ऋग्वेदः सूक्तं ५.७३
| ← सूक्तं ५.७२ | ऋग्वेदः - मण्डल ५ सूक्तं ५.७३ पौर आत्रेयः |
सूक्तं ५.७४ → |
| दे. अश्विनौ। अनुष्टुप्। |
यदद्य स्थः परावति यदर्वावत्यश्विना ।
यद्वा पुरू पुरुभुजा यदन्तरिक्ष आ गतम् ॥१॥
इह त्या पुरुभूतमा पुरू दंसांसि बिभ्रता ।
वरस्या याम्यध्रिगू हुवे तुविष्टमा भुजे ॥२॥
ईर्मान्यद्वपुषे वपुश्चक्रं रथस्य येमथुः ।
पर्यन्या नाहुषा युगा मह्ना रजांसि दीयथः ॥३॥
तदू षु वामेना कृतं विश्वा यद्वामनु ष्टवे ।
नाना जातावरेपसा समस्मे बन्धुमेयथुः ॥४॥
आ यद्वां सूर्या रथं तिष्ठद्रघुष्यदं सदा ।
परि वामरुषा वयो घृणा वरन्त आतपः ॥५॥
युवोरत्रिश्चिकेतति नरा सुम्नेन चेतसा ।
घर्मं यद्वामरेपसं नासत्यास्ना भुरण्यति ॥६॥
उग्रो वां ककुहो ययिः शृण्वे यामेषु संतनिः ।
यद्वां दंसोभिरश्विनात्रिर्नराववर्तति ॥७॥
मध्व ऊ षु मधूयुवा रुद्रा सिषक्ति पिप्युषी ।
यत्समुद्राति पर्षथः पक्वाः पृक्षो भरन्त वाम् ॥८॥
सत्यमिद्वा उ अश्विना युवामाहुर्मयोभुवा ।
ता यामन्यामहूतमा यामन्ना मृळयत्तमा ॥९॥
इमा ब्रह्माणि वर्धनाश्विभ्यां सन्तु शंतमा ।
या तक्षाम रथाँ इवावोचाम बृहन्नमः ॥१०॥
सायणभाष्यम्
षष्ठेऽनुवाके पञ्चदश सूक्तानि । तत्र ‘ यदद्य स्थः' इति दशर्चं प्रथमं सूक्तमात्रेयस्य पौरनाम्नः आर्षमानुष्टुभमाश्विनम् । अनुक्रान्तं च -- यदद्य दश पौर आश्विनं तदानुष्टुभं तु ' इति । तत् ' इत्युक्तत्वादिदमादीनि षट् सूक्तान्याश्विनानि ।' आनुष्टुभं तु ' इति तुशब्दादिदमुत्तरं च द्वे अनुष्टुभे । प्रातरनुवाक आश्विने क्रतावानुष्टुभे छन्दस्याश्विनशस्त्रे चेदमादिके द्वे सूक्ते । यदद्य स्थ इति सूक्ते' ( आश्व. श्रौ. ४. १५) इति सूत्रितम् ॥
यद॒द्य स्थः प॑रा॒वति॒ यद॑र्वा॒वत्य॑श्विना ।
यद्वा॑ पु॒रू पु॑रुभुजा॒ यदं॒तरि॑क्ष॒ आ ग॑तं ॥१
यत् । अ॒द्य । स्थः । प॒रा॒ऽवति॑ । यत् । अ॒र्वा॒ऽवति॑ । अ॒श्वि॒ना॒ ।
यत् । वा॒ । पु॒रु । पु॒रु॒ऽभु॒जा॒ । यत् । अ॒न्तरि॑क्षे । आ । ग॒त॒म् ॥१
यत् । अद्य । स्थः । पराऽवति । यत् । अर्वाऽवति । अश्विना ।
यत् । वा । पुरु । पुरुऽभुजा । यत् । अन्तरिक्षे । आ । गतम् ॥१
हे “पुरुभुजा बहुषु यज्ञेषु भोक्तारौ अधिकं रक्षितारौ वा हे “अश्विना “यत् यदि “अद्य अस्मिन् काले “परावति अत्यन्तं दूरदेशे द्युलोके “स्थः भवथः । “यत् वा “अर्वावति अरणवति गन्तुं शक्ये प्रदेशे अन्तिके स्थः । “यत् यदि “वा अथवा “पुरु बहुप्रदेशेषु स्थः । “यत् यदि “अन्तरिक्षे स्थः तस्मात्सर्वस्मात् अद्य “आ “गतम् आगच्छतम् ॥
इ॒ह त्या पु॑रु॒भूत॑मा पु॒रू दंसां॑सि॒ बिभ्र॑ता ।
व॒र॒स्या या॒म्यध्रि॑गू हु॒वे तु॒विष्ट॑मा भु॒जे ॥२
इ॒ह । त्या । पु॒रु॒ऽभूत॑मा । पु॒रु । दंसां॑सि । बिभ्र॑ता ।
व॒र॒स्या । या॒मि॒ । अध्रि॑गू॒ इत्यध्रि॑ऽगू । हु॒वे । तु॒विःऽत॑मा । भु॒जे ॥२
इह । त्या । पुरुऽभूतमा । पुरु । दंसांसि । बिभ्रता ।
वरस्या । यामि । अध्रिगू इत्यध्रिऽगू । हुवे । तुविःऽतमा । भुजे ॥२
“इह अस्मिन् यज्ञे “त्या तौ “पुरुभूतमा पुरूणां बहूनां यजमानानां भावयितृतमौ “पुरु पुरूणि “दंसांसि कर्माणि “बिभ्रता धारयन्तौ "वरस्या वरणीयौ “अध्रिगू अन्यैः अधृतगमनकर्माणौ “यामि उपागच्छामि । “तुविष्टमा प्रभूततमौ “भुजे भोगाय पालनाय वा “हुवे आह्वयामि ॥
ई॒र्मान्यद्वपु॑षे॒ वपु॑श्च॒क्रं रथ॑स्य येमथुः ।
पर्य॒न्या नाहु॑षा यु॒गा म॒ह्ना रजां॑सि दीयथः ॥३
ई॒र्मा । अ॒न्यत् । वपु॑षे । वपुः॑ । च॒क्रम् । रथ॑स्य । ये॒म॒थुः॒ ।
परि॑ । अ॒न्या । नाहु॑षा । यु॒गा । म॒ह्ना । रजां॑सि । दी॒य॒थः॒ ॥३
ईर्मा । अन्यत् । वपुषे । वपुः । चक्रम् । रथस्य । येमथुः ।
परि । अन्या । नाहुषा । युगा । मह्ना । रजांसि । दीयथः ॥३
हे अश्विनौ युवां “रथस्य युष्मदीयस्य “अन्यत् "चक्रम् “ईर्मा ॥ अर्तेः ईर्मा इति रूपम् । गन्तर्यादित्ये "वपुषे तस्य शोभायै “वपुः वपुष्मत् तेजोवत् चक्रं “येमथुः नियमितवन्तौ स्थः । “अन्या अन्येन चक्रेण “मह्ना महत्त्वेन स्वसामर्थ्येन “नाहुषा "युगा । नहुषा मनुष्याः । तेषां युगा युगोपलक्षितान् कालान् प्रातरादिसवनान् अहोरात्रादिकालान् वा “रजांसि लोकांश्च “परि “दीयथः परिगच्छथः । ‘न्य१घ्न्यस्य मूर्धनि चक्रं रथस्य येमथुः ' ( ऋ. सं १. ३०. १९ ) इत्युक्तम् ॥
तदू॒ षु वा॑मे॒ना कृ॒तं विश्वा॒ यद्वा॒मनु॒ ष्टवे॑ ।
नाना॑ जा॒ताव॑रे॒पसा॒ सम॒स्मे बंधु॒मेय॑थुः ॥४
तत् । ऊं॒ इति॑ । सु । वा॒म् । ए॒ना । कृ॒तम् । विश्वा॑ । यत् । वा॒म् । अनु॑ । स्तवे॑ ।
नाना॑ । जा॒तौ । अ॒रे॒पसा॑ । सम् । अ॒स्मे इति॑ । बन्धु॑म् । आ । ई॒य॒थुः॒ ॥४
तत् । ऊं इति । सु । वाम् । एना । कृतम् । विश्वा । यत् । वाम् । अनु । स्तवे ।
नाना । जातौ । अरेपसा । सम् । अस्मे इति । बन्धुम् । आ । ईयथुः ॥४
हे “विश्वा व्याप्तौ “यत् येन स्तोत्रेण “वां युवाम् “अनु “ष्टवे अनुस्तुवे “तदु । उ इति पूरणः । "एना अनेन पौरेण "सु सुष्ठु “वां युवाभ्यां “कृतं संपादितं भवतु । “नाना पृथगेव “जातौ समृद्धौ "अरेपसा अपापौ "अस्मे अस्मभ्यं “बन्धुम् अन्नं धनं वा “सम् “आ “ईयथुः सम्यक् गमयथः । सम्यक् प्रयच्छतमित्यर्थः ॥
आ यद्वां॑ सू॒र्या रथं॒ तिष्ठ॑द्रघु॒ष्यदं॒ सदा॑ ।
परि॑ वामरु॒षा वयो॑ घृ॒णा व॑रंत आ॒तपः॑ ॥५
आ । यत् । वा॒म् । सू॒र्या । रथ॑म् । तिष्ठ॑त् । र॒घु॒ऽस्यद॑म् । सदा॑ ।
परि॑ । वा॒म् । अ॒रु॒षाः । वयः॑ । घृ॒णा । व॒र॒न्ते॒ । आ॒ऽतपः॑ ॥५
आ । यत् । वाम् । सूर्या । रथम् । तिष्ठत् । रघुऽस्यदम् । सदा ।
परि । वाम् । अरुषाः । वयः । घृणा । वरन्ते । आऽतपः ॥५
हे अश्विनौ “वां युवयोः “सदा सर्वदा “रघुष्यदं शीघ्रगं “रथं “सूर्या युवयोः पत्नी “यत् यदा “आ “तिष्ठत् अस्थितवती तदा “वां “परि “वरन्ते परितो वृण्वन्ति । के। “अरुषाः आरोचमानाः “घृणा दीप्ताः “आतपः आतापनाः शत्रूणां “वयः अश्वाः । अथवा आतपः इति विशेष्यम् । वयो गन्तार उक्तलक्षणा आतपः सर्वतस्तापयित्र्यो दीप्तयः परि वरन्ते ॥ ॥ ११ ॥
यु॒वोरत्रि॑श्चिकेतति॒ नरा॑ सु॒म्नेन॒ चेत॑सा ।
घ॒र्मं यद्वा॑मरे॒पसं॒ नास॑त्या॒स्ना भु॑र॒ण्यति॑ ॥६
यु॒वोः । अत्रिः॑ । चि॒के॒त॒ति॒ । नरा॑ । सु॒म्नेन॑ । चेत॑सा ।
घ॒र्मम् । यत् । वा॒म् । अ॒रे॒पस॑म् । नास॑त्या । आ॒स्ना । भु॒र॒ण्यति॑ ॥६
युवोः । अत्रिः । चिकेतति । नरा । सुम्नेन । चेतसा ।
घर्मम् । यत् । वाम् । अरेपसम् । नासत्या । आस्ना । भुरण्यति ॥६
हे “नरा नेतारावश्विनौ “युवोः युवयोः । युवामित्यर्थः । “अत्रिः अस्मत्पिता ऋषिः “सुम्नेन सुखेन अग्निदाहोपशमरूपेण हेतुना “चेतसा आदरयुक्तेन मनसा “चिकेतति जानाति । स्तुतवानित्यर्थः । सति दुःखे सुखमपेक्षते । दुःखस्य कः प्रसङ्ग इत्यत आह । “यत् यस्मात् हे नासत्यौ “वां युवयोः “आस्ना आस्येन तन्निष्पनेन स्तोत्रेण "घर्मं दीप्तं दहन्तमग्निमसुरैः स्वदाहाय प्रक्षिप्तम् "अरेपसम् अपापं सुखकरं "भुरण्यति प्राप्तवान् ॥ भुरण्यतिर्गतिकर्मा ॥ अत्रेरनेः सकाशात् रक्षणं ' हिमेनाग्निं घ्रंसम् ' ( ऋ. सं १. ११६. ८ ), ' युवमृबीसमुत तप्तमत्रये ' ( ऋ. सं. १०. ३९. ९ ) इत्यादिभिः स्पष्टं प्रदर्शितम् ।।
उ॒ग्रो वां॑ ककु॒हो य॒यिः शृ॒ण्वे यामे॑षु संत॒निः ।
यद्वां॒ दंसो॑भिरश्वि॒नात्रि॑र्नराव॒वर्त॑ति ॥७
उ॒ग्रः । वा॒म् । क॒कु॒हः । य॒यिः । शृ॒ण्वे । यामे॑षु । स॒म्ऽत॒निः ।
यत् । वा॒म् । दंसः॑ऽभिः । अ॒श्वि॒ना॒ । अत्रिः॑ । न॒रा॒ । आ॒ऽव॒वर्त॑ति ॥७
उग्रः । वाम् । ककुहः । ययिः । शृण्वे । यामेषु । सम्ऽतनिः ।
यत् । वाम् । दंसःऽभिः । अश्विना । अत्रिः । नरा । आऽववर्तति ॥७
“उग्रः उद्गूर्णबलः “वां युवयोः “ककुहः उच्छ्रितो महान् “ययिः गन्ता “संतनिः सततं गच्छन् रथः “यामेषु गमनेषु यज्ञेषु वा “शृण्वे श्रूयते । हे “अश्विना हे नरा “यत् यस्मात् “वां युवां “दंसोभिः कर्मभिः "अत्रिः अस्मत्पिता “आववर्तति आवर्तयति ॥
मध्व॑ ऊ॒ षु म॑धूयुवा॒ रुद्रा॒ सिष॑क्ति पि॒प्युषी॑ ।
यत्स॑मु॒द्राति॒ पर्ष॑थः प॒क्वाः पृक्षो॑ भरंत वां ॥८
मध्वः॑ । ऊं॒ इति॑ । सु । म॒धु॒ऽयु॒वा॒ । रुद्रा॑ । सिस॑क्ति । पि॒प्युषी॑ ।
यत् । स॒मु॒द्रा । अति॑ । पर्ष॑थः । प॒क्वाः । पृक्षः॑ । भ॒र॒न्त॒ । वा॒म् ॥८
मध्वः । ऊं इति । सु । मधुऽयुवा । रुद्रा । सिसक्ति । पिप्युषी ।
यत् । समुद्रा । अति । पर्षथः । पक्वाः । पृक्षः । भरन्त । वाम् ॥८
हे “मधूयुवा मधुरस्य सोमादेर्मिश्रयितारौ हे "रुद्रा। रुत् स्तुतिः । तया द्रवणीयौ रुद्रपुत्रौ वा वां “मध्वः मधुररसेन “सु पिप्युषी सुष्ठु प्याययन्ती स्तुतिरस्मत्कृता “सिषक्ति सेवते । “यत् यदा “समुद्रा समुद्द्रवणसाधनानि अन्तरिक्षाणि "अति “पर्षथः अतिपारयथः । यज्ञं प्राप्नुथः इत्यर्थः । “पक्वाः “पृक्षः अन्नानि हविर्लक्षणानि “वां “भरन्त भ्रियन्ते यजमानैः ॥
स॒त्यमिद्वा उ॑ अश्विना यु॒वामा॑हुर्मयो॒भुवा॑ ।
ता याम॑न्याम॒हूत॑मा॒ याम॒न्ना मृ॑ळ॒यत्त॑मा ॥९
स॒त्यम् । इत् । वै । ऊं॒ इति॑ । अ॒श्वि॒ना॒ । यु॒वाम् । आ॒हुः॒ । म॒यः॒ऽभुवा॑ ।
ता । याम॑न् । या॒म॒ऽहूत॑मा । याम॑न् । आ । मृ॒ळ॒यत्ऽत॑मा ॥९
सत्यम् । इत् । वै । ऊं इति । अश्विना । युवाम् । आहुः । मयःऽभुवा ।
ता । यामन् । यामऽहूतमा । यामन् । आ । मृळयत्ऽतमा ॥९
हे “अश्विना “युवां “सत्यमित् सत्यमेव । “वै इति पादपूरणः । “मयोभुवा सुखस्य भावयितारौ “आहुः पुराविदः । “ता तौ सुखकरत्वेन प्रसिद्धौ युवां “यामन् यज्ञे “यामहूतमा गमनार्थं भृशमाह्वातव्यौ भवतमिति शेषः । “यामन् अस्मद्यज्ञे अस्मदर्थागमने वा "मृळयत्तमा चातिशयेन सुखयितारौ भवतम् । आकारश्चार्थे ॥
इ॒मा ब्रह्मा॑णि॒ वर्ध॑ना॒श्विभ्यां॑ संतु॒ शंत॑मा ।
या तक्षा॑म॒ रथाँ॑ इ॒वावो॑चाम बृ॒हन्नमः॑ ॥१०
इ॒मा । ब्रह्मा॑णि । वर्ध॑ना । अ॒श्विऽभ्या॑म् । स॒न्तु॒ । शम्ऽत॑मा ।
या । तक्षा॑म । रथा॑न्ऽइव । अवो॑चाम । बृ॒हत् । नमः॑ ॥१०
इमा । ब्रह्माणि । वर्धना । अश्विऽभ्याम् । सन्तु । शम्ऽतमा ।
या । तक्षाम । रथान्ऽइव । अवोचाम । बृहत् । नमः ॥१०
अथ स्तुतिं निगमयति । “इमा इमानि इदानीं कृतानि “ब्रह्माणि परिवृढानि स्तोत्राणि “अश्विभ्यां "वर्धना वर्धनानि समर्धकानि “शंतमा सुखतमानि “सन्तु । "या यानि “तक्षाम संपादयाम “रथानिव शिल्पी तद्वत्तक्षाम तानि सन्तु । वयं “बृहत् प्रभूतं प्रभूतफलप्रदं “नमः नमस्कारोक्तिम् “अवोचाम ॥ ॥ १२ ॥
टिप्पणी
ज्योतिष्टोमे प्रातरनुवाकप्रकरणम् - अथानुष्टुभम् ३ आ नो विश्वाभिरूतिभिः । यदद्य स्थः परावतीति सूक्ते - शांश्रौ ६.६.४
| मण्डल ५ | ||||
|---|---|---|---|---|