ऋग्वेदः सूक्तं ८.७
| ← सूक्तं ८.६ | ऋग्वेदः - मण्डल ८ सूक्तं ८.७ पुनर्वत्सः काण्वः |
सूक्तं ८.८ → |
| दे. मरुतः। गायत्री |
प्र यद्वस्त्रिष्टुभमिषं मरुतो विप्रो अक्षरत् ।
वि पर्वतेषु राजथ ॥१॥
यदङ्ग तविषीयवो यामं शुभ्रा अचिध्वम् ।
नि पर्वता अहासत ॥२॥
उदीरयन्त वायुभिर्वाश्रासः पृश्निमातरः ।
धुक्षन्त पिप्युषीमिषम् ॥३॥
वपन्ति मरुतो मिहं प्र वेपयन्ति पर्वतान् ।
यद्यामं यान्ति वायुभिः ॥४॥
नि यद्यामाय वो गिरिर्नि सिन्धवो विधर्मणे ।
महे शुष्माय येमिरे ॥५॥
युष्माँ उ नक्तमूतये युष्मान्दिवा हवामहे ।
युष्मान्प्रयत्यध्वरे ॥६॥
उदु त्ये अरुणप्सवश्चित्रा यामेभिरीरते ।
वाश्रा अधि ष्णुना दिवः ॥७॥
सृजन्ति रश्मिमोजसा पन्थां सूर्याय यातवे ।
ते भानुभिर्वि तस्थिरे ॥८॥
इमां मे मरुतो गिरमिमं स्तोममृभुक्षणः ।
इमं मे वनता हवम् ॥९॥
त्रीणि सरांसि पृश्नयो दुदुह्रे वज्रिणे मधु ।
उत्सं कवन्धमुद्रिणम् ॥१०॥
मरुतो यद्ध वो दिवः सुम्नायन्तो हवामहे ।
आ तू न उप गन्तन ॥११॥
यूयं हि ष्ठा सुदानवो रुद्रा ऋभुक्षणो दमे ।
उत प्रचेतसो मदे ॥१२॥
आ नो रयिं मदच्युतं पुरुक्षुं विश्वधायसम् ।
इयर्ता मरुतो दिवः ॥१३॥
अधीव यद्गिरीणां यामं शुभ्रा अचिध्वम् ।
सुवानैर्मन्दध्व इन्दुभिः ॥१४॥
एतावतश्चिदेषां सुम्नं भिक्षेत मर्त्यः ।
अदाभ्यस्य मन्मभिः ॥१५॥
ये द्रप्सा इव रोदसी धमन्त्यनु वृष्टिभिः ।
उत्सं दुहन्तो अक्षितम् ॥१६॥
उदु स्वानेभिरीरत उद्रथैरुदु वायुभिः ।
उत्स्तोमैः पृश्निमातरः ॥१७॥
येनाव तुर्वशं यदुं येन कण्वं धनस्पृतम् ।
राये सु तस्य धीमहि ॥१८॥
इमा उ वः सुदानवो घृतं न पिप्युषीरिषः ।
वर्धान्काण्वस्य मन्मभिः ॥१९॥
क्व नूनं सुदानवो मदथा वृक्तबर्हिषः ।
ब्रह्मा को वः सपर्यति ॥२०॥
नहि ष्म यद्ध वः पुरा स्तोमेभिर्वृक्तबर्हिषः ।
शर्धाँ ऋतस्य जिन्वथ ॥२१॥
समु त्ये महतीरपः सं क्षोणी समु सूर्यम् ।
सं वज्रं पर्वशो दधुः ॥२२॥
वि वृत्रं पर्वशो ययुर्वि पर्वताँ अराजिनः ।
चक्राणा वृष्णि पौंस्यम् ॥२३॥
अनु त्रितस्य युध्यतः शुष्ममावन्नुत क्रतुम् ।
अन्विन्द्रं वृत्रतूर्ये ॥२४॥
विद्युद्धस्ता अभिद्यवः शिप्राः शीर्षन्हिरण्ययीः ।
शुभ्रा व्यञ्जत श्रिये ॥२५॥
उशना यत्परावत उक्ष्णो रन्ध्रमयातन ।
द्यौर्न चक्रदद्भिया ॥२६॥
आ नो मखस्य दावनेऽश्वैर्हिरण्यपाणिभिः ।
देवास उप गन्तन ॥२७॥
यदेषां पृषती रथे प्रष्टिर्वहति रोहितः ।
यान्ति शुभ्रा रिणन्नपः ॥२८॥
सुषोमे शर्यणावत्यार्जीके पस्त्यावति ।
ययुर्निचक्रया नरः ॥२९॥
कदा गच्छाथ मरुत इत्था विप्रं हवमानम् ।
मार्डीकेभिर्नाधमानम् ॥३०॥
कद्ध नूनं कधप्रियो यदिन्द्रमजहातन ।
को वः सखित्व ओहते ॥३१॥
सहो षु णो वज्रहस्तैः कण्वासो अग्निं मरुद्भिः ।
स्तुषे हिरण्यवाशीभिः ॥३२॥
ओ षु वृष्णः प्रयज्यूना नव्यसे सुविताय ।
ववृत्यां चित्रवाजान् ॥३३॥
गिरयश्चिन्नि जिहते पर्शानासो मन्यमानाः ।
पर्वताश्चिन्नि येमिरे ॥३४॥
आक्ष्णयावानो वहन्त्यन्तरिक्षेण पततः ।
धातार स्तुवते वयः ॥३५॥
अग्निर्हि जानि पूर्व्यश्छन्दो न सूरो अर्चिषा ।
ते भानुभिर्वि तस्थिरे ॥३६॥
सायणभाष्यम्
‘प्र यद्वः' इति षट्त्रिंशदृचं द्वितीयं सूक्तं कृण्वगोत्रस्य पुनर्वत्सस्यार्षं मारुतं गायत्रम् । तथा चानुक्रान्तं -- प्र यद्वः षट्त्रिंशत्पुनर्वत्सो मारुतम् ' इति । व्यूळ्हे दशरात्रे प्रथमे छन्दोम आग्निमारुतशस्त्र इदं सूक्तं मारुतनिविद्धानम् । सूत्रितं च - प्र यद्वस्त्रिष्टुभं दूतं व इत्याग्निमारुतम् ' ( आश्व. श्रौ. ८. ९) इति ॥
प्र यद्व॑स्त्रि॒ष्टुभ॒मिषं॒ मरु॑तो॒ विप्रो॒ अक्ष॑रत् ।
वि पर्व॑तेषु राजथ ॥१
प्र । यत् । वः॒ । त्रि॒ऽस्तुभ॑म् । इष॑म् । मरु॑तः । विप्रः॑ । अक्ष॑रत् ।
वि । पर्व॑तेषु । रा॒ज॒थ॒ ॥१
प्र । यत् । वः । त्रिऽस्तुभम् । इषम् । मरुतः । विप्रः । अक्षरत् ।
वि । पर्वतेषु । राजथ ॥१
हे "मरुतः मितराविणो मितरोचिनो वा एतत्संज्ञा माध्यमका देवगणाः। पादादित्वात् ‘ अपादादौ ' इति पर्युदासादाष्टमिकनिघाताभावे षाष्ठिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । “वः युष्मभ्यं “विप्रः मेधावी स्तोता “त्रिष्टुभं त्रिषु सवनेषु प्रशस्यां त्रिभिर्देवैः स्तुतां वा यद्वा त्रिष्टुप्छन्दसा संबद्धां माध्यदिनसवनिकीम् “इषं सोमलक्षणमन्नं “यत् यदा “प्र “अक्षरत् प्रासिञ्चत् अग्नौ प्राक्षिपत् । यद्वा । त्रिष्टुभं त्रिष्टुप्छन्दस्कं स्तोत्रमिषं सोमं चेति योज्यम् । तदानीं यूयं “पर्वतेषु पर्ववत्सु शिलोच्चयेषु “वि “राजथ । तेन सोमेन लब्धबलाः सन्तो विशेषेण दीप्ता भवथ ॥
यद॒ङ्ग त॑विषीयवो॒ यामं॑ शुभ्रा॒ अचि॑ध्वम् ।
नि पर्व॑ता अहासत ॥२
यत् । अ॒ङ्ग । त॒वि॒षी॒ऽय॒वः॒ । याम॑म् । शु॒भ्राः॒ । अचि॑ध्वम् ।
नि । पर्व॑ताः । अ॒हा॒स॒त॒ ॥२
यत् । अङ्ग । तविषीऽयवः । यामम् । शुभ्राः । अचिध्वम् ।
नि । पर्वताः । अहासत ॥२
हे "तविषीयवः । तविषीति बलनाम। तां कामयमानाः । यद्वा । बलयुक्ताः । हे “शुभ्राः शोभमानाः “अङ्ग हे मरुतः “यामम् । याति गच्छ्तीति यामो रथः । तं “यत् यदा “अचिध्वं समचिनुध्वं अश्वादिभिः साधनैः संचितं संश्लिष्ट कुरुथ गमनार्थं तदानीं “पर्वताः गिरयोऽपि “नि “अहासत नितरां गच्छन्ति युष्मद्रथवेगाद्भीताः सन्तः स्वस्थानात् प्रचलन्ति । ओहाङ् गतौ ' । छान्दसो लुङ् ॥
उदी॑रयन्त वा॒युभि॑र्वा॒श्रास॒ः पृश्नि॑मातरः ।
धु॒क्षन्त॑ पि॒प्युषी॒मिष॑म् ॥३
उत् । ई॒र॒य॒न्त॒ । वा॒युऽभिः॑ । वा॒श्रासः॑ । पृश्नि॑ऽमातरः ।
धु॒क्षन्त॑ । पि॒प्युषी॑म् । इष॑म् ॥३
उत् । ईरयन्त । वायुऽभिः । वाश्रासः । पृश्निऽमातरः ।
धुक्षन्त । पिप्युषीम् । इषम् ॥३
“वाश्रासः वाशनशीलाः शब्दकारिणः “पृश्निमातरः । पृश्निर्माध्यमिका वाक् । सा माता जननी येषां ते तथोक्ताः । ऋतश्छन्दसि' (पा. सू. ५. ४. १५८) इति कपः प्रतिषेधः । ईदृशा मरुतः “वायुभिः । वान्ति गच्छन्तीति वायवः पृषत्यः। पृषतीभिर्वाहनभूताभिः स्वावयवभूतैर्वायुभिरेव वा “उदीरयन्त उद्गमयन्ति मेघादिकम् । तथा “पिप्युषीं वर्धयित्रीम् “इषम् अन्नं च स्तोतृभ्यः “धुक्षन्त दुहन्ति ।।
वप॑न्ति म॒रुतो॒ मिहं॒ प्र वे॑पयन्ति॒ पर्व॑तान् ।
यद्यामं॒ यान्ति॑ वा॒युभि॑ः ॥४
वप॑न्ति । म॒रुतः॑ । मिह॑म् । प्र । वे॒प॒य॒न्ति॒ । पर्व॑तान् ।
यत् । याम॑म् । यान्ति॑ । वा॒युऽभिः॑ ॥४
वपन्ति । मरुतः । मिहम् । प्र । वेपयन्ति । पर्वतान् ।
यत् । यामम् । यान्ति । वायुऽभिः ॥४
“मरुतः एतत्संज्ञा देवाः "मिहं वृष्टिं “वपन्ति विकिरन्ति विक्षिपन्ति । तथा “पर्वतान् गिरीन् “प्र “वेपयन्ति प्रकम्पयन्ति । अयमर्थः कदेति चेत् । “यत् यदा "वायुभिः सार्धं "यामं रथं गमनं वा “यान्ति प्राप्नुवन्ति तदानीमित्यर्थः ।।
नि यद्यामा॑य वो गि॒रिर्नि सिन्ध॑वो॒ विध॑र्मणे ।
म॒हे शुष्मा॑य येमि॒रे ॥५
नि । यत् । यामा॑य । वः॒ । गि॒रिः । नि । सिन्ध॑वः । विऽध॑र्मणे ।
म॒हे । शुष्मा॑य । ये॒मि॒रे ॥५
नि । यत् । यामाय । वः । गिरिः । नि । सिन्धवः । विऽधर्मणे ।
महे । शुष्माय । येमिरे ॥५
हे मरुतः “वः युष्माकं “यामाय रथाय गमनाय वा “गिरिः । ‘सुपां सुलुक्' इति जसः सुः । गिरयः पर्वताः “यत् यदा “नि “येमिरे स्वयमेव नियम्यन्ते । तथा “सिन्धवः स्यन्दनशीलाः समुद्रा नद्यो वा विधर्मणे विधरणाय “महे महते “शुष्माय शोषकाय युष्मदीयाय बलाय “नि येमिरे स्वयमेव नियम्यन्ते । गिरयो नद्यश्च युष्मद्यामाद्बलाच्च भीत्या एकत्रैव स्थाने नियता वर्तन्त इत्यर्थः । तदानीं वपन्ति मरुतो मिहमिति शेषः ॥ यमेः कर्मकर्तरि लिट् । “यद्वृत्तान्नित्यम् ' इति निघातप्रतिषेधः ॥ ॥ १८ ॥
यु॒ष्माँ उ॒ नक्त॑मू॒तये॑ यु॒ष्मान्दिवा॑ हवामहे ।
यु॒ष्मान्प्र॑य॒त्य॑ध्व॒रे ॥६
यु॒ष्मान् । ऊं॒ इति॑ । नक्त॑म् । ऊ॒तये॑ । यु॒ष्मान् । दिवा॑ । ह॒वा॒म॒हे॒ ।
यु॒ष्मान् । प्र॒ऽय॒ति । अ॒ध्व॒रे ॥६
युष्मान् । ऊं इति । नक्तम् । ऊतये । युष्मान् । दिवा । हवामहे ।
युष्मान् । प्रऽयति । अध्वरे ॥६
हे मरुतः "युष्माँ "उ युष्मानेव “नक्तं रात्रौ “ऊतये रक्षणार्थं “हवामहे । “दिवा अह्नि च “युष्मान् एव आह्वयामहे । “अध्वरे । ध्वरो नास्त्यस्मिन्नित्यध्वरो यागः । ‘ नञ्सुभ्याम् ' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । यागे “प्रयति प्रगच्छति प्रवर्तमाने सति रक्षणार्थं "युष्मान् एवाह्वयामहे ॥
उदु॒ त्ये अ॑रु॒णप्स॑वश्चि॒त्रा यामे॑भिरीरते ।
वा॒श्रा अधि॒ ष्णुना॑ दि॒वः ॥७
उत् । ऊं॒ इति॑ । त्ये । अ॒रु॒णऽप्स॑वः । चि॒त्राः । यामे॑भिः । ई॒र॒ते॒ ।
वा॒श्राः । अधि॑ । स्नुना॑ । दि॒वः ॥७
उत् । ऊं इति । त्ये । अरुणऽप्सवः । चित्राः । यामेभिः । ईरते ।
वाश्राः । अधि । स्नुना । दिवः ॥७
“त्ये ते पूर्वोक्तगुणाः “अरुणप्सवः अरुणवर्णरूपाः “चित्राः चायनीयाः आश्चर्यभूता वा “वाश्राः शब्दकारिणः एवंभूता मरुतः “यामेभिः यामैर्यानैः “दिवः “अधि द्युलोकस्योपरि “स्नुना सानुना समुच्छ्रितप्रदेशेन “उत् “ईरते उद्गच्छन्ति । “उ इति पूरणः ॥ ‘पदादिषु मांस्पृत्स्नूनामुपसंख्यानम् ' इति सानुशब्दस्य स्नुभावः ॥
कारीर्यां सौर्यस्य हविषः ‘ सृजन्ति रश्मिम् ' इत्येषानुवाक्या। सूत्र्यते हि- ‘ सृजन्ति रश्मिमोजसा वहिष्ठेभिर्विहरन्यासि तन्तुम् ' (आश्व. श्रौ. २. १३) इति ।।
सृ॒जन्ति॑ र॒श्मिमोज॑सा॒ पन्थां॒ सूर्या॑य॒ यात॑वे ।
ते भा॒नुभि॒र्वि त॑स्थिरे ॥८
सृ॒जन्ति॑ । र॒श्मिम् । ओज॑सा । पन्था॑म् । सूर्या॑य । यात॑वे ।
ते । भा॒नुऽभिः॑ । वि । त॒स्थि॒रे॒ ॥८
सृजन्ति । रश्मिम् । ओजसा । पन्थाम् । सूर्याय । यातवे ।
ते । भानुऽभिः । वि । तस्थिरे ॥८
तच्छब्दश्रुतेर्यच्छब्दाध्याहारः । ये मरुतः “सूर्याय सूर्यस्य । “षष्ठ्यर्थे चतुर्थी वक्तव्या ' इति चतुर्थी। "यातवे गन्तुं “रश्मिं व्याप्तम् । ' अशे रश च ' इत्यश्नोतेरौणादिको मिप्रत्ययो रशादेशश्च । यद्वा । रश्मिभिस्तेजोभिर्युक्तम् । “पन्थां पन्थानम् “ओजसा बलेन "सृजन्ति उत्पादयन्ति । वृत्रादिभिरावृतं सूर्यपथमावरकस्य वृत्रादेरपनयनेन जनयन्तीत्यर्थः । “ते मरुतः “भानुभिः तेजोभिः “वि “तस्थिरे कृत्स्नं जगत् व्याप्य अवतिष्ठन्ते ॥
इ॒मां मे॑ मरुतो॒ गिर॑मि॒मं स्तोम॑मृभुक्षणः ।
इ॒मं मे॑ वनता॒ हव॑म् ॥९
इ॒माम् । मे॒ । म॒रु॒तः॒ । गिर॑म् । इ॒मम् । स्तोम॑म् । ऋ॒भु॒क्ष॒णः॒ ।
इ॒मम् । मे॒ । व॒न॒त॒ । हव॑म् ॥९
इमाम् । मे । मरुतः । गिरम् । इमम् । स्तोमम् । ऋभुक्षणः ।
इमम् । मे । वनत । हवम् ॥९
हे “मरुतः “इमां पुरोवर्तिनीं “मे मम “गिरं शस्त्ररूपां वाचं “वनत संभजत । हे "ऋभुक्षणः । महन्नामैतत् । महान्तः । जसि ‘ इतोऽत्सर्वनामस्थाने ' इत्यकारः। ‘वा षपूर्वस्य निगमे ' इति दीर्घभावः । ते यूयम् “इमं स्तोमं स्तोत्रं प्रगीतमन्त्रसाध्यं “मे मम “इमं पुरोवर्तिनं “हवम् आह्वानरूपं च याजुषं मन्त्रं वनत संभजत सेवध्वम् ॥
त्रीणि॒ सरां॑सि॒ पृश्न॑यो दुदु॒ह्रे व॒ज्रिणे॒ मधु॑ ।
उत्सं॒ कव॑न्धमु॒द्रिण॑म् ॥१०
त्रीणि॑ । सरां॑सि । पृश्न॑यः । दु॒दु॒ह्रे । व॒ज्रिणे॑ । मधु॑ ।
उत्स॑म् । कव॑न्धम् । उ॒द्रिण॑म् ॥१०
त्रीणि । सरांसि । पृश्नयः । दुदुह्रे । वज्रिणे । मधु ।
उत्सम् । कवन्धम् । उद्रिणम् ॥१०
“पृश्नयः मरुन्मातृभूता गावः “वज्रिणे वज्रवत इन्द्राय । तादर्थ्ये चतुर्थी । इन्द्रार्थं "मधु मधुरं क्षीरादिकमाश्रयणद्रव्यं “त्रीणि “सरांसि सर इव सोमैः पूरितानि त्रीणि सवनानि त्रिष्वपि सवनेषु श्रयणार्थं “दुदुह्रे दुदुहिरे । यद्वा । मधु मधुरं सोमं वज्रिणे वज्रयुक्ताय मरुद्गणाय त्रीणि सरांसि द्रोणकलशाधवनीयपूतभृल्लक्षणानि प्रति पृश्नयो माध्यमिका वाचो दुदुह्रे वृष्टिद्वारा दुहन्ति । यद्वा पृश्नय इति मातृवाचिना शब्देन पुत्रा उच्यन्ते । पृश्निमातरो मरुत इंद्रार्थं त्रीणि सरांसि द्रोणकलशादीनि मधु मधुना सोमेन पूरयितुम् "उत्सम् उत्स्रवणशीलं "कवन्धम् उदकम् “उद्रिणम् उदकवन्तं मेघं दुदुह्रे दुहते ।। दुहेश्छान्दसो लिट् । ‘इरयो रे' इति रेभावः । पादादित्वादनिघातः ॥ ॥ १९ ॥
मरु॑तो॒ यद्ध॑ वो दि॒वः सु॑म्ना॒यन्तो॒ हवा॑महे ।
आ तू न॒ उप॑ गन्तन ॥११
मरु॑तः । यत् । ह॒ । वः॒ । दि॒वः । सु॒म्न॒ऽयन्तः॑ । हवा॑महे ।
आ । तु । नः॒ । उप॑ । ग॒न्त॒न॒ ॥११
मरुतः । यत् । ह । वः । दिवः । सुम्नऽयन्तः । हवामहे ।
आ । तु । नः । उप । गन्तन ॥११
हे "मरुतः “यद्ध यदा खलु “वः युष्मान् "सुम्नायन्तः सुम्नं सुखमात्मन इच्छन्तो वयं “दिवः द्युलोकात् "हवामहे स्तुतिभिराह्वयामहे । “आ “तु अनन्तरमेव शीघ्रं “नः अस्मान् “उप “गन्तन उपगच्छत । गमेर्लोटि ‘तप्तनप्तनथनाश्च ' इति तनबादेशः ॥
यू॒यं हि ष्ठा सु॑दानवो॒ रुद्रा॑ ऋभुक्षणो॒ दमे॑ ।
उ॒त प्रचे॑तसो॒ मदे॑ ॥१२
यू॒यम् । हि । स्थ । सु॒ऽदा॒न॒वः॒ । रुद्राः॑ । ऋ॒भु॒क्ष॒णः॒ । दमे॑ ।
उ॒त । प्रऽचे॑तसः । मदे॑ ॥१२
यूयम् । हि । स्थ । सुऽदानवः । रुद्राः । ऋभुक्षणः । दमे ।
उत । प्रऽचेतसः । मदे ॥१२
“उत अपि च हे “सुदानवः शोभनदाना हे "रुद्राः रुद्रपुत्राः। पादादित्वादामन्त्रितनिघाताभावः । हे “ऋभुक्षणः महान्तः उरुतेजस्का वा ईदृशा हे मरुतः “यूयं “हि खलु “दमे यज्ञगृहे "मदे मदकरे सोमे पीते सति “प्रचेतसः “स्थ प्रकृष्टज्ञाना भवथ ॥
आ नो॑ र॒यिं म॑द॒च्युतं॑ पुरु॒क्षुं वि॒श्वधा॑यसम् ।
इय॑र्ता मरुतो दि॒वः ॥१३
आ । नः॒ । र॒यिम् । म॒द॒ऽच्युत॑म् । पु॒रु॒ऽक्षुम् । वि॒श्वऽधा॑यसम् ।
इय॑र्त । म॒रु॒तः॒ । दि॒वः ॥१३
आ । नः । रयिम् । मदऽच्युतम् । पुरुऽक्षुम् । विश्वऽधायसम् ।
इयर्त । मरुतः । दिवः ॥१३
हे “मरुतः “नः अस्माकं “रयिं धनं “दिवः द्युलोकात् “आ “इयर्त आगमयत । 'ऋ गतौ' इत्यस्मादन्तर्भावितण्यर्थात् जौहोत्यादिकाल्लोटि तस्य ‘तप्तनप्तन' इति तबादेशः । ‘ अनुदात्ते च' इत्यभ्यस्ताद्युदात्तत्वम् । कीदृशं रयिम् । “मदच्युतं मदं स्रवन्तं यद्वा शात्रवस्य मदस्य च्यावयितारं “पुरुक्षुं बहुनिवासं बहुभिः स्तूयमानं वा “विश्वधायसं विश्वेषां सर्वेषामस्मदीयानां धारणाय पोषणाय पर्याप्तम् ॥
अधी॑व॒ यद्गि॑री॒णां यामं॑ शुभ्रा॒ अचि॑ध्वम् ।
सु॒वा॒नैर्म॑न्दध्व॒ इन्दु॑भिः ॥१४
अधि॑ऽइव । यत् । गि॒री॒णाम् । याम॑म् । शु॒भ्राः॒ । अचि॑ध्वम् ।
सु॒वा॒नैः । म॒न्द॒ध्वे॒ । इन्दु॑ऽभिः ॥१४
अधिऽइव । यत् । गिरीणाम् । यामम् । शुभ्राः । अचिध्वम् ।
सुवानैः । मन्दध्वे । इन्दुऽभिः ॥१४
हे शुभ्राः शोभमाना मरुतः “गिरीणां पर्वतानाम् “अधीव उपरीव “यत् यदा “यामं युष्मदीयं रथम् “अचिध्वं गमनसाधनैरश्वादिभिः उपचितं कुरुथ तदानीं “सुवानैः अभिषूयमाणैः “इन्दुभिः सोमैः “मन्दध्वे मादयध्वे ॥
ए॒ताव॑तश्चिदेषां सु॒म्नं भि॑क्षेत॒ मर्त्य॑ः ।
अदा॑भ्यस्य॒ मन्म॑भिः ॥१५
ए॒ताव॑तः । चि॒त् । ए॒षा॒म् । सु॒म्नम् । भि॒क्षे॒त॒ । मर्त्यः॑ ।
अदा॑भ्यस्य । मन्म॑ऽभिः ॥१५
एतावतः । चित् । एषाम् । सुम्नम् । भिक्षेत । मर्त्यः ।
अदाभ्यस्य । मन्मऽभिः ॥१५
"मर्त्यः मनुष्यः स्तोता “मन्मभिः स्तोत्रैः “सुम्नं सुखं धनं वा “एषां मरुतां स्वभूतं "भिक्षेत याचेत । इदानीं गणाभिप्रायेणैकवदाह। “एतावतश्चित् यत्परिमाणस्य च “अदाभ्यस्य केनापि हिंसितुमशक्यस्य मरुद्गणस्य सुम्नं भिक्षेत ॥ एतच्छब्दात् यत्तदेतेभ्यः' इति परिमाणेऽर्थे वतुप् । ‘ आ सर्वनाम्नः' इत्यात्वम् ॥ ॥ २० ॥
ये द्र॒प्सा इ॑व॒ रोद॑सी॒ धम॒न्त्यनु॑ वृ॒ष्टिभि॑ः ।
उत्सं॑ दु॒हन्तो॒ अक्षि॑तम् ॥१६
ये । द्र॒प्साःऽइ॑व । रोद॑सी॒ इति॑ । धम॑न्ति । अनु॑ । वृ॒ष्टिऽभिः॑ ।
उत्स॑म् । दु॒हन्तः॑ । अक्षि॑तम् ॥१६
ये । द्रप्साःऽइव । रोदसी इति । धमन्ति । अनु । वृष्टिऽभिः ।
उत्सम् । दुहन्तः । अक्षितम् ॥१६
“ये मरुतः “द्रप्साइव उदबिन्दव इव “रोदसी द्यावापृथिव्यौ “वृष्टिभिः वर्षणैः “अनु “धमन्ति अनुगच्छन्ति साकल्येन व्याप्नुवन्ति । यद्वा । अनुध्माते उच्छ्वसितावयवे कुर्वन्ति । किं कुर्वन्तः । “अक्षितम् अक्षीणमुदकम् “उत्सं मेघं दुहन्तः पूरयन्तो मेघादवाङ्मुखं पातयन्तः। दुहेः ‘लक्षणहेत्वोः' (पा. सू. ३. २. १२६) इति हेतौ शतृप्रत्ययः । यत एवं दुहन्ति ततो रोदसी अनुधमन्तीत्यर्थः ॥
उदु॑ स्वा॒नेभि॑रीरत॒ उद्रथै॒रुदु॑ वा॒युभि॑ः ।
उत्स्तोमै॒ः पृश्नि॑मातरः ॥१७
उत् । ऊं॒ इति॑ । स्वा॒नेभिः॑ । ई॒र॒ते॒ । उत् । रथैः॑ । उत् । ऊं॒ इति॑ । वा॒युऽभिः॑ ।
उत् । स्तोमैः॑ । पृश्नि॑ऽमातरः ॥१७
उत् । ऊं इति । स्वानेभिः । ईरते । उत् । रथैः । उत् । ऊं इति । वायुऽभिः ।
उत् । स्तोमैः । पृश्निऽमातरः ॥१७
“स्वानेभिः स्वानैः शब्दैर्मरुतः “उत् “ईरते उद्गच्छन्ति । ‘स्वन शब्दे'। ‘स्वनहसोर्वा ' (पा. सू. ३. ३. ६२ ) इत्यपो विकल्पितत्वात् पक्षे घञ् । ‘कर्षात्वतः' इत्यन्तोदात्तत्वम् । ‘ बहुलं छन्दसि' इति भिस ऐसभावः। “उ इति पूरणः । तथा “रथैः रथप्रमुखैः वाहनैश्चोदीरते। “पृश्निमातरः --- ॥
येना॒व तु॒र्वशं॒ यदुं॒ येन॒ कण्वं॑ धन॒स्पृत॑म् ।
रा॒ये सु तस्य॑ धीमहि ॥१८
येन॑ । आ॒व । तु॒र्वश॑म् । यदु॑म् । येन॑ । कण्व॑म् । ध॒न॒ऽस्पृत॑म् ।
रा॒ये । सु । तस्य॑ । धी॒म॒हि॒ ॥१८
येन । आव । तुर्वशम् । यदुम् । येन । कण्वम् । धनऽस्पृतम् ।
राये । सु । तस्य । धीमहि ॥१८
"येन आत्मीयेन रक्षणेन "तुर्वशम् एतत्संज्ञं "यदुम् एतत्संज्ञं च राजर्षिम् "आव यूयं रक्षितवन्तः स्थ । अवतेर्लिटि मध्यमबहुवचने रूपमेतत् । “येन च “धनस्पृतं धनकामं "कण्वम् ऋषिं रक्षितवन्तः स्थ “तस्य युष्मदीयं रक्षणं “राये धनार्थं “सु “धीमहि शोभनं ध्यायाम ॥
इ॒मा उ॑ वः सुदानवो घृ॒तं न पि॒प्युषी॒रिष॑ः ।
वर्धा॑न्का॒ण्वस्य॒ मन्म॑भिः ॥१९
इ॒माः । ऊं॒ इति॑ । वः॒ । सु॒ऽदा॒न॒वः॒ । घृ॒तम् । न । पि॒प्युषीः॑ । इषः॑ ।
वर्धा॑न् । का॒ण्वस्य॑ । मन्म॑ऽभिः ॥१९
इमाः । ऊं इति । वः । सुऽदानवः । घृतम् । न । पिप्युषीः । इषः ।
वर्धान् । काण्वस्य । मन्मऽभिः ॥१९
हे "सुदानवः शोभनदाना मरुतः “घृतं "न घृतमिव "पिप्युषीः वर्धयित्र्यः शरीरपुष्टिहेतुभूताः "इमाः इदानीं प्रदीयमानाः "इषः अन्नानि सोमलक्षणानि "काण्वस्य कण्वगोत्रस्य मम संबन्धिभिः “मन्मभिः स्तोत्रैः सार्धं "वः युष्मान् "वर्धान् वर्धयन्तु ॥ वृधेर्ण्यन्तात् लेटि रूपमेतत् । "उ इति पूरणः ॥
क्व॑ नू॒नं सु॑दानवो॒ मद॑था वृक्तबर्हिषः ।
ब्र॒ह्मा को व॑ः सपर्यति ॥२०
क्व॑ । नू॒नम् । सु॒ऽदा॒न॒वः॒ । मद॑थ । वृ॒क्त॒ऽब॒र्हि॒षः॒ ।
ब्र॒ह्मा । कः । वः॒ । स॒प॒र्य॒ति॒ ॥२०
क्व । नूनम् । सुऽदानवः । मदथ । वृक्तऽबर्हिषः ।
ब्रह्मा । कः । वः । सपर्यति ॥२०
मरुदागमनस्य विलम्बमसहमान ऋषिरनया वितर्कयति । "सुदानवः शोभनदाना हे "वृक्तबर्हिषः । वृक्तं वृक्णं छिन्नं बर्हिर्येषां यागाय । यद्वा । बर्हिरिति यज्ञनाम । वृक्तः प्रवृक्तो यज्ञो येषां ते तथोक्ताः । हे ईदृशा मरुतः “क्व कुत्र देशे "नूनम् इदानीं "मदथ माद्यथ । मदी हर्षे '। व्यत्ययेन शप् । “कः च “ब्रह्मा ब्राह्मणः स्तोता “वः युष्मान् “सपर्यति परिचरति । किंकारणं बहुशः स्तुतैरपि भवद्भिरिदानीं नागम्यत इति न जानीमः ॥ ॥ २१ ॥
न॒हि ष्म॒ यद्ध॑ वः पु॒रा स्तोमे॑भिर्वृक्तबर्हिषः ।
शर्धाँ॑ ऋ॒तस्य॒ जिन्व॑थ ॥२१
न॒हि । स्म॒ । यत् । ह॒ । वः॒ । पु॒रा । स्तोमे॑भिः । वृ॒क्त॒ऽब॒र्हि॒षः॒ ।
शर्धा॑न् । ऋ॒तस्य॑ । जिन्व॑थ ॥२१
नहि । स्म । यत् । ह । वः । पुरा । स्तोमेभिः । वृक्तऽबर्हिषः ।
शर्धान् । ऋतस्य । जिन्वथ ॥२१
पूर्वया वितर्क्य इदानीं निश्चिनोति । हे "वृक्तबर्हिषः प्रवृक्तयज्ञका मरुतः "नहि “ष्म तन्न खलु संभवति । “वः यूयं “पुरा अस्मत्तः पूर्वमेव कृतैः स्तोमैरन्यदीयैः स्तोत्रैः “ऋतस्य उदकस्य सत्यस्य यज्ञस्य वा संबन्धिनः “शर्धान् आत्मीयानि बलानि “जिन्वथ प्रीणयथ इति “यद्ध यत्खलु तन्न संभवत्येव । अतः शीघ्रमागच्छतेत्यर्थः। यद्वा । वृक्तबर्हिष इत्यृत्विङ्नाम । हे ऋत्विजः वः युष्माकं संबन्धिभिः स्तोमेभिः स्तोत्रैर्ऋतस्य यज्ञस्य संबन्धिनो यागार्हाञ्छर्धान् मारुतानि बलानि पुरा अन्येभ्यः स्तोतृभ्यः पूर्वं यद्यस्मात्कारणाज्जिन्वथ यूयं प्रीणयथ। जिविः प्रीणनार्थः । तस्मादन्यदीयैः स्तोत्रैः नहि ष्म न खलु ते मरुतो वशीभवन्तीत्यर्थः ॥
प्रवर्ग्ये महावीरे पयसोरासिक्तयोः सतोः ‘समु त्ये महतीरपः' इत्येषानुवक्तव्याः । सूत्र्यते हि - आसिक्तयोः समु त्ये महतीरप इति महावीरमादायोत्तिष्ठत्सु ' (आश्व. श्रौ. ४. ७) इति ।।
समु॒ त्ये म॑ह॒तीर॒पः सं क्षो॒णी समु॒ सूर्य॑म् ।
सं वज्रं॑ पर्व॒शो द॑धुः ॥२२
सम् । ऊं॒ इति॑ । त्ये । म॒ह॒तीः । अ॒पः । सम् । क्षो॒णी इति॑ । सम् । ऊं॒ इति॑ । सूर्य॑म् ।
सम् । वज्र॑म् । प॒र्व॒ऽशः । द॒धुः॒ ॥२२
सम् । ऊं इति । त्ये । महतीः । अपः । सम् । क्षोणी इति । सम् । ऊं इति । सूर्यम् ।
सम् । वज्रम् । पर्वऽशः । दधुः ॥२२
“त्ये ते पूर्वोक्तगुणा मरुतः “महतीः बह्वीः “अपः वृष्टयुदकानि "समु “दधुः संदधति । ओषध्यादिभिः संयोजयन्ति । यद्वा । घर्मकाले सूर्यरश्मिभिराहृता उपरि सम्यग्धारयन्ति ॥ ‘ बृहन्महतोरुपसंख्यानम् ' इति महतः परस्य ङीप उदात्तत्वम् ।' ऊडिदम् ' इत्यादिना अप्शब्दात्परः शस् उदात्तः ।। तथा “क्षोणी क्षोण्यौ द्यावापृथिव्यौ च ते मरुतः “सं दधुः । यथा स्वे स्वे स्थानेऽवतिष्ठेते तथा धारयन्ति । सूत्रात्मना वायुना सर्वं जगद्धार्यते । तथा च श्रूयते - वायुर्वै गोतम तत्सूत्रं वायुना वै गोतम सूत्रेणायं च लोकः सर्वाणि च भूतानि संदृब्धानि भवन्ति ' (बृ. उ. ३. ७. २) इति । तथा "सूर्यं सर्वस्य प्रेरकमादित्यं चान्तरिक्षे "सं दधुः सम्यग्धारयन्ति । उशब्दः समुच्चये। ईदृशास्ते मरुतः "वज्रम् आत्मीयमायुधं "पर्वशः पर्वणि पर्वणि वृत्रस्य सर्वेष्ववयवसंबन्धिषु हननार्थं "सं दधुः समयूयुजन् ।।
वि वृ॒त्रं प॑र्व॒शो य॑यु॒र्वि पर्व॑ताँ अरा॒जिन॑ः ।
च॒क्रा॒णा वृष्णि॒ पौंस्य॑म् ॥२३
वि । वृ॒त्रम् । प॒र्व॒ऽशः । य॒युः॒ । वि । पर्व॑तान् । अ॒रा॒जिनः॑ ।
च॒क्रा॒णाः । वृष्णि॑ । पौंस्य॑म् ॥२३
वि । वृत्रम् । पर्वऽशः । ययुः । वि । पर्वतान् । अराजिनः ।
चक्राणाः । वृष्णि । पौंस्यम् ॥२३
"अराजिनः राज्ञा केनचित्स्वामिनानधिष्ठिताः। यद्वा । राजा स्वामी अस्य न विद्यत इत्यराजेन्द्रः । तद्युक्तः । "वृष्णि वीर्यवत् पौस्यं बलं "चक्राणाः कुर्वाणा मरुतः "वृत्रम् आवरकमसुरं मेघं वा "पर्वशः पर्वणि पर्वणि भेदेन "वि "ययुः विशिष्टं वधमगमयन् । तथा “पर्वतान् गिरींश्च विशिष्टं वधं प्रापयन् ॥
अनु॑ त्रि॒तस्य॒ युध्य॑त॒ः शुष्म॑मावन्नु॒त क्रतु॑म् ।
अन्विन्द्रं॑ वृत्र॒तूर्ये॑ ॥२४
अनु॑ । त्रि॒तस्य॑ । युध्य॑तः । शुष्म॑म् । आ॒व॒न् । उ॒त । क्रतु॑म् ।
अनु॑ । इन्द्र॑म् । वृ॒त्र॒ऽतूर्ये॑ ॥२४
अनु । त्रितस्य । युध्यतः । शुष्मम् । आवन् । उत । क्रतुम् ।
अनु । इन्द्रम् । वृत्रऽतूर्ये ॥२४
“त्रितस्य आप्त्यस्यैतत्संज्ञस्य "युध्यतः शत्रून् संप्रहरतो राजर्षेः "शुष्मं परेषां शोषकं बलं मरुतः "अनु "आवन् साहाय्यार्थमन्वगच्छन् । यद्वा । अनुगुणमरक्षन् । "उत अपि च "क्रतुं तदीयं कर्म चारक्षन् । अपि च “वृत्रतूर्ये वृत्रवधार्थे संग्रामे "इन्द्रं च "अनु आवन् अरक्षन् ॥
वि॒द्युद्ध॑स्ता अ॒भिद्य॑व॒ः शिप्रा॑ः शी॒र्षन्हि॑र॒ण्ययी॑ः ।
शु॒भ्रा व्य॑ञ्जत श्रि॒ये ॥२५
वि॒द्युत्ऽह॑स्ताः । अ॒भिऽद्य॑वः । शिप्राः॑ । शी॒र्षन् । हि॒र॒ण्ययीः॑ ।
शु॒भ्राः । वि । अ॒ञ्ज॒त॒ । श्रि॒ये ॥२५
विद्युत्ऽहस्ताः । अभिऽद्यवः । शिप्राः । शीर्षन् । हिरण्ययीः ।
शुभ्राः । वि । अञ्जत । श्रिये ॥२५
विद्युद्धस्ताः विद्योतमानायुधबाहवः "अभिद्यवः अभिगतदीप्तयः “शुभ्राः शोभमाना मरुतः “शीर्षन् शीर्ष्णि शिरस्यात्मीयेषु शिरःसु “हिरण्ययीः हिरण्मयीः स्वर्णमयानि “शिप्राः शिरस्त्राणानि “श्रिये शोभार्थं “व्यञ्जत व्यञ्जयन्ति । व्यक्तीकुर्वन्ति । धारयन्तीत्यर्थः ॥ ॥ २२ ॥
उ॒शना॒ यत्प॑रा॒वत॑ उ॒क्ष्णो रन्ध्र॒मया॑तन ।
द्यौर्न च॑क्रदद्भि॒या ॥२६
उ॒शना॑ । यत् । प॒रा॒ऽवतः॑ । उ॒क्ष्णः । रन्ध्र॑म् । अया॑तन ।
द्यौः । न । च॒क्र॒द॒त् । भि॒या ॥२६
उशना । यत् । पराऽवतः । उक्ष्णः । रन्ध्रम् । अयातन ।
द्यौः । न । चक्रदत् । भिया ॥२६
हे मरुतः "उशनाः । व्यत्ययेन प्रथमा । उशनसा काव्येनर्षिणा स्तूयमाना यूयम् । यद्वा । उशनःशब्दात् ‘सुपां सुलुक्' इति जसः सुः ॥ उशनसः स्तोतॄन् कामयमाना यूयम् "उक्ष्णः सेक्तुः कामानां वर्षितुरात्मीयस्य रथस्य वृष्टिहेतोरन्तरिक्षस्य वा "रन्ध्रं मध्यं "परावतः दूरदेशात् "यत् यदा “अयातन अगच्छत ॥ यातेर्लङि मध्यमबहुवचनस्य ‘तप्तनप्तनथनाश्च इनि तनादेशः ।। तदानीं “द्यौर्न । अत्र द्युशब्देन तत्रत्यो जनसंघो लक्ष्यते । द्युलोके वर्तमानो जनसंघ इव पार्थिवमपि सर्वं भूतजातं "भिया युष्मद्वेगजनितथा भीत्या "चक्रदत् अशब्दयत् अकम्पत वा ॥
आ नो॑ म॒खस्य॑ दा॒वनेऽश्वै॒र्हिर॑ण्यपाणिभिः ।
देवा॑स॒ उप॑ गन्तन ॥२७
आ । नः॒ । म॒खस्य॑ । दा॒वने॑ । अश्वैः॑ । हिर॑ण्यपाणिऽभिः ।
देवा॑सः । उप॑ । ग॒न्त॒न॒ ॥२७
आ । नः । मखस्य । दावने । अश्वैः । हिरण्यपाणिऽभिः ।
देवासः । उप । गन्तन ॥२७
हे देवासः दानादिगुणयुक्ता मरुतः "नः अस्माकं "मखस्य यज्ञस्य "दावने दानाय । ददातेरौणादिको भावे वनिः । "हिरण्यपाणिभिः स्वर्णमयपादैः स्वर्णालंकृतैर्हितरमणीयपादैर्वा “अश्वैः “आ “उप "गन्तन उपागच्छत प्राप्नुत ।। गमेर्लोटि छान्दसः शपो लुक् । 'तप्तनप्तनथनाश्च ' इति तनबादेशः । अत एव ङित्त्वाभावादनुनासिकलोपो न क्रियते ॥
यदे॑षां॒ पृष॑ती॒ रथे॒ प्रष्टि॒र्वह॑ति॒ रोहि॑तः ।
यान्ति॑ शु॒भ्रा रि॒णन्न॒पः ॥२८
यत् । ए॒षा॒म् । पृष॑तीः । रथे॑ । प्रष्टिः॑ । वह॑ति । रोहि॑तः ।
यान्ति॑ । शु॒भ्राः । रि॒णन् । अ॒पः ॥२८
यत् । एषाम् । पृषतीः । रथे । प्रष्टिः । वहति । रोहितः ।
यान्ति । शुभ्राः । रिणन् । अपः ॥२८
“एषां मरुतां "रथे "पृषतीः पृषद्भिः श्वेतबिन्दुभिर्युक्ता मृग्यः "यत् यदा वहन्ति यदा च "प्रष्टिः प्राशुः शीघ्रगामी । यद्वा । प्रमुखे युज्यमानः सन् । "रोहितः पृषतः पृषद्भिर्युक्तो मृगः “वहति तदानीं “शुभ्राः शोभमाना मरुतः “यान्ति गच्छन्ति । तेषां गमने च सति “अपः उदकानि वृष्टिलक्षणानि “रिणन् अरिणन् अगच्छन् । सर्वत्र प्रवहन्ति ॥ ‘ री गतिरेषणयोः । क्रैयादिकः । प्वादीनां ह्रस्वः'। छान्दसोऽडभावः। समानवाक्ये निघातयुष्मदस्मदादेशा वक्तव्याः' (पा. सू. ८. १. १८. ५) इति वचनादत्र पूर्वपदस्य वाक्यान्तरगतत्वात् तिङ्ङतिङः ' इति निघाताभावः ॥
सु॒षोमे॑ शर्य॒णाव॑त्यार्जी॒के प॒स्त्या॑वति ।
य॒युर्निच॑क्रया॒ नर॑ः ॥२९
सु॒ऽसोमे॑ । श॒र्य॒णाऽव॑ति । आ॒र्जी॒के । प॒स्त्य॑ऽवति ।
य॒युः । निऽच॑क्रया । नरः॑ ॥२९
सुऽसोमे । शर्यणाऽवति । आर्जीके । पस्त्यऽवति ।
ययुः । निऽचक्रया । नरः ॥२९
“सुषोमे शोभनसोमयुक्ते "आर्जीके । ऋजीका नाम देशाः । तत्संबन्धिनि “शर्यणावति कुरुक्षेत्रस्य जघनार्धे शर्यणावत्संज्ञे सरसि “पस्त्यावति । पस्त्यम् इति गृहनाम । यज्ञगृहोपेते सोमपानाय “नरः नेता मरुतः “निचक्रया नीचीनचक्रया अवाङ्मुखं प्रवर्तमानया रथकट्यया “ययुः यान्ति गच्छन्ति । यातेश्छान्दसो लिट् । यद्वा । नरो नेतार ऋत्विज उक्तगुणविशिष्टे शर्यणावति मरुद्यागाय सोममाहर्तुं निचक्रया नीचीनचक्रया शकट्या ययुः गच्छन्ति ।।
क॒दा ग॑च्छाथ मरुत इ॒त्था विप्रं॒ हव॑मानम् ।
मा॒र्डी॒केभि॒र्नाध॑मानम् ॥३०
क॒दा । ग॒च्छा॒थ॒ । म॒रु॒तः॒ । इ॒त्था । विप्र॑म् । हव॑मानम् ।
मा॒र्डी॒केभिः॑ । नाध॑मानम् ॥३०
कदा । गच्छाथ । मरुतः । इत्था । विप्रम् । हवमानम् ।
मार्डीकेभिः । नाधमानम् ॥३०
हे "मरुतः "इत्था इत्थम् अनेन प्रकारेण "हवमानम् आह्वयन्तं स्तुवन्तं "नाधमानं याचमानं “विप्रं मेधाविनं स्तोतारं मां “कदा कस्मिन् काले "मार्डीकेभिः सुखहेतुभिर्धनैः सार्धं "गच्छाथ गच्छथ । विलम्बं मा कृषत शीघ्रमागच्छतेति भावः ॥ ॥ २३ ॥
कद्ध॑ नू॒नं क॑धप्रियो॒ यदिन्द्र॒मज॑हातन ।
को व॑ः सखि॒त्व ओ॑हते ॥३१
कत् । ह॒ । नू॒नम् । क॒ध॒ऽप्रि॒यः॒ । यत् । इन्द्र॑म् । अज॑हातन ।
कः । वः॒ । स॒खि॒ऽत्वे । ओ॒ह॒ते॒ ॥३१
कत् । ह । नूनम् । कधऽप्रियः । यत् । इन्द्रम् । अजहातन ।
कः । वः । सखिऽत्वे । ओहते ॥३१
हे "कधप्रियः कथया स्तुत्या प्रीयमाणाः । ‘ कथ वाक्यप्रबन्धने ' । अस्माद्भावे 'चिन्तिपूजि । (पा. सू. ३. ३. १०५) इत्यादिना अङ् । ततष्टाप् । उत्तरपदे ‘ ङ्यापोः संज्ञाच्छन्दसोः ' (पा. सू. ६. ३.६३) इति ह्रस्वत्वम् । धत्वं छान्दसम् । ईदृशा हे मरुतः वृत्रेण सह युध्यमानम् "इन्द्रं "नूनं सत्यम् "अजहातन पर्यत्यजतेति "यत् एतत् तत् "कद्ध कदा खलु कस्मिन् काले जातम् । न कदाचिदपीत्यर्थः । तथा च ब्राह्मणं - मरुतो हैनं नाजहुः प्रहर भगवो जहि वीरयस्व ' (ऐ. बा. ३. २० ) इति । ' वृत्रस्य त्वा श्वसथादीषमाणाः' (ऋ. सं. ८. ९६.७) इत्यादि च निगमान्तरम् । यत एवमतः कारणात् "वः सुष्माकं "सखित्वे । व्यत्ययेन सप्तमी । सखिभावं "कः स्तोता "ओहते याचते । यद्वा । वहते प्राप्नोति । ईदृशमनपायं युष्मत्सखित्वं दुर्लभमित्यर्थः ॥
स॒हो षु णो॒ वज्र॑हस्तै॒ः कण्वा॑सो अ॒ग्निं म॒रुद्भि॑ः ।
स्तु॒षे हिर॑ण्यवाशीभिः ॥३२
स॒हो इति॑ । सु । नः॒ । वज्र॑ऽहस्तैः । कण्वा॑सः । अ॒ग्निम् । म॒रुत्ऽभिः॑ ।
स्तु॒षे । हिर॑ण्यऽवाशीभिः ॥३२
सहो इति । सु । नः । वज्रऽहस्तैः । कण्वासः । अग्निम् । मरुत्ऽभिः ।
स्तुषे । हिरण्यऽवाशीभिः ॥३२
"वज्रहस्तैः वज्रबाहुभिः “हिरण्यवाशीभिः । हिरण्मयी वाशी तक्षणसाधनमायुधं येषामस्ति तादृशैः । “मरुद्भिः "सहो सहैव वर्तमानम् "अग्निं "नः अस्मदीया हे "कण्वासः कण्वाः स्तोतारः कण्वगोत्रा वा ऋषयः यूयं "स्तुषे स्तुध्वम् । यद्वा । न इति प्रथमार्थे द्वितीया । नः वयं कण्वगोत्राः ।। ‘ अस्मदो द्वयोश्च' (पा. सू. १. २. ५९ ) इत्येकस्मिन् बहुवचनम्। सविशेषणस्य प्रतिषेधः ' (का. १. २. ५९. १) इति तु व्यत्ययेन प्रवर्तते । स्तुषे स्तुवे ॥ स्तौतेरुत्तमैकवचने ‘सिब्बहुलम्' इति सिप् ॥
ओ षु वृष्ण॒ः प्रय॑ज्यू॒ना नव्य॑से सुवि॒ताय॑ ।
व॒वृ॒त्यां चि॒त्रवा॑जान् ॥३३
ओ इति॑ । सु । वृष्णः॑ । प्रऽय॑ज्यून् । आ । नव्य॑से । सु॒वि॒ताय॑ ।
व॒वृ॒त्याम् । चि॒त्रऽवा॑जान् ॥३३
ओ इति । सु । वृष्णः । प्रऽयज्यून् । आ । नव्यसे । सुविताय ।
ववृत्याम् । चित्रऽवाजान् ॥३३
“वृष्णः वर्षितॄन् अभीष्टफलदान् "प्रयज्यून् प्रकर्षेण यष्टव्यान् "चित्रवाजान् विचित्रगमनान् विचित्रबलान् विचित्रधनान् वा एवंभूतान् मरुतः "सु सुषु “ओ आ उ “ववृत्यां आवर्तयामि। अस्मदभिमुखं यथा गच्छन्ति तथा करोमि । अपि च "नव्यसे नवीयसे नवतराय अत्यन्तं प्रशस्ताय “सुविताय सुष्ठु प्राप्तव्याय धनाय च तान् “आ ववृत्याम् आवर्तयामि ॥
गि॒रय॑श्चि॒न्नि जि॑हते॒ पर्शा॑नासो॒ मन्य॑मानाः ।
पर्व॑ताश्चि॒न्नि ये॑मिरे ॥३४
गि॒रयः॑ । चि॒त् । नि । जि॒ह॒ते॒ । पर्शा॑नासः । मन्य॑मानाः ।
पर्व॑ताः । चि॒त् । नि । ये॒मि॒रे॒ ॥३४
गिरयः । चित् । नि । जिहते । पर्शानासः । मन्यमानाः ।
पर्वताः । चित् । नि । येमिरे ॥३४
मरुत्सु आगच्छत्सु "गिरयश्चित् गिरयोऽपि शिलोच्चया अपि "पर्शानासः पीड्यमानाः । यद्वा । मरुद्भिः स्पृश्यमानाः । अत एव "मन्यमानाः अभिमन्यमाना बाध्यमानाः सन्तः “नि "जिहते नितरां गच्छन्ति । मरुद्वेगेन स्थानात् प्रच्यवन्ते । तथा “पर्वताश्चित् पर्ववन्तो मेघा अपि तदीयेन गमनेन “नि "येमिरे नियम्यन्ते । यद्वा । गिरयः क्षुद्राः शिलोच्चया महान्तः पर्वताः ॥
आक्ष्ण॒यावा॑नो वहन्त्य॒न्तरि॑क्षेण॒ पत॑तः ।
धाता॑रः स्तुव॒ते वय॑ः ॥३५
आ । अ॒क्ष्ण॒ऽयावा॑नः । व॒ह॒न्ति॒ । अ॒न्तरि॑क्षेण । पत॑तः ।
धाता॑रः । स्तु॒व॒ते । वयः॑ ॥३५
आ । अक्ष्णऽयावानः । वहन्ति । अन्तरिक्षेण । पततः ।
धातारः । स्तुवते । वयः ॥३५
“अक्ष्णयावानः अक्ष्णं व्याप्तं गच्छन्तः । यद्वा । अक्ष्णश्चक्षुषोऽपि शीघ्रं यान्तीत्यक्ष्णयावानः । यातेः ‘आतो मनिन्' इति वनिप् । ईदृशा अश्वाः "अन्तरिक्षेण आकाशमार्गेण “पततः गच्छतो मरुतः “आ “वहन्ति आनयन्ति । यद्वा । पतत इत्यश्वानां विशेषणम् । अन्तरिक्षे नभसि पततो गच्छन्तः । छान्दसो नुमभावः । किं कुर्वन्तः । "स्तुवते स्तोत्रं कुर्वते जनाय “वयः अन्नं “धातारः विधातारः कुर्वाणाः ॥
अ॒ग्निर्हि जानि॑ पू॒र्व्यश्छन्दो॒ न सूरो॑ अ॒र्चिषा॑ ।
ते भा॒नुभि॒र्वि त॑स्थिरे ॥३६
अ॒ग्निः । हि । जनि॑ । पू॒र्व्यः । छन्दः॑ । न । सूरः॑ । अ॒र्चिषा॑ ।
ते॒ । भा॒नुऽभिः॑ । वि । त॒स्थि॒रे॒ ॥३६
अग्निः । हि । जनि । पूर्व्यः । छन्दः । न । सूरः । अर्चिषा ।
ते । भानुऽभिः । वि । तस्थिरे ॥३६
“अग्निर्हि अग्निः खलु “अर्चिषा तेजसा "पूर्व्यः सर्वेषु देवेषु मुख्यः "जानि अजायत । ‘ दीपजन (पा. सू. ३. १. ६१) इत्यादिना कर्तरि लुङि च्लेश्चिणादेशः । तत्र दृष्टान्तः । "छन्दः उपच्छन्दनीयः "सूरः “न सूर्य इव। तदनन्तरं "ते पूर्वोक्तगुणा मरुतः “भानुभिः दीप्तिभिः "वि “तस्थिरे विविधमवतिष्ठन्ते । अग्निमारुते ह्यग्निः पूर्वं स्तूयते पश्चान्मरुतः । तदपेक्षया च पूर्वोत्तरयोरर्धर्चयोः क्रमेणाग्निर्मरुतश्च स्तूयन्ते ॥ ॥ २४ ॥
टिप्पणी
| मण्डल ८ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|