ऋग्वेदः सूक्तं ५.५६
| ← सूक्तं ५.५५ | ऋग्वेदः - मण्डल ५ सूक्तं ५.५६ श्यावाश्व आत्रेयः |
सूक्तं ५.५७ → |
| दे. मरुतः। बृहती, ३, ७ सतोबृहती। |
अग्ने शर्धन्तमा गणं पिष्टं रुक्मेभिरञ्जिभिः ।
विशो अद्य मरुतामव ह्वये दिवश्चिद्रोचनादधि ॥१॥
यथा चिन्मन्यसे हृदा तदिन्मे जग्मुराशसः ।
ये ते नेदिष्ठं हवनान्यागमन्तान्वर्ध भीमसंदृशः ॥२॥
मीळ्हुष्मतीव पृथिवी पराहता मदन्त्येत्यस्मदा ।
ऋक्षो न वो मरुतः शिमीवाँ अमो दुध्रो गौरिव भीमयुः ॥३॥
नि ये रिणन्त्योजसा वृथा गावो न दुर्धुरः ।
अश्मानं चित्स्वर्यं पर्वतं गिरिं प्र च्यावयन्ति यामभिः ॥४॥
उत्तिष्ठ नूनमेषां स्तोमैः समुक्षितानाम् ।
मरुतां पुरुतममपूर्व्यं गवां सर्गमिव ह्वये ॥५॥
युङ्ग्ध्वं ह्यरुषी रथे युङ्ग्ध्वं रथेषु रोहितः ।
युङ्ग्ध्वं हरी अजिरा धुरि वोळ्हवे वहिष्ठा धुरि वोळ्हवे ॥६॥
उत स्य वाज्यरुषस्तुविष्वणिरिह स्म धायि दर्शतः ।
मा वो यामेषु मरुतश्चिरं करत्प्र तं रथेषु चोदत ॥७॥
रथं नु मारुतं वयं श्रवस्युमा हुवामहे ।
आ यस्मिन्तस्थौ सुरणानि बिभ्रती सचा मरुत्सु रोदसी ॥८॥
तं वः शर्धं रथेशुभं त्वेषं पनस्युमा हुवे ।
यस्मिन्सुजाता सुभगा महीयते सचा मरुत्सु मीळ्हुषी ॥९॥
सायणभाष्यम्
“अग्ने शर्धन्तम् ' इति नवर्चं द्वादशं सूक्तं श्यावाश्वस्यार्षं मारुतम् । तृतीयासप्तम्यौ सतोबृहत्यौ शिष्टा बृहत्यः । ‘ अग्ने नव बार्हतं तृतीयासप्तम्यौ सतोबृहत्यौ ' इत्यनुक्रमणिका ॥
अग्ने॒ शर्ध॑न्त॒मा ग॒णं पि॒ष्टं रु॒क्मेभि॑र॒ञ्जिभि॑ः ।
विशो॑ अ॒द्य म॒रुता॒मव॑ ह्वये दि॒वश्चि॑द्रोच॒नादधि॑ ॥१
अग्ने॑ । शर्ध॑न्तम् । आ । ग॒णम् । पि॒ष्टम् । रु॒क्मेभिः॑ । अ॒ञ्जिऽभिः॑ ।
विशः॑ । अ॒द्य । म॒रुता॑म् । अव॑ । ह्व॒ये॒ । दि॒वः । चि॒त् । रो॒च॒नात् । अधि॑ ॥१
अग्ने । शर्धन्तम् । आ । गणम् । पिष्टम् । रुक्मेभिः । अञ्जिऽभिः ।
विशः । अद्य । मरुताम् । अव । ह्वये । दिवः । चित् । रोचनात् । अधि ॥१
हे अग्ने “शर्धन्तं शत्रूनभिभवन्तं यज्ञायोत्सहमानं वा "गणं मरुतां गणम् "आ ह्वयेति शेषः । कीदृशं गणम् । “रुक्मेभिः रुक्मैः रोचमानैः "अञ्जिभिः आभरणैश्च “पिष्टम् अवयवितं युक्तमित्यर्थः । “अद्य अस्मिन् यागदिने "मरुतां “विशः प्रजाः । गणानित्यर्थः । तान् “रोचनात् रोचमानात् "दिवः द्युलोकात्। “अधि इति पञ्चम्यर्थानुवादी। “चित् पूरणः। “अव अवस्तादस्मदभिमुखं "ह्वये आह्वयामि ॥
यथा॑ चि॒न्मन्य॑से हृ॒दा तदिन्मे॑ जग्मुरा॒शस॑ः ।
ये ते॒ नेदि॑ष्ठं॒ हव॑नान्या॒गम॒न्तान्व॑र्ध भी॒मसं॑दृशः ॥२
यथा॑ । चि॒त् । मन्य॑से । हृ॒दा । तत् । इत् । मे॒ । ज॒ग्मुः॒ । आ॒ऽशसः॑ ।
ये । ते॒ । नेदि॑ष्ठम् । हव॑नानि । आ॒ऽगम॑न् । तान् । व॒र्ध॒ । भी॒मऽस॑न्दृशः ॥२
यथा । चित् । मन्यसे । हृदा । तत् । इत् । मे । जग्मुः । आऽशसः ।
ये । ते । नेदिष्ठम् । हवनानि । आऽगमन् । तान् । वर्ध । भीमऽसन्दृशः ॥२
हे अग्ने त्वं “हृदा हृदयेन मरुतः “यथा “चिन्मन्यसे । चिदिति पूजायाम् । येन प्रकारेण अतिपूजितं जानासि । तेष्वादरं करोषीत्यर्थः । “तदित् तथैव "मे मदर्थं “जग्मुः गच्छन्तु “आशसः आशंसितार इच्छन्तः शत्रून् हिंसन्तो वा । अनन्तरं "ये मरुतः “नेदिष्ठम् अत्यन्तान्तिकं संनिधावेव “ते तव “हवनानि आह्वानानि श्रुत्वा “आगमन् आगच्छन्ति “तान् “भीमसंदृशः कालविलम्बासहनेन भयंकरदर्शनान् “वर्ध वर्धय हविष्प्रापणेन ॥
मी॒ळ्हुष्म॑तीव पृथि॒वी परा॑हता॒ मद॑न्त्येत्य॒स्मदा ।
ऋक्षो॒ न वो॑ मरुत॒ः शिमी॑वाँ॒ अमो॑ दु॒ध्रो गौरि॑व भीम॒युः ॥३
मी॒ळ्हुष्म॑तीऽइव । पृ॒थि॒वी । परा॑ऽहता । मद॑न्ती । ए॒ति॒ । अ॒स्मत् । आ ।
ऋक्षः॑ । न । वः॒ । म॒रु॒तः॒ । शिमी॑ऽवान् । अमः॑ । दु॒ध्रः । गौःऽइ॑व । भी॒म॒ऽयुः ॥३
मीळ्हुष्मतीऽइव । पृथिवी । पराऽहता । मदन्ती । एति । अस्मत् । आ ।
ऋक्षः । न । वः । मरुतः । शिमीऽवान् । अमः । दुध्रः । गौःऽइव । भीमऽयुः ॥३
“मीळ्हुष्मती प्रबलस्वामिका “पराहता अन्यैरभिभूता “पृथिवी “इव । अत्र पृथिवीशब्दः तदधिष्ठितां प्रजां लक्षयति । स यथा स्वस्वामिनमुपद्रुताभिगच्छति तद्वदिति । मरुतां साकल्येन सर्वथा प्राप्तेर्दृष्टान्तः । एवं “मदन्ती हृष्यन्ती मरुत्सेना “अस्मत् अस्मानित्यर्थः। “आ “एति आगच्छति । हे “मरुतः “वः युष्माकम् “अमः बलं गणः “ऋक्षो “न अग्निरिव “शिमीवान् कर्मवान् “दुध्रः दुर्धरः “गौरिव "भीमयुः भीमैर्वृषभैः युक्तः गौरिव । स यथा शिमीवान् कर्मवान् ॥
नि ये रि॒णन्त्योज॑सा॒ वृथा॒ गावो॒ न दु॒र्धुर॑ः ।
अश्मा॑नं चित्स्व॒र्यं१॒॑ पर्व॑तं गि॒रिं प्र च्या॑वयन्ति॒ याम॑भिः ॥४
नि । ये । रि॒णन्ति॑ । ओज॑सा । वृथा॑ । गावः॑ । न । दुः॒ऽधुरः॑ ।
अश्मा॑नम् । चि॒त् । स्व॒र्य॑म् । पर्व॑तम् । गि॒रिम् । प्र । च्य॒व॒य॒न्ति॒ । याम॑ऽभिः ॥४
नि । ये । रिणन्ति । ओजसा । वृथा । गावः । न । दुःऽधुरः ।
अश्मानम् । चित् । स्वर्यम् । पर्वतम् । गिरिम् । प्र । च्यवयन्ति । यामऽभिः ॥४
"ये मरुतः “ओजसा स्वीयेन बलेन “नि “रिणन्ति हिंसन्ति शत्रून् "वृथा अनायासेन स्वसंचारमात्रेण “गावो “न “दुर्धुरः दुःखेन हिंस्या अश्वा इव । ते मरुतः “स्वर्यं शब्दयन्तम् "अश्मानं व्याप्तं "पर्वतं जगत्पूरकोदकवन्तम् । पर्ववान्पर्वतः पर्व पुनः पृणातेः प्रीणतेर्वा ' ( निरु. १. २० ) इति निरुक्तम् । तादृशं “गिरिं मेघम् । यद्वा । पर्वतमिति विशेष्यं गिरिमिति विशेषणम् निगिरत्युदकमिति गिरिः । तं "यामभिः गमनैः “प्र “च्यावयन्ति उदकनिर्गमनार्थम् ॥
उत्ति॑ष्ठ नू॒नमे॑षां॒ स्तोमै॒ः समु॑क्षितानाम् ।
म॒रुतां॑ पुरु॒तम॒मपू॑र्व्यं॒ गवां॒ सर्ग॑मिव ह्वये ॥५
उत् । ति॒ष्ठ॒ । नू॒नम् । ए॒षा॒म् । स्तोमैः॑ । सम्ऽउ॑क्षितानाम् ।
म॒रुता॑म् । पु॒रु॒ऽतम॑म् । अपू॑र्व्यम् । गवा॑म् । सर्ग॑म्ऽइव । ह्व॒ये॒ ॥५
उत् । तिष्ठ । नूनम् । एषाम् । स्तोमैः । सम्ऽउक्षितानाम् ।
मरुताम् । पुरुऽतमम् । अपूर्व्यम् । गवाम् । सर्गम्ऽइव । ह्वये ॥५
हे मरुतो यूयम् “उत्तिष्ठ उत्तिष्ठत ॥ व्यत्ययेनैकवचनम् ॥ “नूनं निश्चयम् “एषां “स्तोमैः स्तोत्रैः “समुक्षितानां वर्धितानां “मरुताम् । यद्वा । स्तोमैरुपह्वय इति संबन्धः । तादृशां मरुतां “पुरुतमं प्रभूततमम् “अपूर्व्यम् । न विद्यते पूर्वः येभ्यस्तमपूर्व्यं “सर्गं संघं “गवाम् उदकानां प्रसिद्धानां गवां वा सर्गं संघम् “इव "ह्वये आह्वये ॥ ॥ १९ ॥
यु॒ङ्ग्ध्वं ह्यरु॑षी॒ रथे॑ यु॒ङ्ग्ध्वं रथे॑षु रो॒हित॑ः ।
यु॒ङ्ग्ध्वं हरी॑ अजि॒रा धु॒रि वोळ्ह॑वे॒ वहि॑ष्ठा धु॒रि वोळ्ह॑वे ॥६
यु॒ङ्ग्ध्वम् । हि । अरु॑षीः । रथे॑ । यु॒ङ्ग्ध्वम् । रथे॑षु । रो॒हितः॑ ।
यु॒ङ्ग्ध्वम् । हरी॒ इति॑ । अ॒जि॒रा । धु॒रि । वोळ्ह॑वे । वहि॑ष्ठा । धु॒रि । वोळ्ह॑वे ॥६
युङ्ग्ध्वम् । हि । अरुषीः । रथे । युङ्ग्ध्वम् । रथेषु । रोहितः ।
युङ्ग्ध्वम् । हरी इति । अजिरा । धुरि । वोळ्हवे । वहिष्ठा । धुरि । वोळ्हवे ॥६
हे मरुतो यूयं “रथे युष्मदीये सर्वेषां साधारणभूते "अरुषीः आरोचमाना वडवाः “युङ्ग्ध्वं योजयध्वम् । तथा “रथेषु युष्मदीयेषु “रोहितः रोहितवर्णाः “युङ्ग्ध्वं । “हरी अश्वौ “अजिरा अजिरावाशुगमनौ “धुरि "वोळहवे वहनाय "युङ्ग्ध्वम् । आदरार्थं पुनर्वचनम् । “वहिष्ठा वोढ़ृतमौ अश्वौ “धुरि “वोळ्हवे ॥
उ॒त स्य वा॒ज्य॑रु॒षस्तु॑वि॒ष्वणि॑रि॒ह स्म॑ धायि दर्श॒तः ।
मा वो॒ यामे॑षु मरुतश्चि॒रं क॑र॒त्प्र तं रथे॑षु चोदत ॥७
उ॒त । स्यः । वा॒जी । अ॒रु॒षः । तु॒वि॒ऽस्वनिः॑ । इ॒ह । स्म॒ । धा॒यि॒ । द॒र्श॒तः ।
मा । वः॒ । यामे॑षु । म॒रु॒तः॒ । चि॒रम् । क॒र॒त् । प्र । तम् । रथे॑षु । चो॒द॒त॒ ॥७
उत । स्यः । वाजी । अरुषः । तुविऽस्वनिः । इह । स्म । धायि । दर्शतः ।
मा । वः । यामेषु । मरुतः । चिरम् । करत् । प्र । तम् । रथेषु । चोदत ॥७
“उत अपि च “स्यः सः “वाजी वेजनवान् “अरुषः आरोचमानः “तुविष्वणिः प्रभूतध्वनिरश्वः । अरुष इत्यनेन रोहित इत्युक्तं भवति । ‘ प्रष्टिर्वहति रोहितः ' ( ऋ. सं. १. ३९. ६ ) इति ह्युक्तम् । “इह इदानीं “दर्शतः दर्शनीयः सन् “धायि रथे नियोजितः । “स्म इति पूरणः । हे “मरुतः “वो “यामेषु गमनेषु सोऽश्वः "चिरं विलम्बं “मा “करत् मा करोतु । “तं “रथेषु । रथे युक्तमिति शेषः । “प्र “चोदत प्रेरयत । यथा विलम्बं न कुर्यात्तथा प्रेरयत ॥
रथं॒ नु मारु॑तं व॒यं श्र॑व॒स्युमा हु॑वामहे ।
आ यस्मि॑न्त॒स्थौ सु॒रणा॑नि॒ बिभ्र॑ती॒ सचा॑ म॒रुत्सु॑ रोद॒सी ॥८
रथ॑म् । नु । मारु॑तम् । व॒यम् । श्र॒व॒स्युम् । आ । हु॒वा॒म॒हे॒ ।
आ । यस्मि॑न् । त॒स्थौ । सु॒रणा॑नि । बिभ्र॑ती । सचा॑ । म॒रुत्ऽसु॑ । रो॒द॒सी ॥८
रथम् । नु । मारुतम् । वयम् । श्रवस्युम् । आ । हुवामहे ।
आ । यस्मिन् । तस्थौ । सुरणानि । बिभ्रती । सचा । मरुत्ऽसु । रोदसी ॥८
“वयम् आत्रेयाः “रथं रंहणस्वभावं “मारुतं मरुतां संबन्धिनं रथं “श्रवस्युम् अन्नेच्छुं “नु अद्य “आ “हुवामहे आह्वयामः । “यस्मिन् रथे “सुरणानि जलानि "बिभ्रती धारयन्ती “रोदसी रुद्रस्य पत्नी मरुतां माता । यद्वा रुद्रो वायुः । तत्पत्नी माध्यमिका देवी “मरुत्सु “सचा सहिता “आ “तस्थौ आस्थितवती तं रथमाहुवे ।।
तं व॒ः शर्धं॑ रथे॒शुभं॑ त्वे॒षं प॑न॒स्युमा हु॑वे ।
यस्मि॒न्सुजा॑ता सु॒भगा॑ मही॒यते॒ सचा॑ म॒रुत्सु॑ मीळ्हु॒षी ॥९
तम् । वः॒ । शर्ध॑म् । र॒थे॒ऽशुभ॑म् । त्वे॒षम् । प॒न॒स्युम् । आ । हु॒वे॒ ।
यस्मि॑न् । सुऽजा॑ता । सु॒ऽभगा॑ । म॒ही॒यते॑ । सचा॑ । म॒रुत्ऽसु॑ । मी॒ळ्हु॒षी ॥९
तम् । वः । शर्धम् । रथेऽशुभम् । त्वेषम् । पनस्युम् । आ । हुवे ।
यस्मिन् । सुऽजाता । सुऽभगा । महीयते । सचा । मरुत्ऽसु । मीळ्हुषी ॥९
हे मरुतः “वः “शर्धं युष्मदीयं बलं गणं “रथेशुभं रथे शोभनं “त्वेषं दीप्तं “पनस्युं स्तुत्यम् “आ “हुवे आह्वये। “यस्मिन् शर्धे "सुजाता सुष्ठु प्रवृद्धा "सुभगा शोभनभाग्यातिमहती “मीळ्हुषी । ‘ मीळ्हुष्टम शिवतम' इत्यादौ दर्शनात् मीढ्वान् रुद्रः। तत्पत्नी मीळ्हुषी । “मरुत्सु "सचा सह “महीयते पूज्यते "तं शर्धमा हुवे । आपस्तम्बोऽपि रुद्रपत्नीं मीळ्हुषीसंज्ञया व्यवजहार - उत्तरया दक्षिणस्यामीशानमावाहयति लौकिक्या वाचोत्तरस्यां मीळ्हुषीं मध्ये जयन्तम् ' ( आप. गृ. २०. १-३ ) इति ॥ ॥ २० ॥ ॥ ४ ॥
| मण्डल ५ | ||||
|---|---|---|---|---|