ऋग्वेदः सूक्तं ९.९३
| ← सूक्तं ९.९२ | ऋग्वेदः - मण्डल ९ सूक्तं ९.९३ नोधा गौतमः |
सूक्तं ९.९४ → |
| दे. पवमानः सोमः। त्रिष्टुप् |
साकमुक्षो मर्जयन्त स्वसारो दश धीरस्य धीतयो धनुत्रीः ।
हरिः पर्यद्रवज्जाः सूर्यस्य द्रोणं ननक्षे अत्यो न वाजी ॥१॥
सं मातृभिर्न शिशुर्वावशानो वृषा दधन्वे पुरुवारो अद्भिः ।
मर्यो न योषामभि निष्कृतं यन्सं गच्छते कलश उस्रियाभिः ॥२॥
उत प्र पिप्य ऊधरघ्न्याया इन्दुर्धाराभिः सचते सुमेधाः ।
मूर्धानं गावः पयसा चमूष्वभि श्रीणन्ति वसुभिर्न निक्तैः ॥३॥
स नो देवेभिः पवमान रदेन्दो रयिमश्विनं वावशानः ।
रथिरायतामुशती पुरंधिरस्मद्र्यगा दावने वसूनाम् ॥४॥
नू नो रयिमुप मास्व नृवन्तं पुनानो वाताप्यं विश्वश्चन्द्रम् ।
प्र वन्दितुरिन्दो तार्यायुः प्रातर्मक्षू धियावसुर्जगम्यात् ॥५॥
सायणभाष्यम्
“ साकमुक्षः' इति पञ्चर्चमष्टमं सूक्तं गौतमस्य नोधस आर्षम् । पूर्ववच्छन्दोदेवते । तथा चानुक्रम्यते- साकमुक्षः पञ्च नोधाः' इति । गतो विनियोगः ॥
सा॒क॒मुक्षो॑ मर्जयंत॒ स्वसा॑रो॒ दश॒ धीर॑स्य धी॒तयो॒ धनु॑त्रीः ।
हरिः॒ पर्य॑द्रव॒ज्जाः सूर्य॑स्य॒ द्रोणं॑ ननक्षे॒ अत्यो॒ न वा॒जी ॥१
सा॒क॒म्ऽउक्षः॑ । म॒र्ज॒य॒न्त॒ । स्वसा॑रः । दश॑ । धीर॑स्य । धी॒तयः॑ । धनु॑त्रीः ।
हरिः॑ । परि॑ । अ॒द्र॒व॒त् । जाः । सूर्य॑स्य । द्रोण॑म् । न॒न॒क्षे॒ । अत्यः॑ । न । वा॒जी ॥१
साकम्ऽउक्षः । मर्जयन्त । स्वसारः । दश । धीरस्य । धीतयः । धनुत्रीः ।
हरिः । परि । अद्रवत् । जाः । सूर्यस्य । द्रोणम् । ननक्षे । अत्यः । न । वाजी ॥१
“साकमुक्षः सह युगपत् सिञ्चन्त्यः । उक्ष सेचने'। क्विपि रूपम् । तादृश्यः “स्वसारः कर्मकरणार्थमितस्ततः सुष्ठु गच्छन्त्योऽङ्गुल्यः “मर्जयन्त सोमं शोधयन्ति। ‘ मृजू शौचालंकारयोः' । तथा “दश दशसंख्याकाः “धीतयः । अङ्गुलिनामैतत् । अङ्गुलयः “धीरस्य समर्थस्य प्राज्ञस्य वा देवैर्ध्यातव्यस्य काम्यमानस्य वा सोमस्य “धनुत्रीः प्रेरयित्र्यो भवन्ति । ततः “हरिः हरितवर्णः सोमः “सूर्यस्य “जाः प्रादुर्भूता जाया दिशस्ताः “पर्यद्रवत् परितो गच्छति । सूर्यतेजसा ह्याविर्भवतीति दिशां तस्य जात्वम् । “अत्यः अतनशीलः “वाजी “न अश्व इव स्थितः सोमः “द्रोणं कलशं “ननक्षे व्याप्नोति । नक्षतिर्व्याप्तिकर्मा ॥
सं मा॒तृभि॒र्न शिशु॑र्वावशा॒नो वृषा॑ दधन्वे पुरु॒वारो॑ अ॒द्भिः ।
मर्यो॒ न योषा॑म॒भि नि॑ष्कृ॒तं यन्त्सं ग॑च्छते क॒लश॑ उ॒स्रिया॑भिः ॥२
सम् । मा॒तृऽभिः॑ । न । शिशुः॑ । वा॒व॒शा॒नः । वृषा॑ । द॒ध॒न्वे॒ । पु॒रु॒ऽवारः॑ । अ॒त्ऽभिः ।
मर्यः॑ । न । योषा॑म् । अ॒भि । निः॒ऽकृ॒तम् । यन् । सम् । ग॒च्छ॒ते॒ । क॒लशे॑ । उ॒स्रिया॑भिः ॥२
सम् । मातृऽभिः । न । शिशुः । वावशानः । वृषा । दधन्वे । पुरुऽवारः । अत्ऽभिः ।
मर्यः । न । योषाम् । अभि । निःऽकृतम् । यन् । सम् । गच्छते । कलशे । उस्रियाभिः ॥२
“वावशानः देवान् कामयमानः “वृषा कामानां वर्षकोऽत एव “पुरुवारः बहुभिर्वरणीयः सोमः “अद्भिः मातृभूताभिर्वसतीवरीभिः “सं “दधन्वे संधार्यते । तत्र दृष्टान्तः । “मातृभिर्न “शिशुः । कामयमानः पुत्री यथा मातृभिः पयःप्रदानेन संधार्यते । धविर्गत्यर्थः । कर्मणि लिटि रूपम् । “मर्यो “न मनुष्यो यथा “योषां युवतिमभिगच्छति तद्वत् “निष्कृतं संस्कृतं स्वस्थानम् “अभि “यन् अभिगच्छन् “कलशे द्रोणाभिधाने “उस्रियाभिः अद्भिर्गोविकारैः क्षीरादिभिर्वा “सं “गच्छते । गमेरकर्मकात् ' समो गम्यृच्छि' इत्यात्मनेपदम् ॥
उ॒त प्र पि॑प्य॒ ऊध॒रघ्न्या॑या॒ इंदु॒र्धारा॑भिः सचते सुमे॒धाः ।
मू॒र्धानं॒ गावः॒ पय॑सा च॒मूष्व॒भि श्री॑णंति॒ वसु॑भि॒र्न नि॒क्तैः ॥३
उ॒त । प्र । पि॒प्ये॒ । ऊधः॑ । अघ्न्या॑याः । इन्दुः॑ । धारा॑भिः । स॒च॒ते॒ । सु॒ऽमे॒धाः ।
मू॒र्धान॑म् । गावः॑ । पय॑सा । च॒मूषु॑ । अ॒भि । श्री॒ण॒न्ति॒ । वसु॑ऽभिः । न । नि॒क्तैः ॥३
उत । प्र । पिप्ये । ऊधः । अघ्न्यायाः । इन्दुः । धाराभिः । सचते । सुऽमेधाः ।
मूर्धानम् । गावः । पयसा । चमूषु । अभि । श्रीणन्ति । वसुऽभिः । न । निक्तैः ॥३
“उत अपि च “अघ्न्यायाः । अघ्न्येति गोनाम । अहन्तव्याया गोः “ऊधः पयःस्थानं सोमः “प्र “पिप्ये । ओषध्यादिषु सोमः प्रविश्य प्रकर्षेणाप्याययति । प्यायतेर्लिटि लिड्यङोश्च ' इति पीभावः । “सुमेधाः शोभनप्रज्ञः सोऽयम् “इन्दुः सोमः “धाराभिः सचते समवैति संगच्छते । ततः “गावः “चमूषु । चमन्ति भक्षयन्यत्र सोममिति चम्वो ग्रहादयः । तेषु स्थितं “मूर्धानं समुच्छ्रितमिमं सोमं “पयसा श्वेतेन “अभि “श्रीणन्ति अभित आच्छादयन्ति । तत्र दृष्टान्तः । “निक्तैः प्रक्षालितैः "वसुभिर्न वस्त्रैर्यथाच्छादयन्ति तद्वत् ॥
स नो॑ दे॒वेभिः॑ पवमान र॒देंदो॑ र॒यिम॒श्विनं॑ वावशा॒नः ।
र॒थि॒रा॒यता॑मुश॒ती पुरं॑धिरस्म॒द्र्य१॒॑गा दा॒वने॒ वसू॑नां ॥४
सः । नः॒ । दे॒वेभिः॑ । प॒व॒मा॒न॒ । र॒द॒ । इन्दो॒ इति॑ । र॒यिम् । अ॒श्विन॑म् । वा॒व॒शा॒नः ।
र॒थि॒रा॒यता॑म् । उ॒श॒ती । पुर॑म्ऽधिः । अ॒स्म॒द्र्य॑क् । आ । दा॒वने॑ । वसू॑नाम् ॥४
सः । नः । देवेभिः । पवमान । रद । इन्दो इति । रयिम् । अश्विनम् । वावशानः ।
रथिरायताम् । उशती । पुरम्ऽधिः । अस्मद्र्यक् । आ । दावने । वसूनाम् ॥४
हे “पवमान पूयमान सोम “सः तादृशस्त्वं “नः अस्मभ्यं “देवेभिः देवैः सह “रद प्रयच्छ । किं तत् उच्यते । हे “इन्दो पात्रेषु क्षरन् सोम “वावशानः कामयमानः सन् “अश्विनम् अश्ववन्तं “रयिं धनं प्रयच्छति । किंच “रथिरायताम् । रथो येषामस्तीति रथिराः । ‘ मेधारथाभ्याम्' इतीरच्प्रत्ययः । तद्वदाचरतस्तानिच्छतो वा पुरुषान् “उशती कामयमाना “पुरंधिः त्वदीया बहुविधा धीः “वसूनां धनानां “दावने दानाय अस्मद्र्यक् अस्मदभिमुखी “आ आगच्छतु । यद्वा । रथिरायितामिति धनानां विशेषणम् । बलवतां धनानामिति । अस्मद्र्यक् । 'विष्वग्देवयोश्च टेरद्र्यञ्चतावप्रत्यये । (पा. सू. ६. ३. ९२ ) इत्यद्र्यादेशः । अद्रिसध्र्योरन्तोदात्तत्वनिपातनात् ' उदात्तस्वरितयोर्यणः । इति स्वरितः ॥
नू नो॑ र॒यिमुप॑ मास्व नृ॒वंतं॑ पुना॒नो वा॒ताप्यं॑ वि॒श्वश्चं॑द्रं ।
प्र वं॑दि॒तुरिं॑दो ता॒र्यायुः॑ प्रा॒तर्म॒क्षू धि॒याव॑सुर्जगम्यात् ॥५
नु । नः॒ । र॒यिम् । उप॑ । मा॒स्व॒ । नृ॒ऽवन्त॑म् । पु॒ना॒नः । वा॒ताप्य॑म् । वि॒श्वऽच॑न्द्रम् ।
प्र । व॒न्दि॒तुः । इ॒न्दो॒ इति॑ । ता॒रि॒ । आयुः॑ । प्रा॒तः । म॒क्षु । धि॒याऽव॑सुः । ज॒ग॒म्या॒त् ॥५
नु । नः । रयिम् । उप । मास्व । नृऽवन्तम् । पुनानः । वाताप्यम् । विश्वऽचन्द्रम् ।
प्र । वन्दितुः । इन्दो इति । तारि । आयुः । प्रातः । मक्षु । धियाऽवसुः । जगम्यात् ॥५
हे सोम “पुनानः पूयमानस्त्वं “नः अस्मभ्यं “नु क्षिप्रं “नृवन्तं मनुष्यैर्युक्तम् । छान्दसं मतुपो वत्वम् । तादृशं “रयिं धनम् “उप "मास्व उपनिर्मिमीष्व । उपकुर्वित्यर्थः । किं च “विश्वचन्द्रं सर्वेषामाह्लादकं “वाताप्यम्। उदकनामैतत् । उदकं च कुरु । तथा हे “इन्दो सोम “वन्दितुः तव स्तोतुः "आयुः जीवनं “प्र “तारि त्वया वर्धितमस्तु । सोऽयं सोमः “धियावसुः बुद्ध्या कर्मणा वा प्राप्तधनः “प्रातः काले वा सवने वा “मक्षु शीघ्रमस्मदीयं यज्ञं प्रति जगम्यात् आगच्छेत् । गमेर्लिङि ‘ बहुलं छन्दसि ' इति शपः श्लुः ॥ ॥ ३ ॥
टिप्पणी
९.९३.१ साकमुक्षो मर्जयन्त इति
| मण्डल ९ | |||
|---|---|---|---|