋण्वति ॥२

यः "अग्निः "हव्यं हविः “आनुषक् देवेष्वनुषक्तं करोति “बाह्रोः भुजयोः "दक्षस्य बलस्य "द्युभिः द्युतिभिर्युक्तः "सः अग्निः “जनानां यजमानानां “होता देवानामाह्वाता भवति । "भगो "न सूर्य इव "वारं वरणीयं धनं "वि “ऋण्वति विशेषेण प्रयच्छति मनुष्येषु ॥

अ॒स्य स्तोमे॑ म॒घोन॑ः स॒ख्ये वृ॒द्धशो॑चिषः ।

विश्वा॒ यस्मि॑न्तुवि॒ष्वणि॒ सम॒र्ये शुष्म॑माद॒धुः ॥३

अ॒स्य । स्तोमे॑ । म॒घोनः॑ । स॒ख्ये । वृ॒द्धऽशो॑चिषः ।

विश्वा॑ । यस्मि॑न् । तु॒वि॒ऽस्वनि॑ । सम् । अ॒र्ये । शुष्म॑म् । आ॒ऽद॒धुः ॥३

अस्य । स्तोमे । मघोनः । सख्ये । वृद्धऽशोचिषः ।

विश्वा । यस्मिन् । तुविऽस्वनि । सम् । अर्ये । शुष्मम् । आऽदधुः ॥३

“मघोनः मघवतो धनवतः "वृद्धशोचिषः । वृद्धानि प्रवृद्धानि शोचींषि तेजांसि यस्यासौ बृद्धशोचिः । तस्यैवंविधस्याग्नेः "स्तोमे स्तोत्रे "सख्ये च स्याम। "तुविष्वणि बहुशब्दे “अर्ये स्वामिनि "यस्मिन् अग्नौ “विश्वा ॥ ‘ सुपां सुलुक्° ' इति डादेशः ॥ विश्वे सर्वे ऋत्विजः “शुष्मं बलं हविर्भिः स्तोत्रैश्च "सम् "आदधुः सम्यगादधति ॥

अधा॒ ह्य॑ग्न एषां सु॒वीर्य॑स्य मं॒हना॑ ।

तमिद्य॒ह्वं न रोद॑सी॒ परि॒ श्रवो॑ बभूवतुः ॥४

अध॑ । हि । अ॒ग्ने॒ । ए॒षा॒म् । सु॒ऽवीर्य॑स्य । मं॒हना॑ ।

तम् । इत् । य॒ह्वम् । न । रोद॑सी॒ इति॑ । परि॑ । श्रवः॑ । ब॒भू॒व॒तुः॒ ॥४

अध । हि । अग्ने । एषाम् । सुऽवीर्यस्य । मंहना ।

तम् । इत् । यह्वम् । न । रोदसी इति । परि । श्रवः । बभूवतुः ॥४

हे "अग्ने "अध अथ “एषाम् अस्माकं यजमानानां "सुवीर्यस्य सर्वैः स्पृहणीयस्य बलस्य “मंहना मंहनायै दानाय भव ॥ मंहतिर्दानकर्मा ॥ “रोदसी द्यावापृथिव्यौ "यह्वं “न महान्तं सूर्यमिव “श्रवः सर्वैः श्रवणीयं "तमित् तमग्निमेव "परि “बभूवतुः परिगृह्णीतः ॥

नू न॒ एहि॒ वार्य॒मग्ने॑ गृणा॒न आ भ॑र ।

ये व॒यं ये च॑ सू॒रय॑ः स्व॒स्ति धाम॑हे॒ सचो॒तैधि॑ पृ॒त्सु नो॑ वृ॒धे ॥५

नु । नः॒ । आ । इ॒हि॒ । वार्य॑म् । अग्ने॑ । गृ॒णा॒नः । आ । भ॒र॒ ।

ये । व॒यम् । ये । च॒ । सू॒रयः॑ । स्व॒स्ति । धाम॑हे । सचा॑ । उ॒त । ए॒धि॒ । पृ॒त्ऽसु । नः॒ । वृ॒धे ॥५

नु । नः । आ । इहि । वार्यम् । अग्ने । गृणानः । आ । भर ।

ये । वयम् । ये । च । सूरयः । स्वस्ति । धामहे । सचा । उत । एधि । पृत्ऽसु । नः । वृधे ॥५

हे "अग्ने "गृणानः स्तूयमानः सन् “नु क्षिप्रम् “एहि । यज्ञं प्रत्यागच्छ । अगत्य च "नः अस्मभ्यं “वार्यं वरणीयं धनम् “आ “भर संपादय । "ये “वयं यजमानाः "ये “च "सूरयः स्तोतारः "सचा हविर्भिः सहिता उभे ये वयं "स्वस्ति स्तोत्रं “धामहे कुर्मः । “उत अपि च "पृत्सु पृतनासु "नः अस्माकं "वृधे समृद्धये “एधि भव ॥ ॥ ८ ॥