ऋग्वेदः सूक्तं ९.७९

ऋग्वेदः - मण्डल ९
सूक्तं ९.७९
कविर्भार्गवः।

दे. पवमानः सोमः। जगती।

अचोदसो नो धन्वन्त्विन्दवः प्र सुवानासो बृहद्दिवेषु हरयः ।
वि च नशन्न इषो अरातयोऽर्यो नशन्त सनिषन्त नो धियः ॥१॥
प्र णो धन्वन्त्विन्दवो मदच्युतो धना वा येभिरर्वतो जुनीमसि ।
तिरो मर्तस्य कस्य चित्परिह्वृतिं वयं धनानि विश्वधा भरेमहि ॥२॥
उत स्वस्या अरात्या अरिर्हि ष उतान्यस्या अरात्या वृको हि षः ।
धन्वन्न तृष्णा समरीत ताँ अभि सोम जहि पवमान दुराध्यः ॥३॥
दिवि ते नाभा परमो य आददे पृथिव्यास्ते रुरुहुः सानवि क्षिपः ।
अद्रयस्त्वा बप्सति गोरधि त्वच्यप्सु त्वा हस्तैर्दुदुहुर्मनीषिणः ॥४॥
एवा त इन्दो सुभ्वं सुपेशसं रसं तुञ्जन्ति प्रथमा अभिश्रियः ।
निदंनिदं पवमान नि तारिष आविस्ते शुष्मो भवतु प्रियो मदः ॥५॥

सायणभाष्यम्

‘ अचोदसः' इति पञ्चर्चं द्वादशं सूक्तम् । ऋष्याद्याः पूर्ववत् । ‘ अचोदसः' इत्यनुक्रान्तम् । गतो विनियोगः ।

अ॒चो॒दसो॑ नो धन्वं॒त्विंद॑वः॒ प्र सु॑वा॒नासो॑ बृ॒हद्दि॑वेषु॒ हर॑यः ।

वि च॒ नश॑न्न इ॒षो अरा॑तयो॒ऽर्यो न॑शंत॒ सनि॑षंत नो॒ धियः॑ ॥१

अ॒चो॒दसः॑ । नः॒ । ध॒न्व॒न्तु॒ । इन्द॑वः । प्र । सु॒वा॒नासः॑ । बृ॒हत्ऽदि॑वेषु । हर॑यः ।

वि । च॒ । नश॑न् । नः॒ । इ॒षः । अरा॑तयः । अ॒र्यः । न॒श॒न्त॒ । सनि॑षन्त । नः॒ । धियः॑ ॥१

अचोदसः । नः । धन्वन्तु । इन्दवः । प्र । सुवानासः । बृहत्ऽदिवेषु । हरयः ।

वि । च । नशन् । नः । इषः । अरातयः । अर्यः । नशन्त । सनिषन्त । नः । धियः ॥१

“अचोदसः अचोदना अनन्यप्रेरिताः “इन्दवः सोमाः “नः अस्माकं “प्र “धन्वन्तु प्रगच्छन्तु । धन्वतिर्गतिकर्मा। कुत्र। “बृहद्दिवेषु प्रभूतदीप्तिषु यागेषु निमित्तेषु । अथवा बृहद्दिवकुलजेषु मध्ये । न इति संबन्धः । कीदृशा इन्दवः । “सुवानासः सूयमानाः "हरयः हरितवर्णाः । किंच “नः अस्मभ्यं ये च “इषः अन्नस्य “अरातयः अदातारः सन्ति ते “च “वि “नशन् विनश्यन्तु । तथा “अर्यः अरयोऽपि “नशन्त विनश्यन्तु। “सनिषन्त संभजन्तु च “नो “धियः अस्मदीयानि कर्माणि देवा अस्मत्प्रियभूता वा ॥

प्र णो॑ धन्वं॒त्विंद॑वो मद॒च्युतो॒ धना॑ वा॒ येभि॒रर्व॑तो जुनी॒मसि॑ ।

ति॒रो मर्त॑स्य॒ कस्य॑ चि॒त्परि॑ह्वृतिं व॒यं धना॑नि वि॒श्वधा॑ भरेमहि ॥२

प्र । नः॒ । ध॒न्व॒न्तु॒ । इन्द॑वः । म॒द॒ऽच्युतः॑ । धना॑ । वा॒ । येभिः॑ । अर्व॑तः । जु॒नी॒मसि॑ ।

ति॒रः । मर्त॑स्य । कस्य॑ । चि॒त् । परि॑ऽह्वृतिम् । व॒यम् । धना॑नि । वि॒श्वधा॑ । भ॒रे॒म॒हि॒ ॥२

प्र । नः । धन्वन्तु । इन्दवः । मदऽच्युतः । धना । वा । येभिः । अर्वतः । जुनीमसि ।

तिरः । मर्तस्य । कस्य । चित् । परिऽह्वृतिम् । वयम् । धनानि । विश्वधा । भरेमहि ॥२

“प्र “धन्वन्तु प्रगच्छन्तु “नः अस्माकम् “इन्दवः सोमाः “मदच्युतः मदस्राविणः । “वा अथवा। किंचेत्यर्थः। “धना धनान्यपि प्र धन्वन्तु । “येभिः यैः सोमैः “अर्वतः बलवतः शत्रोः समीपं “जुनीमसि जुनीमः प्राप्नुमः । “कस्य “चित् कस्यापि “मर्तस्य मनुष्यस्य प्रबलस्य "परिह्वृतिं परितो बाधां “तिरः तिरस्कुर्वन्तो “वयं “धनानि गवादिरूपाणि “विश्वधा सर्वदा “भरेमहि बिभृयाम ॥

उ॒त स्वस्या॒ अरा॑त्या अ॒रिर्हि ष उ॒तान्यस्या॒ अरा॑त्या॒ वृको॒ हि षः ।

धन्व॒न्न तृष्णा॒ सम॑रीत॒ ताँ अ॒भि सोम॑ ज॒हि प॑वमान दुरा॒ध्यः॑ ॥३

उ॒त । स्वस्याः॑ । अरा॑त्याः । अ॒रिः । हि । सः । उ॒त । अ॒न्यस्याः॑ । अरा॑त्याः । वृकः॑ । हि । सः ।

धन्व॑न् । न । तृष्णा॑ । सम् । अ॒री॒त॒ । तान् । अ॒भि । सोम॑ । ज॒हि । प॒व॒मा॒न॒ । दुः॒ऽआ॒ध्यः॑ ॥३

उत । स्वस्याः । अरात्याः । अरिः । हि । सः । उत । अन्यस्याः । अरात्याः । वृकः । हि । सः ।

धन्वन् । न । तृष्णा । सम् । अरीत । तान् । अभि । सोम । जहि । पवमान । दुःऽआध्यः ॥३

“उत अपि च "सः सोमः “स्वस्याः "अरात्याः स्वीयस्य शत्रोः “अरिः अभिगन्ता हननाय । “उत अपि च “सः सोमः “अन्यस्याः अस्मदीयायाः “अरात्याः अस्मच्छत्रोः “वृको “हि हिंसकः खलु । अरातिशब्दः स्त्रीलिङ्गोऽप्यस्ति । अथ प्रत्यक्षकृतः । “धन्वन्न “तृष्णा । धन्व निरुदको देशः । तस्मिन् स्थितस्य तृष्णेव सा यथा तं “समरीत प्राप्नोति तद्वत् “तान् उभयविधान् शत्रून् “जहि ॥

दि॒वि ते॒ नाभा॑ पर॒मो य आ॑द॒दे पृ॑थि॒व्यास्ते॑ रुरुहुः॒ सान॑वि॒ क्षिपः॑ ।

अद्र॑यस्त्वा बप्सति॒ गोरधि॑ त्व॒च्य१॒॑प्सु त्वा॒ हस्तै॑र्दुदुहुर्मनी॒षिणः॑ ॥४

दि॒वि । ते॒ । नाभा॑ । प॒र॒मः । यः । आ॒ऽद॒दे । पृ॒थि॒व्याः । ते॒ । रु॒रु॒हुः॒ । सान॑वि । क्षिपः॑ ।

अद्र॑यः । त्वा॒ । ब॒प्स॒ति॒ । गोः । अधि॑ । त्व॒चि । अ॒प्ऽसु । त्वा॒ । हस्तैः॑ । दु॒दु॒हुः॒ । म॒नी॒षिणः॑ ॥४

दिवि । ते । नाभा । परमः । यः । आऽददे । पृथिव्याः । ते । रुरुहुः । सानवि । क्षिपः ।

अद्रयः । त्वा । बप्सति । गोः । अधि । त्वचि । अप्ऽसु । त्वा । हस्तैः । दुदुहुः । मनीषिणः ॥४

हे सोम “ते तव सः “परमः उत्तमोंऽशो “दिवि दिवः “नाभा नाभौ द्युलोकस्य नाभिस्थानीये देशे । अथवा नाभौ वृष्ट्यादेर्बन्धके दिवि द्युलोके। वर्तते “य “आददे आदत्ते हविर्देवतारूपः सन् । “ते तव द्युलोकस्थांशस्यावयवाः “पृथिव्याः “सानवि समुच्छ्रिते देशे पर्वतादिप्रदेशे “क्षिपः क्षिप्ताः । सन्तः “रुरुहुः रोहन्ति । “त्वा त्वां द्युलोकस्थसोमांशभूतम् “अद्रयः ग्रावाणः “बप्सति भक्षयन्ति । बप्सतिरत्तिकर्मा । कुत्र । “गोरधि “त्वचि । अधीति सप्तम्यर्थानुवादी । आनडुहेऽधिषवणचर्मणीत्यर्थः। यद्यपि इदानींतनाः कृष्णाजिनेऽभिषुण्वन्ति न गोचर्मणि तथापि तस्मिन् सोमो मीयते क्रयार्थम् । तथा च सति यस्मिन् मिमीते तस्याधिप्रवणचर्म इति सूत्रात् मानसाधनस्यैव गोचर्मणः अधिषवणचर्मत्वाभिधानादविरोधः । “त्वा त्वां तथा “अप्सु वसतीवरीषु “दुदुहुः दुहन्ति । अद्भिराप्लाव्य दुहन्तीत्यर्थः । यद्वा । अप्सूदकेषु रसेषु निमित्तेषु दुदुहुः दुहन्ति । कैः साधनैः। "हस्तैः । 'हस्तो हन्तेः ' (निरु. १. ७) इति निरुक्तम् । के। “मनीषिणः मेधाविनोऽध्वर्य्वादयः ॥

ए॒वा त॑ इंदो सु॒भ्वं॑ सु॒पेश॑सं॒ रसं॑ तुंजंति प्रथ॒मा अ॑भि॒श्रियः॑ ।

निदं॑निदं पवमान॒ नि ता॑रिष आ॒विस्ते॒ शुष्मो॑ भवतु प्रि॒यो मदः॑ ॥५

ए॒व । ते॒ । इ॒न्दो॒ इति॑ । सु॒ऽभ्व॑म् । सु॒ऽपेश॑सम् । रस॑म् । तु॒ञ्ज॒न्ति॒ । प्र॒थ॒माः । अ॒भि॒ऽश्रियः॑ ।

निद॑म्ऽनिदम् । प॒व॒मा॒न॒ । नि । ता॒रि॒षः॒ । आ॒विः । ते॒ । शुष्मः॑ । भ॒व॒तु॒ । प्रि॒यः । मदः॑ ॥५

एव । ते । इन्दो इति । सुऽभ्वम् । सुऽपेशसम् । रसम् । तुञ्जन्ति । प्रथमाः । अभिऽश्रियः ।

निदम्ऽनिदम् । पवमान । नि । तारिषः । आविः । ते । शुष्मः । भवतु । प्रियः । मदः ॥५

पूर्वत्र ‘ अद्रयस्त्वां बप्सति' इत्युक्तं तदेवोच्यते । हे “इन्दो सोम “एव एवा.... क्रियमाणप्रकारेण “ते तव “सुभ्वं शोभनभवनं "सुपेशसम् । पेश इति रूपनाम । सुरूपं “रसं “प्रथमाः प्रथममेव । यद्वा । प्रथम इति मुख्यनाम। “प्रथमाः मुख्याः। ग्रावाणोऽध्वर्यवो वा “अभिश्रियः अभिश्रयन्तः सन्तः “तुञ्जन्ति प्रेरयन्ति । हे “पवमान “निदंनिदम् अस्मन्निन्दकं सर्वमपि शत्रुं “नि “तारिषः विनाशय । “ते तव “शुष्मः बलकरः “प्रियः प्रियभूतः “मदः मदकरो रसः “आविः “भवतु ।। ॥ ४ ॥

टिप्पणी

९.७९.१ अचोदसो नो धन्वन्तु इति

ग्रामगेयः ५५५ । सोमयागे उदयनीयेष्ट्यां औद्गात्रम्।

द्र. उदयनोपरि टिप्पणी