ऋग्वेदः सूक्तं ५.६८
| ← सूक्तं ५.६७ | ऋग्वेदः - मण्डल ५ सूक्तं ५.६८ यजत आत्रेयः |
सूक्तं ५.६९ → |
| दे. मित्रावरुणौ। गायत्री । |
प्र वो मित्राय गायत वरुणाय विपा गिरा ।
महिक्षत्रावृतं बृहत् ॥१॥
सम्राजा या घृतयोनी मित्रश्चोभा वरुणश्च ।
देवा देवेषु प्रशस्ता ॥२॥
ता नः शक्तं पार्थिवस्य महो रायो दिव्यस्य ।
महि वां क्षत्रं देवेषु ॥३॥
ऋतमृतेन सपन्तेषिरं दक्षमाशाते ।
अद्रुहा देवौ वर्धेते ॥४॥
वृष्टिद्यावा रीत्यापेषस्पती दानुमत्याः ।
बृहन्तं गर्तमाशाते ॥५॥
सायणभाष्यम्
‘ प्र वो मित्राय ' इति पञ्चर्चं द्वादशं सूक्तमात्रेयस्य यजतस्यार्षं गायत्रं मैत्रावरुणम् । तथा चानुक्रम्यते-- ‘ प्र वो गायत्रम् ' इति । अग्निष्टोमे प्रातःसवने मैत्रावरुणशस्त्रे एतत्सूक्तम् । सूत्रितं च- प्र वो मित्राय प्र मित्रयोर्वरुणयोः ' ( आश्व. श्रौ. ५. १० ) इति । अभिप्लवषडहे पृष्ठ्यषडहे च स्तोमनिमित्तावापार्थमिदमादीनि द्वितीयवर्जितानि चत्वारि सूक्तानि । तथैव सूत्रितं-- ‘ प्र वो मित्रायेति चतुर्णां द्वितीयमुद्धरेत् ' ( आश्व.श्रौ.. ७. ५) इति ॥
प्र वो॑ मि॒त्राय॑ गायत॒ वरु॑णाय वि॒पा गि॒रा ।
महि॑क्षत्रावृ॒तं बृ॒हत् ॥१
प्र । वः॒ । मि॒त्राय॑ । गा॒य॒त॒ । वरु॑णाय । वि॒पा । गि॒रा ।
महि॑ऽक्षत्रौ । ऋ॒तम् । बृ॒हत् ॥१
प्र । वः । मित्राय । गायत । वरुणाय । विपा । गिरा ।
महिऽक्षत्रौ । ऋतम् । बृहत् ॥१
हे मदीया ऋत्विजः “वः । यूयमित्यर्थः । “मित्राय “वरुणाय च “विपा व्याप्तया “गिरा स्तुत्या “प्र “गायत स्तुतिं कुरुत । स्तुत्या स्तुवतेत्येतत् पाकं पचतीतिवत् । हे “महिक्षत्रौ प्रभूतबलौ युवाम् “ऋतं यज्ञं “बृहत् महत् अतिप्रशस्तम् । स्तुत्यर्थमागच्छतमिति शेषः । अथवा महत प्रभूतम् ऋतं स्तोत्रं शृणुतमिति शेषः ॥
स॒म्राजा॒ या घृ॒तयो॑नी मि॒त्रश्चो॒भा वरु॑णश्च ।
दे॒वा दे॒वेषु॑ प्रश॒स्ता ॥२
स॒म्ऽराजा॑ । या । घृ॒तयो॑नी॒ इति॑ घृ॒तऽयो॑नी । मि॒त्रः । च॒ । उ॒भा । वरु॑णः । च॒ ।
दे॒वा । दे॒वेषु॑ । प्र॒ऽश॒स्ता ॥२
सम्ऽराजा । या । घृतयोनी इति घृतऽयोनी । मित्रः । च । उभा । वरुणः । च ।
देवा । देवेषु । प्रऽशस्ता ॥२
"या यौ “मित्रश्च “वरुणश्च । परस्परापेक्षया चशब्दः । “उभा उभौ “सम्राजा सर्वस्य स्वामिनौ “घृतयोनी उदकस्योत्पादकौ "देवा द्योतमानौ “देवेषु मध्ये “प्रशस्ता प्रकर्षेण स्तुत्यौ । तौ गायतेति पूर्वत्रान्वयः ॥
ता न॑ः शक्तं॒ पार्थि॑वस्य म॒हो रा॒यो दि॒व्यस्य॑ ।
महि॑ वां क्ष॒त्रं दे॒वेषु॑ ॥३
ता । नः॒ । श॒क्त॒म् । पार्थि॑वस्य । म॒हः । रा॒यः । दि॒व्यस्य॑ ।
महि॑ । वा॒म् । क्ष॒त्रम् । दे॒वेषु॑ ॥३
ता । नः । शक्तम् । पार्थिवस्य । महः । रायः । दिव्यस्य ।
महि । वाम् । क्षत्रम् । देवेषु ॥३
“ता तौ देवौ “नः अस्मदर्थं “पार्थिवस्य पृथिवीसंबद्धस्य "दिव्यस्य दिवि भवस्य च “महः। महतः “रायः धनस्य “शक्तं समर्थौ भवतम् । दातुमिति शेषः । हे देवौ “वां युवयोः “महि महत् पूज्यं “क्षत्रं बलं "देवेषु प्रसिद्धं स्तुम इति शेषः ॥
ऋ॒तमृ॒तेन॒ सप॑न्तेषि॒रं दक्ष॑माशाते ।
अ॒द्रुहा॑ दे॒वौ व॑र्धेते ॥४
ऋ॒तम् । ऋ॒तेन॑ । सप॑न्ता । इ॒षि॒रम् । दक्ष॑म् । आ॒शा॒ते॒ इति॑ ।
अ॒द्रुहा॑ । दे॒वौ । व॒र्धे॒ते॒ इति॑ ॥४
ऋतम् । ऋतेन । सपन्ता । इषिरम् । दक्षम् । आशाते इति ।
अद्रुहा । देवौ । वर्धेते इति ॥४
“ऋतेन उदकेन निमित्तेन “ऋतं यज्ञं “सपन्ता स्पृशन्तौ “इषिरम् एषणवन्तं “दक्षं प्रवृद्धं यजमानं हविर्वा “आशाते व्याप्नुतः । “अद्रुहा अद्रोग्धारौ “देवौ मित्रावरुणौ युवां “वर्धेते प्रवृद्धौ भवतः ॥
वृ॒ष्टिद्या॑वा री॒त्या॑पे॒षस्पती॒ दानु॑मत्याः ।
बृ॒हन्तं॒ गर्त॑माशाते ॥५
वृ॒ष्टिऽद्या॑वा । री॒तिऽआ॑पा । इ॒षः । पती॒ इति॑ । दानु॑ऽमत्याः ।
बृ॒हन्त॑म् । गर्त॑म् । आ॒शा॒ते॒ इति॑ ॥५
वृष्टिऽद्यावा । रीतिऽआपा । इषः । पती इति । दानुऽमत्याः ।
बृहन्तम् । गर्तम् । आशाते इति ॥५
"वृष्टिद्यावा । वृष्ट्यर्था द्यौः स्तुतिर्ययोस्तौ वृष्टिद्यावा । अथवा वृष्टिर्वर्षिका द्यौरन्तरिक्षं याभ्यां तौ तादृशौ । 'रीत्यापा ॥ री गतिरेषणयोः ॥ रीतिः प्राप्तिः । सैव आपा आप्तिः अभिमतप्राप्तिर्ययोस्तौ तादृशौ । “इषः अन्नस्य “पती स्वामिनौ । वृष्टिप्रदत्वात् स्वामित्वम् । “दानुमत्याः दानवत्याः । दातुमुचितायाः इत्यर्थः । एतदिड्विशेषणम् । एवं महानुभावौ "बृहन्तं महान्तं “गर्तं रथम् "आशाते व्याप्नुतः । अधितिष्ठतो यागार्थम् ॥ ॥ ६ ॥
टिप्पणी
SV.2.493 (११४३ )";
प्र वो मित्राय गायत"इति द्यावापृथिवीयं मैत्रावरुणं द्यावापृथिवी वै मित्रावरुणयोः प्रियं धाम प्रियेणैवैनौ तद्धाम्ना परोक्षमुपशिक्षति - PB.14.2.4;
प्र वो मित्राय गायतेति मैत्रावरुणं भवति। प्रायणीयरूपम् एवैतद् उपगच्छन्ति। प्रायणीयं ह्य् एतद् अहः। सम्राजा या घृतयोनी मित्रश् चोभा वरुणश् चेत्य् उभयोर् एवैतद् बृहद्रथन्तरयो रूपम् उपगच्छन्ति। उभे ऽप्य् अत्र बृहद्रथन्तरे क्रियेते। - जैब्रा ३.१८०
मित्रावरुणाव् अब्रवीद् युवं न इमं यज्ञस्याङ्गम् अनुसमाहरतं मैत्रावरुणीयाम्। तथेत्य् अब्रूताम् ... तौ सयुजौ सबलौ भूत्वा प्रासहा मृत्युमत्यैताम्प्र वो मित्राय गायत इत्य् उक्थमुखम् GB.2.3.13.
Ac.5.10.28;
अभिप्लवपृष्ठ्याहानि १ ...प्र वो मित्रायेति चतुर्णां द्वितीयमुद्धरेत् आश्व.श्रौ 7.5.9;
ज्योतिष्टोमे प्रातःसवनहोत्रकशस्त्रप्रकरणम् - प्र वो मित्रायेत्युक्थमुखम् शांश्रौ. 7.11.3;
होत्रकाणाम् १ प्रातःसवने कर्म २ ... प्र वो मित्राय...इति स्तोत्रिया मैत्रावरुणस्य ३ - शांश्रौ 12.1.3.
| मण्डल ५ | ||||
|---|---|---|---|---|