ऋग्वेदः सूक्तं ५.५७

ऋग्वेदः - मण्डल ५
सूक्तं ५.५७
श्यावाश्व आत्रेयः

दे. मरुतः। जगती, ७-८ त्रिष्टुप्

आ रुद्रास इन्द्रवन्तः सजोषसो हिरण्यरथाः सुविताय गन्तन ।
इयं वो अस्मत्प्रति हर्यते मतिस्तृष्णजे न दिव उत्सा उदन्यवे ॥१॥
वाशीमन्त ऋष्टिमन्तो मनीषिणः सुधन्वान इषुमन्तो निषङ्गिणः ।
स्वश्वा स्थ सुरथाः पृश्निमातरः स्वायुधा मरुतो याथना शुभम् ॥२॥
धूनुथ द्यां पर्वतान्दाशुषे वसु नि वो वना जिहते यामनो भिया ।
कोपयथ पृथिवीं पृश्निमातरः शुभे यदुग्राः पृषतीरयुग्ध्वम् ॥३॥
वातत्विषो मरुतो वर्षनिर्णिजो यमा इव सुसदृशः सुपेशसः ।
पिशङ्गाश्वा अरुणाश्वा अरेपसः प्रत्वक्षसो महिना द्यौरिवोरवः ॥४॥
पुरुद्रप्सा अञ्जिमन्तः सुदानवस्त्वेषसंदृशो अनवभ्रराधसः ।
सुजातासो जनुषा रुक्मवक्षसो दिवो अर्का अमृतं नाम भेजिरे ॥५॥
ऋष्टयो वो मरुतो अंसयोरधि सह ओजो बाह्वोर्वो बलं हितम् ।
नृम्णा शीर्षस्वायुधा रथेषु वो विश्वा वः श्रीरधि तनूषु पिपिशे ॥६॥
गोमदश्वावद्रथवत्सुवीरं चन्द्रवद्राधो मरुतो ददा नः ।
प्रशस्तिं नः कृणुत रुद्रियासो भक्षीय वोऽवसो दैव्यस्य ॥७॥
हये नरो मरुतो मृळता नस्तुवीमघासो अमृता ऋतज्ञाः ।
सत्यश्रुतः कवयो युवानो बृहद्गिरयो बृहदुक्षमाणाः ॥८॥

सायणभाष्यम्

पञ्चमेऽनुवाके षोडश सूक्तानि । तत्र ‘ आ रुद्रासः' इत्यष्टर्चं प्रथमं सूक्तं श्यावाश्वस्यार्षं मारुतम् । सप्तम्यष्टम्यौ त्रिष्टुभौ शिष्टाः षट् जगत्यः । ‘ आरुद्रासोऽष्टौ द्वित्रिष्टुबन्तम् ' इत्यनुक्रमणिका । विनियोगो लैङ्गिकः ॥

आ रु॑द्रास॒ इन्द्र॑वन्तः स॒जोष॑सो॒ हिर॑ण्यरथाः सुवि॒ताय॑ गन्तन ।

इ॒यं वो॑ अ॒स्मत्प्रति॑ हर्यते म॒तिस्तृ॒ष्णजे॒ न दि॒व उत्सा॑ उद॒न्यवे॑ ॥१

आ । रु॒द्रा॒सः॒ । इन्द्र॑ऽवन्तः । स॒ऽजोष॑सः । हिर॑ण्यऽरथाः । सु॒वि॒ताय॑ । ग॒न्त॒न॒ ।

इ॒यम् । वः॒ । अ॒स्मत् । प्रति॑ । ह॒र्य॒ते॒ । म॒तिः । तृ॒ष्णऽजे॑ । न । दि॒वः । उत्साः॑ । उ॒द॒न्यवे॑ ॥१

आ । रुद्रासः । इन्द्रऽवन्तः । सऽजोषसः । हिरण्यऽरथाः । सुविताय । गन्तन ।

इयम् । वः । अस्मत् । प्रति । हर्यते । मतिः । तृष्णऽजे । न । दिवः । उत्साः । उदन्यवे ॥१

हे “रुद्रासः रुद्रपुत्राः “इन्द्रवन्तः इन्द्रेण युष्मत्स्वामिना तद्वन्तः “सजोषसः परस्परं समानप्रीतयः “हिरण्यरथाः हिरण्यमयरथाः सन्तः “सुविताय सुगमनाय तत्साधनाय सुष्ठु सर्वैर्गन्तव्याय यज्ञाय तदर्थम् “आ “गन्तन अगच्छत । किमत्र विद्यते इति तदुच्यते । “इयम् “अस्मत् अस्मदीया “मतिः स्तुतिः “वः युष्मान् “प्रति “हर्यते कामयते । तस्मादागच्छत । "उदन्यवे उदकेच्छवे “तृष्णजे गोतमाय “दिवः द्युलोकसकाशात् "उत्साः उदकनिष्यन्दा यथा युष्माभिः प्रेरितास्तद्वदस्मदर्थमपि आगत्याभिमतं ददतेत्यर्थः ॥

वाशी॑मन्त ऋष्टि॒मन्तो॑ मनी॒षिण॑ः सु॒धन्वा॑न॒ इषु॑मन्तो निष॒ङ्गिण॑ः ।

स्वश्वा॑ः स्थ सु॒रथा॑ः पृश्निमातरः स्वायु॒धा म॑रुतो याथना॒ शुभ॑म् ॥२

वाशी॑ऽमन्तः । ऋ॒ष्टि॒ऽमन्तः॑ । म॒नी॒षिणः॑ । सु॒ऽधन्वा॑नः । इषु॑ऽमन्तः । नि॒ष॒ङ्गिणः॑ ।

सु॒ऽअश्वाः॑ । स्थ॒ । सु॒ऽरथाः॑ । पृ॒श्नि॒ऽमा॒त॒रः॒ । सु॒ऽआ॒यु॒धाः । म॒रु॒तः॒ । या॒थ॒न॒ । शुभ॑म् ॥२

वाशीऽमन्तः । ऋष्टिऽमन्तः । मनीषिणः । सुऽधन्वानः । इषुऽमन्तः । निषङ्गिणः ।

सुऽअश्वाः । स्थ । सुऽरथाः । पृश्निऽमातरः । सुऽआयुधाः । मरुतः । याथन । शुभम् ॥२

हे “मरुतः यूयं “वाशीमन्तः । वाशीति तक्षणसाधनमायुधम् । तद्वन्तः स्थ । “ऋष्टिमन्तः । ऋष्टिर्नाम छुरिका । तद्वन्तः स्थ । एवं सर्वत्र योज्यम् । “मनीषिणः मनस ईश्वरा मनस्विनः “सुधन्वानः शोभनधनुष्काः “इषुमन्तः बाणवन्तः “निषङ्गिणः निषङ्गवन्तः “स्वश्वाः “स्थ शोभनाश्वाः भवथ । “सुरथाः शोभनरथाः “पृश्निमातरः पृश्नेः पुत्राः “स्वायुधाः खड्गपरश्वादिसकलायुधोपेताः । एवं महात्मानः सन्तः “शुभं शोभनं यथा भवति तथा शुभमुदकाय वा रथेन “याथन गच्छथः ॥

धू॒नु॒थ द्यां पर्व॑तान्दा॒शुषे॒ वसु॒ नि वो॒ वना॑ जिहते॒ याम॑नो भि॒या ।

को॒पय॑थ पृथि॒वीं पृ॑श्निमातरः शु॒भे यदु॑ग्रा॒ः पृष॑ती॒रयु॑ग्ध्वम् ॥३

धू॒नु॒थ । द्याम् । पर्व॑तान् । दा॒शुषे॑ । वसु॑ । नि । वः॒ । वना॑ । जि॒ह॒ते॒ । याम॑नः । भि॒या ।

को॒पय॑थ । पृ॒थि॒वीम् । पृ॒श्नि॒ऽमा॒त॒रः॒ । शु॒भे । यत् । उ॒ग्राः॒ । पृष॑तीः । अयु॑ग्ध्वम् ॥३

धूनुथ । द्याम् । पर्वतान् । दाशुषे । वसु । नि । वः । वना । जिहते । यामनः । भिया ।

कोपयथ । पृथिवीम् । पृश्निऽमातरः । शुभे । यत् । उग्राः । पृषतीः । अयुग्ध्वम् ॥३

हे मरुतः “द्याम् । दिवीत्यर्थः । “पर्वतान् मेघान् “दाशुषे हविर्दात्रे यजमानाय “वसु धनानि च “धूनुथ प्रापयथ । “वः युष्माकं “यामनः गमनस्य “भिया भीत्या “वना वनानि वृक्षादिसमूहाः “नि “जिहते नितरां कम्पन्ते । अवनता भृशं शंसन्तीत्यर्थः । हे “पृश्निमातरः पृश्नेः पुत्राः । “पृश्नियै वै पयसो मरुतो जाताः ' (तै. सं. २. २.११.४ ) इति हि श्रुतिः । हे मरुतः “पृथिवीं "कोपयथ अभिवृष्ट्या क्षोभयथ । हे “उग्राः उद्गूर्णबला यूयं “यत् यदा “शुभे उदकार्थं "पृषतीः युष्मदीयाः अश्वाः "अयुग्ध्वं योजयथ तदा कोपयथ पृथिवीम् ॥

वात॑त्विषो म॒रुतो॑ व॒र्षनि॑र्णिजो य॒मा इ॑व॒ सुस॑दृशः सु॒पेश॑सः ।

पि॒शङ्गा॑श्वा अरु॒णाश्वा॑ अरे॒पस॒ः प्रत्व॑क्षसो महि॒ना द्यौरि॑वो॒रव॑ः ॥४

वात॑ऽत्विषः । म॒रुतः॑ । व॒र्षऽनि॑र्निजः । य॒माःऽइ॑व । सुऽस॑दृशः । सु॒ऽपेश॑सः ।

पि॒शङ्ग॑ऽअश्वाः । अ॒रु॒णऽअ॑श्वाः । अ॒रे॒पसः॑ । प्रऽत्व॑क्षसः । म॒हि॒ना । द्यौःऽइ॑व । उ॒रवः॑ ॥४

वातऽत्विषः । मरुतः । वर्षऽनिर्निजः । यमाःऽइव । सुऽसदृशः । सुऽपेशसः ।

पिशङ्गऽअश्वाः । अरुणऽअश्वाः । अरेपसः । प्रऽत्वक्षसः । महिना । द्यौःऽइव । उरवः ॥४

“वातत्विषः सर्वदा संप्राप्तदीप्तयः “वर्षनिर्णिजः वृष्टेः शोधयितारः । अथवा निर्णिगिति रूपनाम । वर्षमेव रूपं येषां ते तादृशाः । वृष्टिप्रदा इत्यर्थः । "यमाइव युगलोत्पन्ना इव “सुसंदृशः परस्परं बलरूपादिभिरत्यन्तं सरूपाः "सुपेशसः शोभनरूपाः “पिशङ्गाश्वाः पिशङ्गवर्णाश्वोपेतास्तथा “अरुणाश्वाः “अरेपसः अपापाः “प्रत्वक्षसः प्रकृष्टं तनूकर्तारो द्वेष्टॄणां “महिना महत्त्वेन “द्यौरिव अन्तरिक्षमिव “उरवः विस्तीर्णाः । उक्तलक्षणा नाम भेजिर इत्युत्तरेण संबन्धः ॥

पु॒रु॒द्र॒प्सा अ॑ञ्जि॒मन्त॑ः सु॒दान॑वस्त्वे॒षसं॑दृशो अनव॒भ्ररा॑धसः ।

सु॒जा॒तासो॑ ज॒नुषा॑ रु॒क्मव॑क्षसो दि॒वो अ॒र्का अ॒मृतं॒ नाम॑ भेजिरे ॥५

पु॒रु॒ऽद्र॒प्साः । अ॒ञ्जि॒ऽमन्तः॑ । सु॒ऽदान॑वः । त्वे॒षऽस॑न्दृशः । अ॒न॒व॒भ्रऽरा॑धसः ।

सु॒ऽजा॒तासः॑ । ज॒नुषा॑ । रु॒क्मऽव॑क्षसः । दि॒वः । अ॒र्काः । अ॒मृत॑म् । नाम॑ । भे॒जि॒रे॒ ॥५

पुरुऽद्रप्साः । अञ्जिऽमन्तः । सुऽदानवः । त्वेषऽसन्दृशः । अनवभ्रऽराधसः ।

सुऽजातासः । जनुषा । रुक्मऽवक्षसः । दिवः । अर्काः । अमृतम् । नाम । भेजिरे ॥५

“पुरुद्रप्साः प्रभूतोदका: “अञ्जिमन्तः आभरणवन्तः “सुदानवः शोभनदाना: “त्वेषसंदृश: दीप्तरूपाः "अनवभ्रराधसः अनवभ्रष्टधनाः "सुजातासः शोभनजनना: “जनुषा जन्मनैवोक्तरूपाः “रुक्मवक्षसः हारवक्षस्काः “अर्काः पूज्या मरुतः "दिवः द्युलोकादागत्य “अमृतम् अमरणसाधनं “नाम उदकं नमनहेतुकमुक्तलक्षणं हविर्वा भेजिरे लब्धवन्तः ॥ ॥ २१ ॥

ऋ॒ष्टयो॑ वो मरुतो॒ अंस॑यो॒रधि॒ सह॒ ओजो॑ बा॒ह्वोर्वो॒ बलं॑ हि॒तम् ।

नृ॒म्णा शी॒र्षस्वायु॑धा॒ रथे॑षु वो॒ विश्वा॑ व॒ः श्रीरधि॑ त॒नूषु॑ पिपिशे ॥६

ऋ॒ष्टयः॑ । वः॒ । म॒रु॒तः॒ । अंस॑योः । अधि॑ । सहः॑ । ओजः॑ । बा॒ह्वोः । वः॒ । बल॑म् । हि॒तम् ।

नृ॒म्णा । शी॒र्षऽसु॑ । आयु॑धा । रथे॑षु । वः॒ । विश्वा॑ । वः॒ । श्रीः । अधि॑ । त॒नूषु॑ । पि॒पि॒शे॒ ॥६

ऋष्टयः । वः । मरुतः । अंसयोः । अधि । सहः । ओजः । बाह्वोः । वः । बलम् । हितम् ।

नृम्णा । शीर्षऽसु । आयुधा । रथेषु । वः । विश्वा । वः । श्रीः । अधि । तनूषु । पिपिशे ॥६

हे “मरुतः “वः युष्माकम् "अंसयोरधि “ऋष्टयः आयुधविशेषा हिताः आश्रिताः। वक्षमाणहितशब्दो विपरिणन्तव्यः । अधीति सप्तम्यर्थानुवादी । तथा “वः “बाह्रोः अधि “सहः शत्रूणामभिभावुकम् “ओजः । ओजो नामाष्टमो धातुः । तद्रूपं “बलं “हितं निहितम् । “शीर्षसु शिरःसु “नृम्णा नृम्णानि हिरण्यमयानि पट्टोष्णीषादीनि निहितानि । “रथेषु “आयुधा आयुधानि युद्धसाधनानि निहितानि । "वः "श्रीः युष्माकं कान्तिः “तनूषु युष्मदीयेषु “अधि “पिपिशे अधिष्ठिता आश्रिता ॥

गोम॒दश्वा॑व॒द्रथ॑वत्सु॒वीरं॑ च॒न्द्रव॒द्राधो॑ मरुतो ददा नः ।

प्रश॑स्तिं नः कृणुत रुद्रियासो भक्षी॒य वोऽव॑सो॒ दैव्य॑स्य ॥७

गोऽम॑त् । अश्व॑ऽवत् । रथ॑ऽवत् । सु॒ऽवीर॑म् । च॒न्द्रऽव॑त् । राधः॑ । म॒रु॒तः॒ । द॒द॒ । नः॒ ।

प्रऽश॑स्तिम् । नः॒ । कृ॒णु॒त॒ । रु॒द्रि॒या॒सः॒ । भ॒क्षी॒य । वः॒ । अव॑सः । दैव्य॑स्य ॥७

गोऽमत् । अश्वऽवत् । रथऽवत् । सुऽवीरम् । चन्द्रऽवत् । राधः । मरुतः । दद । नः ।

प्रऽशस्तिम् । नः । कृणुत । रुद्रियासः । भक्षीय । वः । अवसः । दैव्यस्य ॥७

हे “मरुतः “नः अस्मभ्यं “गोमत् बहुभिर्गोंभिरुपेतम् “अश्वावत् बहुभिरश्वैरुपेतं “रथवत् रथोपेतं "सुवीरं सुष्ठु पुत्रोपेतं “चन्द्रवत् हिरण्योपेतं "राधः अन्नं "दद ददत ॥ व्यत्ययेन एकवचनम् । अथवा लोडर्थस्य लिटो मध्यमबहुवचनम् ॥ हे “रुद्रियासः रुद्रपुत्रा मरुतः “नः अस्मदीयां “प्रशस्तिम् । समृद्धिमित्यर्थः । तां “कृणुत कुरुत । “वः युष्माकं स्वभूतम् “अवसः अवः रक्षणं "दैव्यस्य दैव्यं देवार्हं “भक्षीय भजेय ॥

ह॒ये नरो॒ मरु॑तो मृ॒ळता॑ न॒स्तुवी॑मघासो॒ अमृ॑ता॒ ऋत॑ज्ञाः ।

सत्य॑श्रुत॒ः कव॑यो॒ युवा॑नो॒ बृह॑द्गिरयो बृ॒हदु॒क्षमा॑णाः ॥८

ह॒ये । नरः॑ । मरु॑तः । मृ॒ळत॑ । नः॒ । तुवि॑ऽमघासः । अमृ॑ताः । ऋत॑ऽज्ञाः ।

सत्य॑ऽश्रुतः । कव॑यः । युवा॑नः । बृह॑त्ऽगिरयः । बृ॒हत् । उ॒क्षमा॑णाः ॥८

हये । नरः । मरुतः । मृळत । नः । तुविऽमघासः । अमृताः । ऋतऽज्ञाः ।

सत्यऽश्रुतः । कवयः । युवानः । बृहत्ऽगिरयः । बृहत् । उक्षमाणाः ॥८

"हये हे “नरः नेतारः “मरुतः “नः अस्मान् “मृळत सुखयत अस्मभ्यं हिताय वा सुखिनो भवत । हे “तुवीमघासः प्रभूतधनाः “अमृताः अमरणस्वभावाः “ऋतज्ञाः उदकस्य यज्ञस्य वा ज्ञातारः । कर्तार इत्यर्थः । "सत्यश्रुतः सत्येन सत्यफलत्वेन प्रसिद्धाः “कवयः मेधाविनः। “युवानः नित्यतरुणाः “बृहद्गिरयः प्रभूतस्तुतयः “बृहत् अत्यधिकम् “उक्षमाणाः हविर्भिः सेविताः उदकं वा सिञ्चन्तो यूयं मृळत ॥ ॥ २२ ॥

टिप्पणी

कौब्रा २०.४ २३.३ शब्रा १३.५.१.१२ निरु ११.१५ शांश्रौ १०.६.२० ११.६.८