ऋग्वेदः सूक्तं ५.८७
| ← सूक्तं ५.८६ | ऋग्वेदः - मण्डल ५ सूक्तं ५.८७ एवयामरुदात्रेयः |
सूक्तं ६.१ → |
| दे. मरुतः। अतिजगती |
प्र वो महे मतयो यन्तु विष्णवे मरुत्वते गिरिजा एवयामरुत् ।
प्र शर्धाय प्रयज्यवे सुखादये तवसे भन्ददिष्टये धुनिव्रताय शवसे ॥१॥
प्र ये जाता महिना ये च नु स्वयं प्र विद्मना ब्रुवत एवयामरुत् ।
क्रत्वा तद्वो मरुतो नाधृषे शवो दाना मह्ना तदेषामधृष्टासो नाद्रयः ॥२॥
प्र ये दिवो बृहतः शृण्विरे गिरा सुशुक्वानः सुभ्व एवयामरुत् ।
न येषामिरी सधस्थ ईष्ट आँ अग्नयो न स्वविद्युतः प्र स्यन्द्रासो धुनीनाम् ॥३॥
स चक्रमे महतो निरुरुक्रमः समानस्मात्सदस एवयामरुत् ।
यदायुक्त त्मना स्वादधि ष्णुभिर्विष्पर्धसो विमहसो जिगाति शेवृधो नृभिः ॥४॥
स्वनो न वोऽमवान्रेजयद्वृषा त्वेषो ययिस्तविष एवयामरुत् ।
येना सहन्त ऋञ्जत स्वरोचिष स्थारश्मानो हिरण्ययाः स्वायुधास इष्मिणः ॥५॥
अपारो वो महिमा वृद्धशवसस्त्वेषं शवोऽवत्वेवयामरुत् ।
स्थातारो हि प्रसितौ संदृशि स्थन ते न उरुष्यता निदः शुशुक्वांसो नाग्नयः ॥६॥
ते रुद्रासः सुमखा अग्नयो यथा तुविद्युम्ना अवन्त्वेवयामरुत् ।
दीर्घं पृथु पप्रथे सद्म पार्थिवं येषामज्मेष्वा महः शर्धांस्यद्भुतैनसाम् ॥७॥
अद्वेषो नो मरुतो गातुमेतन श्रोता हवं जरितुरेवयामरुत् ।
विष्णोर्महः समन्यवो युयोतन स्मद्रथ्यो न दंसनाप द्वेषांसि सनुतः ॥८॥
गन्ता नो यज्ञं यज्ञियाः सुशमि श्रोता हवमरक्ष एवयामरुत् ।
ज्येष्ठासो न पर्वतासो व्योमनि यूयं तस्य प्रचेतसः स्यात दुर्धर्तवो निदः ॥९॥
सायणभाष्यम्
‘ प्र वो महे' इति नवर्चं पञ्चदशं सूक्तम् एवयामरुदाख्यस्य आत्रेयस्य मुनेरार्षं मरुद्देवताकमतिजगतीच्छन्दस्कम् । तथा चानुक्रमणिका--' प्र वो नवैवयामरुन्मारुतमतिजागतम्' इति । दशरात्रे षष्ठेऽहनि तृतीयसवनेऽच्छावाकशस्त्रे इदं सूक्तम् । सूत्रितं च-- एवयामरुदुक्तो वृषाकपिना' ( आश्व. श्रौ. ८. ४) इति ।
प्र वो॑ म॒हे म॒तयो॑ यन्तु॒ विष्ण॑वे म॒रुत्व॑ते गिरि॒जा ए॑व॒याम॑रुत् ।
प्र शर्धा॑य॒ प्रय॑ज्यवे सुखा॒दये॑ त॒वसे॑ भ॒न्ददि॑ष्टये॒ धुनि॑व्रताय॒ शव॑से ॥१
प्र । वः॒ । म॒हे । म॒तयः॑ । य॒न्तु॒ । विष्ण॑वे । म॒रुत्व॑ते । गि॒रि॒ऽजाः । ए॒व॒याम॑रुत् ।
प्र । शर्धा॑य । प्रऽय॑ज्यवे । सु॒ऽखा॒दये॑ । त॒वसे॑ । भ॒न्दत्ऽइ॑ष्टये । धुनि॑ऽव्रताय । शव॑से ॥१
प्र। वः । महे । मतयः । यन्तु । विष्णवे ! मरुत्वते । गिरिऽजाः । एवयामरुत् ।
प्र । शर्धाय । प्रऽयज्यते । सुऽखादये । तवसे । भन्दत्ऽइष्टये । धुनिऽव्रताय । शवसे ॥१॥
“प्र “यन्तु प्रगच्छन्तु “गिरिजाः वाचि निष्पन्नाः “मतयः स्तुतयः । कस्मै । "वः तुभ्यम् । वचनव्यत्ययः । “विष्णवे व्याप्तायेन्द्राय विष्णवे वा "मरुत्वते मरुद्भिस्तद्वते । कस्य स्तुतय इत्युच्यते । “एवयामरुत् एतन्नामकस्य ऋषेः ॥ षष्ठ्या लुक् ॥ अथवा अयमृषिर्गिरिजाः स्तुतेर्जनयिता भवति । उत्तरार्धे मरुत्स्तुतिः। किंच “प्र यन्तु स्तुतयः । कस्मै । "शर्धाय बलाय मारुताय । इतरत् सर्वं बलविशेषणम् । “प्रयज्यवे प्रकर्षेण यष्टव्याय "सुखादये शोभनाभरणाय । खादिः आभरणविशेषः । ‘हस्तेषु खादिश्च' ( ऋ. सं. १. १६८. ३); ‘ पत्सु खादयः' (ऋ. सं. ५. ५४, ११) इति च श्रुतेः । “तवसे बलवते “भन्ददिष्टये । स्तुतिरूपा इष्टिर्यस्य तद्धन्ददिष्टि । तस्मै “धुनिव्रताय मेघानां चालनं कर्म यस्य तादृशाय “शवसे गमनवते ॥
प्र ये जा॒ता म॑हि॒ना ये च॒ नु स्व॒यं प्र वि॒द्मना॑ ब्रु॒वत॑ एव॒याम॑रुत् ।
क्रत्वा॒ तद्वो॑ मरुतो॒ नाधृषे॒ शवो॑ दा॒ना म॒ह्ना तदे॑षा॒मधृ॑ष्टासो॒ नाद्र॑यः ॥२
प्र । ये । जा॒ताः । म॒हि॒ना । ये । च॒ । नु । स्व॒यम् । प्र । वि॒द्मना॑ । ब्रु॒वते॑ । ए॒व॒याम॑रुत् ।
क्रत्वा॑ । तत् । वः॒ । म॒रु॒तः॒ । न । आ॒ऽधृषे॑ । शवः॑ । दा॒ना । म॒ह्ना । तत् । ए॒षा॒म् । अधृ॑ष्टासः । न । अद्र॑यः ॥२
प्र । ये । जाताः । महिना । ये । च । नु । स्वयम् । प्र । विद्मना । ब्रुवते । एवयामरुत् ।
क्रत्वा । तत् । वः । मरुतः । न । आऽधृषे । शवः । दाना । मह्ना । तत् । एषाम् । अधृष्टासः । न । अद्रयः ॥२
"ये "महिना महता विष्णुना इन्द्रेण वा सह “प्र “जाताः प्रादुर्भूतास्तान् ब्रुवते । "ये “च “नु क्षिप्रं "स्वयम् एव "विद्मना यज्ञगमनविषयज्ञानेन सह "प्र जाताः प्रादुर्भूतास्तान् मरुतः “एवयामरुत् “ब्रुवते स्तौति ॥ प्रेत्ययमाख्यातेन वा संबन्धनीयः । ब्रुवते इति व्यत्ययेन बहुवचनम् । एकवचने वा छान्दसः शः । निघाताभावश्छान्दसः ।। अथ प्रत्यक्षवादः । हे “मरुतः “वः युष्माकं "तत् प्रसिद्धं “शवः बलं "क्रत्वा चालनादिरूपेण कर्मणा युक्तं "न “आधृषे कैश्चिदपि आधर्षणीयं न भवति । अन्येषामसुरादीनां क्रत्वा कर्मणा वा अनभिभाव्यं भवति ॥ कृत्यार्थे केन् ॥ किंच “एषां वः “तत् बलं "दाना अभिमतदानेन "मह्ना महत्त्वेन च उपेतम् । यूयं प्रबलाः। "अधृष्टासः अधर्षणीयाः । तत्र दृष्टान्तः। "अद्रयः “न। ते यथा अधृष्यास्तद्वत् यूयमपि ॥
प्र ये दि॒वो बृ॑ह॒तः शृ॑ण्वि॒रे गि॒रा सु॒शुक्वा॑नः सु॒भ्व॑ एव॒याम॑रुत् ।
न येषा॒मिरी॑ स॒धस्थ॒ ईष्ट॒ आँ अ॒ग्नयो॒ न स्ववि॑द्युत॒ः प्र स्य॒न्द्रासो॒ धुनी॑नाम् ॥३
प्र । ये । दि॒वः । बृ॒ह॒तः । शृ॒ण्वि॒रे । गि॒रा । सु॒ऽशुक्वा॑नः । सु॒ऽभ्वः॑ । ए॒व॒याम॑रुत् ।
न । येषा॑म् । इरी॑ । स॒धऽस्थे॑ । ईष्टे॑ । आ । अ॒ग्नयः॑ । न । स्वऽवि॑द्युतः । प्र । स्य॒न्द्रासः॑ । धुनी॑नाम् ॥३
प्र । ये । दिवः । बृहतः । शृण्विरे । गिरा । सुऽशुक्वानः । सुऽभ्वः । एवयामरुत् ।
न । येषाम् । इरी । सधऽस्थे । ईष्टे । आ । अग्नयः । न । स्वऽविद्युतः । प्र । स्यन्द्रासः । धुनीनाम् ॥३
“ये मरुतः "बृहतः महत: “दिवः द्युलोकादागच्छन्तः “प्र “शृण्विरे शृण्वन्ति तान् मरुतः “गिरा “एवयामरुत् स्तुतवान्। कीदृशास्ते । "शुशुक्वानः दीप्ताः "सुभ्वः सुष्ठु भवन्तः । "येषां मरुतां “सधस्थे सहस्थाने स्वकीये निवासे तिष्ठताम् “इरी ईरिता प्रेरित “न “ईष्टे “आ न ईशते च चालयितुम् । इति चार्थे। “अग्नयो "न अग्नय इव “स्वविद्युतः स्वयमेव विद्योतमानाः “धुनीनां नदीनां "स्पन्द्रासः वर्षणेन चालयितारश्च ॥
स च॑क्रमे मह॒तो निरु॑रुक्र॒मः स॑मा॒नस्मा॒त्सद॑स एव॒याम॑रुत् ।
य॒दायु॑क्त॒ त्मना॒ स्वादधि॒ ष्णुभि॒र्विष्प॑र्धसो॒ विम॑हसो॒ जिगा॑ति॒ शेवृ॑धो॒ नृभिः॑ ॥४
सः । च॒क्र॒मे॒ । म॒ह॒तः । निः । उ॒रु॒ऽक्र॒मः । स॒मा॒नस्मा॑त् । सद॑सः । ए॒व॒याम॑रुत् ।
य॒दा । अयु॑क्त । त्मना॑ । स्वात् । अधि॑ । स्नुऽभिः॑ । विऽस्प॑र्धसः । विऽम॑हसः । जिगा॑ति । शेऽवृ॑धः । नृऽभिः॑ ॥४
सः । चक्रमे । महतः । निः । उरुऽक्रमः । समानस्मात् । सदसः । एवयामरुत् ।
यदा । अयुक्त । त्मना । स्वात् । अधि । स्नुऽभिः । विऽस्पर्धसः । विऽमहसः । जिगाति । शेऽवृधः । नृऽभिः ॥४
“सः मरुद्गणः "महतः प्रवृद्धात् "समानस्मात् सर्वेषां साधारणात् "सदसः स्थानात् अन्तरिक्षात् 'उरुक्रमः विस्तीर्णक्रमणः सन् "निः "चक्रमे निरगच्छत् । "एवयामरुत् ऋषिः "यदा "स्वात् स्वकीयस्थानात् । “अधि इति पञ्चम्यर्थानुवादी । “त्मना आत्मनैव "स्नुभिः गन्तृभिः "नृभिः स्वनेतृभिरश्वैः “अयुक्त युक्तोऽभवत् आगमनप्रार्थनाय । अथ बहुवदुच्यते । तदानीं "विस्पर्धसः विविधस्पर्धाः । अहं पुरतो गच्छाम्यहं पुरतो गच्छामीति तेषां स्पर्धा । अथवा विगतस्पर्धाः । न ह्येषां सार्धं स्पर्धकाः सन्ति । "विमहसः विशिष्टबलाः "शेवृधः शेवस्य सुखस्य वर्धयितारः "जिगाति निर्गच्छन्ति । व्यत्ययेन एकवचनम् ॥
स्व॒नो न वोऽम॑वान्रेजय॒द्वृषा॑ त्वे॒षो य॒यिस्त॑वि॒ष ए॑व॒याम॑रुत् ।
येना॒ सह॑न्त ऋ॒ञ्जत॒ स्वरो॑चिष॒ः स्थार॑श्मानो हिर॒ण्ययाः॑ स्वायु॒धास॑ इ॒ष्मिणः॑ ॥५
स्व॒नः । न । वः॒ । अम॑ऽवान् । रे॒ज॒य॒त् । वृषा॑ । त्वे॒षः । य॒यिः । त॒वि॒षः । ए॒व॒याम॑रुत् ।
येन॑ । सह॑न्तः । ऋ॒ञ्जत॑ । स्वऽरो॑चिषः । स्थाःऽर॑श्मानः । हि॒र॒ण्ययाः॑ । सु॒ऽआ॒यु॒धासः॑ । इ॒ष्मिणः॑ ॥५
स्वनः । न । वः । अमऽवान् । रेजयत् । वृषा । त्वेषः । ययिः । तविषः । एवयामरुत् ।
येन । सहन्तः । ऋञ्जत । स्वऽरोचिषः । स्थाःऽरश्मानः । हिरण्ययाः । सुऽआयुधासः । इष्मिणः ॥५
हे मरुतः "वः युष्माकं "स्वनः वेगजनितः शब्दः “न “रेजयत् न कम्पयत्वेवयामरुतं माम् ॥ ‘ सुपां सुलुक्' इति द्वितीयायाः लुक् ॥ स्वनो विशेष्यते । "अमवान् बलवान् "वृषा वर्षिता वृष्टेः “त्वेषः दीप्तः "ययिः गन्ता "तविषः प्रवृद्ध: । "येन स्वनेन "सहन्तः शत्रूनभिभवन्तो यूयम् "ऋञ्जत प्रसाधयथ ॥ लडर्थे लोट् ॥ कीदृशा यूयम् । "स्वरोचिषः स्वायत्तरश्मयः "स्थारश्मानः स्थिररश्मयः । “हिरण्ययाः हिरण्याभरणाः "स्वायुधासः स्वायत्तायुधाः “इष्मिणः अन्नवन्तो गमनवन्तो वा ॥ ॥३३॥
अ॒पा॒रो वो॑ महि॒मा वृ॑द्धशवसस्त्वे॒षं शवो॑ऽवत्वेव॒याम॑रुत् ।
स्थाता॑रो॒ हि प्रसि॑तौ सं॒दृशि॒ स्थन॒ ते न॑ उरुष्यता नि॒दः शु॑शु॒क्वांसो॒ नाग्नयः॑ ॥६
अ॒पा॒रः । वः॒ । म॒हि॒मा । वृ॒द्ध॒ऽश॒व॒सः॒ । त्वे॒षम् । शवः॑ । अ॒व॒तु॒ । ए॒व॒याम॑रुत् ।
स्थाता॑रः । हि । प्रऽसि॑तौ । स॒म्ऽदृशि॑ । स्थन॑ । ते । नः॒ । उ॒रु॒ष्य॒त॒ । नि॒दः । शु॒शु॒क्वांसः॑ । न । अ॒ग्नयः॑ ॥६
अपारः । वः । महिमा । वृद्धऽशवसः । त्वेषम् । शवः । अवतु । एवयामरुत् ।
स्थातारः । हि । प्रऽसितौ । सम्ऽदृशि । स्थन । ते । नः । उरुष्यत । निदः । शुशुक्वांसः । न । अग्नयः ॥६
हे मरुतः "वः युष्माकं “महिमा "अपारः अनवधिकः । हे "वृद्धशवसः प्रवृद्धबलाः "त्वेषं दीप्तं “शवः युष्माकं बलम् "अवतु रक्षतु एवयामरुतं माम् ॥ द्वितीयैकवचनस्य लुक् ॥ यूयं "प्रसितौ प्रबलबन्धने नियमनवति यज्ञे "संदृशि संदर्शने निमित्ते "स्थातारो "हि स्थाननियमेन तिष्ठन्तो भवथ खलु। “ते “नः अस्मान् "निदः निन्दकात् शत्रोः सकाशात् "उरुष्यत रक्षत । "अग्नयः इव “शशुक्वांसः यूयमिति ॥
ते रु॒द्रास॒ः सुम॑खा अ॒ग्नयो॑ यथा तुविद्यु॒म्ना अ॑वन्त्वेव॒याम॑रुत् ।
दी॒र्घं पृ॒थु प॑प्रथे॒ सद्म॒ पार्थि॑वं॒ येषा॒मज्मे॒ष्वा म॒हः शर्धां॒स्यद्भु॑तैनसाम् ॥७
ते । रु॒द्रासः॑ । सुऽम॑खाः । अ॒ग्नयः॑ । य॒था॒ । तु॒वि॒ऽद्यु॒म्नाः । अ॒व॒न्तु॒ । ए॒व॒याम॑रुत् ।
दी॒र्घम् । पृ॒थु । प॒प्र॒थे॒ । सद्म॑ । पार्थि॑वम् । येषा॑म् । अज्मे॑षु । आ । म॒हः । शर्धां॑सि । अद्भु॑तऽएनसाम् ॥७
ते । रुद्रासः । सुऽमखाः । अग्नयः । यथा । तुविऽद्युम्नाः । अवन्तु । एवयामरुत् ।
दीर्घम् । पृथु । पप्रथे । सद्म । पार्थिवम् । येषाम् । अज्मेषु । आ । महः । शर्धांसि । अद्भुतऽएनसाम् ॥७
“ते मरुतः "रुद्रासः रुद्रपुत्राः "सुमखाः शोभनयज्ञाः "अग्नयो "यथा अग्नय इव "तुविद्युम्नाः प्रभूतदीप्तयः । अथवा अग्निसदृशास्तुविद्युम्नाः प्रभूतधनाः "अवन्तु रक्षन्तु "एवयामरुत् एतन्नामानमृषिं माम् । "पार्थिवम् । पृथिव्यत्रान्तरिक्षम् । तत्संबन्धि “दीर्घम् आयतं "पृथु विस्तीर्णं "सद्म सदनं “पप्रथे मरुद्भिः प्रथितमभूत् । "अद्भुतैनसाम् अपापानां "येषाम् "अज्मेषु गमनेषु "महः महान्ति “शर्धांसि च “आ गच्छन्तीति शेषः ॥
अ॒द्वे॒षो नो॑ मरुतो गा॒तुमेत॑न॒ श्रोता॒ हवं॑ जरि॒तुरे॑व॒याम॑रुत् ।
विष्णो॑र्म॒हः स॑मन्यवो युयोतन॒ स्मद्र॒थ्यो॒३॒॑ न दं॒सनाप॒ द्वेषां॑सि सनु॒तः ॥८
अ॒द्वे॒षः । नः॒ । म॒रु॒तः॒ । गा॒तुम् । आ । इ॒त॒न॒ । श्रोत॑ । हव॑म् । ज॒रि॒तुः । ए॒व॒याम॑रुत् ।
विष्णोः॑ । म॒हः । स॒ऽम॒न्य॒वः॒ । यु॒यो॒त॒न॒ । स्मत् । र॒थ्यः॑ । न । दं॒सना॑ । अप॑ । द्वेषां॑सि । स॒नु॒तरिति॑ ॥८
अद्वेषः । नः । मरुतः । गातुम् । आ । इतन । श्रोत । हवम् । जरितुः । एवयामरुत् ।
विष्णोः । महः । सऽमन्यवः । युयोतन । स्मत् । रथ्यः । न । दंसना । अप । द्वेषांसि । सनुतरिति ॥८
हे "मरुतः "अद्वेषः अद्वेषसो यूयं "नः अस्माकं "गातुं गमनस्वभावं स्तोत्रं प्रति "एतन आगच्छत । तदर्थं "जरितुः स्तोतुः “एवयामरुत् एवयामरुतो मम “हवं “श्रोत शृणुत । “विष्णोः व्यापकस्येन्द्रस्य "महः महतः हे "समन्यवः समानयज्ञा यूयं "स्मत् । अयं प्रशस्तनाम । प्रशस्ताः “रथ्यो “न रथिनो योद्धार इव । ते यथा शत्रूनपाकुर्वन्ति तद्वदस्माकं “दंसना कर्मणा “सनुतः । अन्तर्हितनामैतत् । अन्तर्हितान् द्वेषांसि द्वेष्टॄन् "अप "युयोतन दूरे वियोजयत पृथकुरुत ॥
गन्ता॑ नो य॒ज्ञं य॑ज्ञियाः सु॒शमि॒ श्रोता॒ हव॑मर॒क्ष ए॑व॒याम॑रुत् ।
ज्येष्ठा॑सो॒ न पर्व॑तासो॒ व्यो॑मनि यू॒यं तस्य॑ प्रचेतस॒ः स्यात॑ दु॒र्धर्त॑वो नि॒दः ॥९
गन्त॑ । नः॒ । य॒ज्ञम् । य॒ज्ञि॒याः॒ । सु॒ऽशमि॑ । श्रोत॑ । हव॑म् । अ॒र॒क्षः । ए॒व॒याम॑रुत् ।
ज्येष्ठा॑सः । न । पर्व॑तासः । विऽओ॑मनि । यू॒यम् । तस्य॑ । प्र॒ऽचे॒त॒सः॒ । स्यात॑ । दुः॒ऽधर्त॑वः । नि॒दः ॥९
गन्त । नः । यज्ञम् । यज्ञियाः । सुऽशमि । श्रोत । हवम् । अरक्षः । एवयामरुत् ।
ज्येष्ठासः । न । पर्वतासः । विऽओमनि । यूयम् । तस्य । प्रऽचेतसः । स्यात । दुःऽधर्तवः । निदः ॥९
हे "यज्ञियाः मरुतः यूयं "नः अस्माकं "यज्ञं “गन्त आगच्छत । "सुशमि शोभनकर्म यथा भवति तथा । सुकर्मत्वायेत्यर्थः । तदर्थं नः “हवम् अस्मदीयमाह्वानं “श्रोत शृणुत । "अरक्षः रक्षोवर्जिता यूयम् । लिङ्गवचनयोर्व्यत्ययः ॥ “ज्येष्ठासो “न ज्येष्ठा इव “पर्वतासः विन्ध्यादय इवातिप्रवृद्धाः “व्योमनि अन्तरिक्षे वर्तमानाः "प्रचेतसः "यूयं "तस्य निदः निन्दकस्य “दुर्धर्तवः दुर्धराः “स्यात भवत ।। ।। ३४ ॥
टिप्पणी
पृष्ठ्यषडहयागस्य षष्ठे अहनि तृतीयसवने अच्छावाक ऋत्विक् एवयामरुतसंज्ञकस्य शिल्पस्य शंसनं करोति।
SV. 1.462.
सर्वपृष्ठे विश्वजिति पुरस्तान्मारुतस्य सूक्तस्य होतैवयामरुतं शंसति - CC.11.15.10;
द्यौर्न य इन्द्रेत्येवयामरुतः स्थाने विष्णु-न्यङ्गमच्छावाकः - 12.6.14;
अथ विश्वजिच्छिल्पे ..एवयामरुतश्च तृचम्- १२.8.10;
Cf. BrhD.5.90.
| मण्डल ५ | ||||
|---|---|---|---|---|