ऋग्वेदः सूक्तं ५.३३
| ← सूक्तं ५.३२ | ऋग्वेदः - मण्डल ५ सूक्तं ५.३३ प्राजापत्यः संवरणः |
सूक्तं ५.३४ → |
| दे. इन्द्रः। त्रिष्टुप्। |
महि महे तवसे दीध्ये नॄनिन्द्रायेत्था तवसे अतव्यान् ।
यो अस्मै सुमतिं वाजसातौ स्तुतो जने समर्यश्चिकेत ॥१॥
स त्वं न इन्द्र धियसानो अर्कैर्हरीणां वृषन्योक्त्रमश्रेः ।
या इत्था मघवन्ननु जोषं वक्षो अभि प्रार्यः सक्षि जनान् ॥२॥
न ते त इन्द्राभ्यस्मदृष्वायुक्तासो अब्रह्मता यदसन् ।
तिष्ठा रथमधि तं वज्रहस्ता रश्मिं देव यमसे स्वश्वः ॥३॥
पुरू यत्त इन्द्र सन्त्युक्था गवे चकर्थोर्वरासु युध्यन् ।
ततक्षे सूर्याय चिदोकसि स्वे वृषा समत्सु दासस्य नाम चित् ॥४॥
वयं ते त इन्द्र ये च नरः शर्धो जज्ञाना याताश्च रथाः ।
आस्माञ्जगम्यादहिशुष्म सत्वा भगो न हव्यः प्रभृथेषु चारुः ॥५॥
पपृक्षेण्यमिन्द्र त्वे ह्योजो नृम्णानि च नृतमानो अमर्तः ।
स न एनीं वसवानो रयिं दाः प्रार्य स्तुषे तुविमघस्य दानम् ॥६॥
एवा न इन्द्रोतिभिरव पाहि गृणतः शूर कारून् ।
उत त्वचं ददतो वाजसातौ पिप्रीहि मध्वः सुषुतस्य चारोः ॥७॥
उत त्ये मा पौरुकुत्स्यस्य सूरेस्त्रसदस्योर्हिरणिनो रराणाः ।
वहन्तु मा दश श्येतासो अस्य गैरिक्षितस्य क्रतुभिर्नु सश्चे ॥८॥
उत त्ये मा मारुताश्वस्य शोणाः क्रत्वामघासो विदथस्य रातौ ।
सहस्रा मे च्यवतानो ददान आनूकमर्यो वपुषे नार्चत् ॥९॥
उत त्ये मा ध्वन्यस्य जुष्टा लक्ष्मण्यस्य सुरुचो यतानाः ।
मह्ना रायः संवरणस्य ऋषेर्व्रजं न गावः प्रयता अपि ग्मन् ॥१०॥
सायणभाष्यम्
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥
यस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽखिलं जगत् ।
निर्ममे तमहं वन्दे विद्यातीर्थमहेश्वरम् ॥
चतुर्थे प्रथमाध्यायं व्याख्याय व्याकृतिक्षमः ।
सुधीः श्रीसायणाचार्यों द्वितीयं व्याचिकीर्षति ।
तत्रात्रेः पञ्चमे मण्डले तृतीयेऽनुवाके द्वादश सूक्तानि । तत्र ‘महि महे ' इति दशर्चं प्रथमं सूक्तम् । प्रजापतिपुत्रः संवरणाख्यः ऋषिः । त्रिष्टुप् छन्दः । इन्द्रो देवता । तथा चानुक्रान्तं-- ’ महि दश प्राजापत्यः संवरणः' । विनियोगो लैङ्गिकः ॥
महि॑ म॒हे त॒वसे॑ दीध्ये॒ नॄनिंद्रा॑ये॒त्था त॒वसे॒ अत॑व्यान् ।
यो अ॑स्मै सुम॒तिं वाज॑सातौ स्तु॒तो जने॑ सम॒र्य॑श्चि॒केत॑ ॥१
महि॑ । म॒हे । त॒वसे॑ । दी॒ध्ये॒ । नॄन् । इन्द्रा॑य । इ॒त्था । त॒वसे॑ । अत॑व्यान् ।
यः । अ॒स्मै॒ । सु॒ऽम॒तिम् । वाज॑ऽसातौ । स्तु॒तः । जने॑ । स॒ऽम॒र्यः॑ । चि॒केत॑ ॥१
महि । महे । तवसे । दीध्ये । नॄन् । इन्द्राय । इत्था । तवसे । अतव्यान् ।
यः । अस्मै । सुऽमतिम् । वाजऽसातौ । स्तुतः । जने । सऽमर्यः । चिकेत ॥१
अहं संवरणः “अतव्यान् अत्यन्तमिव दुर्बलः सन् “महि महत् प्रभूतं स्तोत्रं “महे महते “तवसे बलवते “इन्द्राय “इत्था इत्थं वक्ष्यमाणप्रकारेण “दीध्ये दीपयामि प्रकाशयामि । किमर्थम् । “नॄन् । षष्ठ्यर्थे द्वितीया । मनुष्याणामस्मदीयानां “तवसे बलाय । यद्वा । नॄनस्मद्विरोधिनामभिभवायेति शेषः । तदर्थं तवसेऽस्मद्बलाय । “यः इन्द्रः “अस्मै “जने जनाय संवरणाय “वाजसातौ संग्रामे वाजस्य अन्नस्य वा लाभे निमित्ते सति “स्तुतः सन् “सुमतिं “समर्यः मर्त्यैः स्तोतृभिः सहितो यद्वा सह म्रियमाणैर्युध्यमानैर्मरुदादिभिरथवा समरार्हः “चिकेत जानाति ॥
स त्वं न॑ इंद्र धियसा॒नो अ॒र्कैर्हरी॑णां वृष॒न्योक्त्र॑मश्रेः ।
या इ॒त्था म॑घव॒न्ननु॒ जोषं॒ वक्षो॑ अ॒भि प्रार्यः स॑क्षि॒ जना॑न् ॥२
सः । त्वम् । नः॒ । इ॒न्द्र॒ । धि॒य॒सा॒नः । अ॒र्कैः । हरी॑णाम् । वृ॒ष॒न् । योक्त्र॑म् । अ॒श्रेः॒ ।
याः । इ॒त्था । म॒घ॒ऽव॒न् । अनु॑ । जोष॑म् । वक्षः॑ । अ॒भि । प्र । अ॒र्यः । स॒क्षि॒ । जना॑न् ॥२
सः । त्वम् । नः । इन्द्र । धियसानः । अर्कैः । हरीणाम् । वृषन् । योक्त्रम् । अश्रेः ।
याः । इत्था । मघऽवन् । अनु । जोषम् । वक्षः । अभि । प्र । अर्यः । सक्षि । जनान् ॥२
हे “वृषन् वर्षक “इन्द्र “सः प्रसिद्धः “त्वं “नः अस्मान् “धियसानः ध्यायन् “अर्कैः अर्चनसाधनैः स्तोत्रैर्निमित्तभूतैः “हरीणां रथे नियोज्यानामश्वानां “योक्त्रं नियोजनरज्जुम् “अश्रेः आश्रयसि । “याः ॥ लिङ्गव्यत्ययः ॥ यानर्कान् हे “मघवन् “इत्था इत्थं "जोषं प्रीतिम् “अनु “वक्षः अवहः तैर्निमित्तैर्योक्त्रमश्रेरिति । तथा कृत्वा “अर्यः अस्मदरीन् “जनान् “अभि आभिमुख्येन “प्र प्रकृष्टं “सक्षि पराभव ॥
न ते त॑ इंद्रा॒भ्य१॒॑स्मदृ॒ष्वायु॑क्तासो अब्र॒ह्मता॒ यदस॑न् ।
तिष्ठा॒ रथ॒मधि॒ तं व॑ज्रह॒स्ता र॒श्मिं दे॑व यमसे॒ स्वश्वः॑ ॥३
न । ते । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । अ॒भि । अ॒स्मत् । ऋ॒ष्व॒ । अयु॑क्तासः । अ॒ब्र॒ह्मता॑ । यत् । अस॑न् ।
तिष्ठ॑ । रथ॑म् । अधि॑ । तम् । व॒ज्र॒ऽह॒स्त॒ । आ । र॒श्मिम् । दे॒व॒ । य॒म॒से॒ । सु॒ऽअश्वः॑ ॥३
न । ते । ते । इन्द्र । अभि । अस्मत् । ऋष्व । अयुक्तासः । अब्रह्मता । यत् । असन् ।
तिष्ठ । रथम् । अधि । तम् । वज्रऽहस्त । आ । रश्मिम् । देव । यमसे । सुऽअश्वः ॥३
हे “ऋष्व महन् “इन्द्र “यत् ये “अस्मत् अस्मत्तः त्वद्भक्तेभ्योऽन्ये 'अयुक्तासः त्वया असंयुक्ताः “असन् आसन् अभवन् "अब्रह्मता । ब्रह्म परिवृढं कर्म । तद्रहितत्वात् “ते नराः “ते त्वदीयाः "न भवन्ति । अतः अस्मद्यज्ञम् “अभि आगन्तुं “तं प्रसिद्धं “रथमधि “तिष्ठ । हे "वज्रहस्त इन्द्र “देव “स्वश्वः त्वं यं रथमारोढुं “रश्मिं प्रग्रहम् “आ “यमसे नियमयसि तमधि तिष्ठ ॥
पु॒रू यत्त॑ इंद्र॒ संत्यु॒क्था गवे॑ च॒कर्थो॒र्वरा॑सु॒ युध्य॑न् ।
त॒त॒क्षे सूर्या॑य चि॒दोक॑सि॒ स्वे वृषा॑ स॒मत्सु॑ दा॒सस्य॒ नाम॑ चित् ॥४
पु॒रु । यत् । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । सन्ति॑ । उ॒क्था । गवे॑ । च॒कर्थ॑ । उ॒र्वरा॑सु । युध्य॑न् ।
त॒त॒क्षे । सूर्या॑य । चि॒त् । ओक॑सि । स्वे । वृषा॑ । स॒मत्ऽसु॑ । दा॒सस्य॑ । नाम॑ । चि॒त् ॥४
पुरु । यत् । ते । इन्द्र । सन्ति । उक्था । गवे । चकर्थ । उर्वरासु । युध्यन् ।
ततक्षे । सूर्याय । चित् । ओकसि । स्वे । वृषा । समत्ऽसु । दासस्य । नाम । चित् ॥४
हे “इन्द्र "ते तव “यत् यदा स्वभूतानि “पुरू पुरूणि बहूनि । “उक्था उक्थानि शस्त्राणि “सन्ति तदा “उर्वरासु सस्योपेतासु भूमिषु निमित्तभूतासु “गवे वृष्ट्युदकाय “युध्यन् जलप्रतिबन्धकान् संहरन् “चकर्थ करोषि भेदनम् । कुत्रेति । “सूर्याय सूर्यस्य "स्वे स्वकीये “ओकसि स्थाने । “वृषा वर्षिता सन् “ततक्षे संपादयसि । “समत्सु संग्रामेषु “दासस्य वृष्टिप्रतिबन्धकर्तुरेतन्नामकस्य असुरस्य “नाम "चित् नामापि ततक्षे नाशयसीत्यर्थः ॥
व॒यं ते त॑ इंद्र॒ ये च॒ नरः॒ शर्धो॑ जज्ञा॒ना या॒ताश्च॒ रथाः॑ ।
आस्मांज॑गम्यादहिशुष्म॒ सत्वा॒ भगो॒ न हव्यः॑ प्रभृ॒थेषु॒ चारुः॑ ॥५
व॒यम् । ते । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । ये । च॒ । नरः॑ । शर्धः॑ । ज॒ज्ञा॒नाः । या॒ताः । च॒ । रथाः॑ ।
आ । अ॒स्मान् । ज॒ग॒म्या॒त् । अ॒हि॒ऽशु॒ष्म॒ । सत्वा॑ । भगः॑ । न । हव्यः॑ । प्र॒ऽभृ॒थेषु॑ । चारुः॑ ॥५
वयम् । ते । ते । इन्द्र । ये । च । नरः । शर्धः । जज्ञानाः । याताः । च । रथाः ।
आ । अस्मान् । जगम्यात् । अहिऽशुष्म । सत्वा । भगः । न । हव्यः । प्रऽभृथेषु । चारुः ॥५
हे "इन्द्र "ये “च “नरः कर्मणां नेतार ऋत्विग्यजमाना "वयं स्मः “ते वयं “ते त्वदीयाः । कीदृशा वयम् । “शर्धः बलं "जज्ञानाः उत्पादयन्तः स्तुतिभिः “याताश्च होतुं त्वां प्राप्ताश्च “रथाः रंहणशीलाश्च । किंच हे 'अहिशुष्म । अहिरयनात् । सर्वतो व्याप्तबलेन्द्र त्वदनुग्रहात् "हव्यः स्तुत्यः प्रतिभटेराह्वातव्यो वा “चारुः संगन्ता “सत्वा भृत्यादिः “प्रभृथेषु संग्रामेषु यज्ञेषु वा “अस्मान् “आ “जगम्यात् आगच्छेत् । “भगो “न भग इव हव्यश्चारुः । भगदेवो यथास्मत्सहाय आगच्छति तथा भृत्यादिरागच्छेदित्यर्थः ॥ ॥ १ ॥
प॒पृ॒क्षेण्य॑मिंद्र॒ त्वे ह्योजो॑ नृ॒म्णानि॑ च नृ॒तमा॑नो॒ अम॑र्तः ।
स न॒ एनीं॑ वसवानो र॒यिं दाः॒ प्रार्यः स्तु॑षे तुविम॒घस्य॒ दानं॑ ॥६
प॒पृ॒क्षेण्य॑म् । इ॒न्द्र॒ । त्वे इति॑ । हि । ओजः॑ । नृ॒म्णानि॑ । च॒ । नृ॒तमा॑नः । अम॑र्तः ।
सः । नः॒ । एनी॑म् । व॒स॒वा॒नः॒ । र॒यिम् । दाः॒ । प्र । अ॒र्यः । स्तु॒षे॒ । तु॒वि॒ऽम॒घस्य॑ । दान॑म् ॥६
पपृक्षेण्यम् । इन्द्र । त्वे इति । हि । ओजः । नृम्णानि । च । नृतमानः । अमर्तः ।
सः । नः । एनीम् । वसवानः । रयिम् । दाः । प्र । अर्यः । स्तुषे । तुविऽमघस्य । दानम् ॥६
हे “इन्द्र “पपृक्षेण्यं संपर्कार्हं पूज्यं वा “ओजः बलं “त्वे “हि त्वयि खलु। त्वदधीनमित्यर्थः । “नृतमानः नृत्यन् "अमर्तः अमरणधर्मा “सः त्वं “वसवानः आच्छादयन् स्वतेजसा जगत् "नृम्णानि नृमणानि द्रविणानि । वक्ष्यमाणरय्यपेक्षया चशब्दः । “एनीम् एतवर्णां श्वेतवर्णां “रयिं धनं "दाः देहि । अहं च “अर्यः ईश्वरस्य "तुविमघस्य प्रभूतधनस्य च "दानं “प्र “स्तुषे स्तौमि ॥
ए॒वा न॑ इंद्रो॒तिभि॑रव पा॒हि गृ॑ण॒तः शू॑र का॒रून् ।
उ॒त त्वचं॒ दद॑तो॒ वाज॑सातौ पिप्री॒हि मध्वः॒ सुषु॑तस्य॒ चारोः॑ ॥७
ए॒व । नः॒ । इ॒न्द्र॒ । ऊ॒तिऽभिः॑ । अ॒व॒ । पा॒हि । गृ॒ण॒तः । शू॒र॒ । का॒रून् ।
उ॒त । त्वच॑म् । दद॑तः । वाज॑ऽसातौ । पि॒प्री॒हि । मध्वः॑ । सुऽसु॑तस्य । चारोः॑ ॥७
एव । नः । इन्द्र । ऊतिऽभिः । अव । पाहि । गृणतः । शूर । कारून् ।
उत । त्वचम् । ददतः । वाजऽसातौ । पिप्रीहि । मध्वः । सुऽसुतस्य । चारोः ॥७
हे “शूर “इन्द्र “एव एवं 'नः अस्मान् “गृणतः स्तुवतः "कारून् कर्तॄनृत्विजः “ऊतिभिः रक्षणैः “अव पालय । "उत अपि च “वाजसातौ संग्रामे “त्वचम् आच्छादकं रूपं “ददतः प्रयच्छतः “सुषुतस्य सुष्ठ्वभिषुतस्य “चारोः मनोहरस्य “मध्वः सोमस्य “पिप्रीहि प्रीणयात्मानम् । द्वितीयार्थे षष्ठी । उक्तलक्षणं सोमं पिबेत्यर्थः । अथवा तृतीयार्थे षष्ठी । उक्तलक्षणेन सोमपानेन प्रीणय ॥
उ॒त त्ये मा॑ पौरुकु॒त्स्यस्य॑ सू॒रेस्त्र॒सद॑स्योर्हिर॒णिनो॒ ररा॑णाः ।
वहं॑तु मा॒ दश॒ श्येता॑सो अस्य गैरिक्षि॒तस्य॒ क्रतु॑भि॒र्नु स॑श्चे ॥८
उ॒त । त्ये । मा॒ । पौ॒रु॒ऽकु॒त्स्यस्य॑ । सू॒रेः । त्र॒सद॑स्योः । हि॒र॒णिनः॑ । ररा॑णाः ।
वह॑न्तु । मा॒ । दश॑ । श्येता॑सः । अ॒स्य॒ । गै॒रि॒ऽक्षि॒तस्य॑ । क्रतु॑ऽभिः । नु । स॒श्चे॒ ॥८
उत । त्ये । मा । पौरुऽकुत्स्यस्य । सूरेः । त्रसदस्योः । हिरणिनः । रराणाः ।
वहन्तु । मा । दश । श्येतासः । अस्य । गैरिऽक्षितस्य । क्रतुऽभिः । नु । सश्चे ॥८
त्रसदस्युश्च विदथो ध्वन्यश्चेति त्रयो नृपाः । अश्वान्धनानि गाश्चादुर्ऋषये तद्वदत्यृषिः ॥ “उत अपि च “त्ये ते “मा । चतुर्थ्यर्थे द्वितीया । मह्यमित्यर्थः । “रराणाः ॥ रातेर्दानार्थस्य कर्मणि लिटः कानचि रूपम् ।। दत्ता इत्यर्थः । “पौरुकुत्स्यस्य पुरुकुत्सापत्यस्य “सूरेः प्रेरकस्य “हिरणिनः हिरण्यवतः “अस्य “त्रसदस्योः एतन्नामकस्य राजर्षेः ”गैरिक्षितस्य गिरिक्षितगोत्रोत्पन्नस्य “श्येतासः शुभ्रवर्णाः “दश अश्वाः “मा मां “वहन्तु प्रापयन्तु । अहं च “क्रतुभिः कर्मभी रथनियोजनादिभिर्यज्ञादिभिर्वा “नु क्षिप्रं "सश्चे गच्छेयम् ।।
उ॒त त्ये मा॑ मारु॒ताश्व॑स्य॒ शोणाः॒ क्रत्वा॑मघासो वि॒दथ॑स्य रा॒तौ ।
स॒हस्रा॑ मे॒ च्यव॑तानो॒ ददा॑न आनू॒कम॒र्यो वपु॑षे॒ नार्च॑त् ॥९
उ॒त । त्ये । मा॒ । मा॒रु॒तऽअ॑श्वस्य । शोणाः॑ । क्रत्वा॑ऽमघासः । वि॒दथ॑स्य । रा॒तौ ।
स॒हस्रा॑ । मे॒ । च्यव॑तानः । ददा॑नः । आ॒नू॒कम् । अ॒र्यः । वपु॑षे । न । आ॒र्च॒त् ॥९
उत । त्ये । मा । मारुतऽअश्वस्य । शोणाः । क्रत्वाऽमघासः । विदथस्य । रातौ ।
सहस्रा । मे । च्यवतानः । ददानः । आनूकम् । अर्यः । वपुषे । न । आर्चत् ॥९
“उत अपि च “त्ये तेऽश्वा वक्ष्यमाणाः “मारुताश्वस्य । मरुत्सदृशवेगाश्ववान्मरुताश्वः । तदपत्यस्य “विदथस्य एतन्नामकस्य राज्ञः “शोणाः शोणवर्णाः “क्रत्वामघासः क्रतुना कर्मणा शीघ्रगमनादिलक्षणेन माहनीया अश्वाः “रातौ दाने विनियुक्ता मां वहन्तीति शेषः । किंच “सहस्रा सहस्राणि अपरिमितानि धनानि अर्यः पूज्यस्य “मे। चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । पूज्याय मह्यं “च्यवतानः च्यावयन् “ददानः प्रयच्छन् सः “आनूकम् आभरणं च “वपुषे स्वशरीरालंकाराय “आर्चत् प्रयच्छत् । “न इति चार्थे ।
उ॒त त्ये मा॑ ध्व॒न्य॑स्य॒ जुष्टा॑ लक्ष्म॒ण्य॑स्य सु॒रुचो॒ यता॑नाः ।
म॒ह्ना रा॒यः सं॒वर॑णस्य॒ ऋषे॑र्व्र॒जं न गावः॒ प्रय॑ता॒ अपि॑ ग्मन् ॥१०
उ॒त । त्ये । मा॒ । ध्व॒न्य॑स्य । जुष्टाः॑ । ल॒क्ष्म॒ण्य॑स्य । सु॒ऽरुचः॑ । यता॑नाः ।
म॒ह्ना । रा॒यः । स॒म्ऽवर॑णस्य । ऋषेः॑ । व्र॒जम् । न । गावः॑ । प्रऽय॑ताः । अपि॑ । ग्म॒न् ॥१०
उत । त्ये । मा । ध्वन्यस्य । जुष्टाः । लक्ष्मण्यस्य । सुऽरुचः । यतानाः ।
मह्ना । रायः । सम्ऽवरणस्य । ऋषेः । व्रजम् । न । गावः । प्रऽयताः । अपि । ग्मन् ॥१०
“उत अपि च “त्ये ते वक्ष्यमाणाः रायः “ध्वन्यस्य ध्वन्यनामकस्य “लक्ष्मण्यस्य लक्ष्मणपुत्रस्य राज्ञः संबन्धिनोऽश्वाः "जुष्टाः मां प्राप्ताः “सुरुचः शोभनदीप्तयः “यतानाः वहनाय यतमानाः । “रायः “मह्ना महत्त्वेन युक्ता रायः “प्रयताः दत्ताः सत्यः “संवरणस्य “ऋषेः "अपि “ग्मन् अपिगताः प्राप्ताः । मद्गृहमिति शेषः। “व्रजं “न “गावः गोष्ठं गाव इव । यद्वा नेति चार्थे । गावश्च मम व्रजमपिग्मन् । अत्रैन्द्रे सूक्ते ‘प्रायेणैन्द्रे मरुतो राज्ञां च दानस्तुतयः' ( अनु. २. २२ ) इत्युक्तत्वाद्राज्ञां दानस्तुतिरविरुद्धा ॥ ॥ २ ॥
| मण्डल ५ | ||||
|---|---|---|---|---|