ऋग्वेदः सूक्तं ८.७०
| ← सूक्तं ८.६९ | ऋग्वेदः - मण्डल ८ सूक्तं ८.७० पुरुहन्मा आङ्गिरसः। |
सूक्तं ८.७१ → |
| दे. इन्द्रः । बृहती, १-६ प्रगाथः ( ), १२ शंकुमती, १३ उष्णिक्, १४ अनुष्टुप्, १५ पुरउष्णिक् |
यो राजा चर्षणीनां याता रथेभिरध्रिगुः ।
विश्वासां तरुता पृतनानां ज्येष्ठो यो वृत्रहा गृणे ॥१॥
इन्द्रं तं शुम्भ पुरुहन्मन्नवसे यस्य द्विता विधर्तरि ।
हस्ताय वज्रः प्रति धायि दर्शतो महो दिवे न सूर्यः ॥२॥
नकिष्टं कर्मणा नशद्यश्चकार सदावृधम् ।
इन्द्रं न यज्ञैर्विश्वगूर्तमृभ्वसमधृष्टं धृष्ण्वोजसम् ॥३॥
अषाळ्हमुग्रं पृतनासु सासहिं यस्मिन्महीरुरुज्रयः ।
सं धेनवो जायमाने अनोनवुर्द्यावः क्षामो अनोनवुः ॥४॥
यद्द्याव इन्द्र ते शतं शतं भूमीरुत स्युः ।
न त्वा वज्रिन्सहस्रं सूर्या अनु न जातमष्ट रोदसी ॥५॥
आ पप्राथ महिना वृष्ण्या वृषन्विश्वा शविष्ठ शवसा ।
अस्माँ अव मघवन्गोमति व्रजे वज्रिञ्चित्राभिरूतिभिः ॥६॥
न सीमदेव आपदिषं दीर्घायो मर्त्यः ।
एतग्वा चिद्य एतशा युयोजते हरी इन्द्रो युयोजते ॥७॥
तं वो महो महाय्यमिन्द्रं दानाय सक्षणिम् ।
यो गाधेषु य आरणेषु हव्यो वाजेष्वस्ति हव्यः ॥८॥
उदू षु णो वसो महे मृशस्व शूर राधसे ।
उदू षु मह्यै मघवन्मघत्तय उदिन्द्र श्रवसे महे ॥९॥
त्वं न इन्द्र ऋतयुस्त्वानिदो नि तृम्पसि ।
मध्ये वसिष्व तुविनृम्णोर्वोर्नि दासं शिश्नथो हथैः ॥१०॥
अन्यव्रतममानुषमयज्वानमदेवयुम् ।
अव स्वः सखा दुधुवीत पर्वतः सुघ्नाय दस्युं पर्वतः ॥११॥
त्वं न इन्द्रासां हस्ते शविष्ठ दावने ।
धानानां न सं गृभायास्मयुर्द्विः सं गृभायास्मयुः ॥१२॥
सखायः क्रतुमिच्छत कथा राधाम शरस्य ।
उपस्तुतिं भोजः सूरिर्यो अह्रयः ॥१३॥
भूरिभिः समह ऋषिभिर्बर्हिष्मद्भि स्तविष्यसे ।
यदित्थमेकमेकमिच्छर वत्सान्पराददः ॥१४॥
कर्णगृह्या मघवा शौरदेव्यो वत्सं नस्त्रिभ्य आनयत् ।
अजां सूरिर्न धातवे ॥१५॥
सायणभाष्यम्
अष्टमेऽनुवाक एकादश सूक्तानि । तत्र ‘ यो राजा ' इति पञ्चदशर्चं प्रथम सूक्तम् । अत्रानुक्रमणिका-- ' यो राजा पञ्चोना पुरुहन्मा बार्हतं त्रिप्रगाथाद्युष्णिगनुष्टुप्पुरउष्णिगन्तम्' इति । पुरुहन्मा ऋषिः । स च क्वचित् कथंचिदविशेषितम्' (अनु. २, ३) इति परिभाषयाङ्गिरसः । आद्यातृतीयापञ्चम्यो बृहत्यः। द्वितीयाचतुर्थीषष्ठ्यः सतोबृहत्यः । सप्तम्याद्याः षट् बृहत्यः । त्रयोदश्युष्णिक् चतुर्दश्यनुष्टुप् पञ्चदशी पुरउष्णिगाद्यद्वादशका द्व्यष्टका । ' आद्यश्चेत्पुरउष्णिक्' (अनु. ५.२ ) इति हि तल्लक्षणम् । इन्द्रो देवता। महाव्रते निष्केवल्ये बार्हततृचाशीतावादित एकादशर्चः । तथा च पञ्चमारण्यके सूत्रितं -- यो राजा चर्षणीनामित्येकादश' (ऐ. आ. ५. २. ४) इति ॥
यो राजा॑ चर्षणी॒नां याता॒ रथे॑भि॒रध्रि॑गुः ।
विश्वा॑सां तरु॒ता पृत॑नानां॒ ज्येष्ठो॒ यो वृ॑त्र॒हा गृ॒णे ॥१
यः । राजा॑ । च॒र्ष॒णी॒नाम् । याता॑ । रथे॑भिः । अध्रि॑ऽगुः ।
विश्वा॑साम् । त॒रु॒ता । पृत॑नानाम् । ज्येष्ठः॑ । यः । वृ॒त्र॒ऽहा । गृ॒णे ॥१
यः । राजा । चर्षणीनाम् । याता । रथेभिः । अध्रिऽगुः ।
विश्वासाम् । तरुता । पृतनानाम् । ज्येष्ठः । यः । वृत्रऽहा । गृणे ॥१
"यः इन्द्रः "चर्षणीनां मनुष्याणां "राजा स्वामी रथैः “याता गन्ता च “अध्रिगुः अधृतगमनोऽन्यैः "विश्वासां "पृतनानां सेनानां “तरुता तारकः । "यः च “ज्येष्ठः गुणैर्ज्यायान् । यश्च "वृत्रहा वृत्रं हतवान् । तं महाभागमिन्द्रं "गृणे स्तौमि ॥
इन्द्रं॒ तं शु॑म्भ पुरुहन्म॒न्नव॑से॒ यस्य॑ द्वि॒ता वि॑ध॒र्तरि॑ ।
हस्ता॑य॒ वज्र॒ः प्रति॑ धायि दर्श॒तो म॒हो दि॒वे न सूर्य॑ः ॥२
इन्द्र॑म् । तम् । शु॒म्भ॒ । पु॒रु॒ऽह॒न्म॒न् । अव॑से । यस्य॑ । द्वि॒ता । वि॒ऽध॒र्तरि॑ ।
हस्ता॑य । वज्रः॑ । प्रति॑ । धा॒यि॒ । द॒र्श॒तः । म॒हः । दि॒वे । न । सूर्यः॑ ॥२
इन्द्रम् । तम् । शुम्भ । पुरुऽहन्मन् । अवसे । यस्य । द्विता । विऽधर्तरि ।
हस्ताय । वज्रः । प्रति । धायि । दर्शतः । महः । दिवे । न । सूर्यः ॥२
हे “पुरुहन्मन् ऋषे त्वं “तम् "इन्द्रं "शुम्भ हविष्प्रदानादिनालंकुरु । किमर्थम् । “अवसे रक्षणाय । एवमात्मानं संबोध्य ब्रवीति । "यस्य तव "विधर्तरि विधारक इन्द्रे “द्विता द्वित्वमस्त्यौग्य्“मनौग्र्यम् । तव शत्रून् हन्तुमुग्रत्वं त्वदनुग्रहायानौग्र्यं चेति द्वैतमस्ति । तत्रौग्र्यचिह्नं दर्शयति । "हस्ताय कराय हननाय शत्रूणां "दर्शतः दर्शनीयः “महः महान् “वज्रः “प्रति “धायि प्रतिनिहितो भवति “दिवे प्रकाशाय दिवसाय वा अथवा दिवि दृश्यमानः "सूर्यः इव ॥
तस्मिन्नेव शस्त्रे ‘नकिष्टम्' इति प्रगाथो वैकल्पिकः स्तोत्रियः । सूत्रितं च - ‘ नकिष्टं कर्मणा नशन्न त्वा बृहन्तो अद्रयः' (आश्व. श्रौ. ७. ४) इति ॥
नकि॒ष्टं कर्म॑णा नश॒द्यश्च॒कार॑ स॒दावृ॑धम् ।
इन्द्रं॒ न य॒ज्ञैर्वि॒श्वगू॑र्त॒मृभ्व॑स॒मधृ॑ष्टं धृ॒ष्ण्वो॑जसम् ॥३
नकिः॑ । तम् । कर्म॑णा । न॒श॒त् । यः । च॒कार॑ । स॒दाऽवृ॑धम् ।
इन्द्र॑म् । न । य॒ज्ञैः । वि॒श्वऽगू॑र्तम् । ऋभ्व॑सम् । अधृ॑ष्टम् । धृ॒ष्णुऽओ॑जसम् ॥३
नकिः । तम् । कर्मणा । नशत् । यः । चकार । सदाऽवृधम् ।
इन्द्रम् । न । यज्ञैः । विश्वऽगूर्तम् । ऋभ्वसम् । अधृष्टम् । धृष्णुऽओजसम् ॥३
“तं जनमन्यो मर्षको जनः "कर्मणा हननादिव्यापारेण "नकिः "नशत् नैव व्याप्नोति । “यः “इन्द्रं "चकार इन्द्रमेवानुकूलं "यज्ञैः साधनैः । कीदृशमिन्द्रम् । "सदावृधं सदा वर्धकं "विश्वगूर्त सर्वैः स्तुत्यम् "ऋभ्वसं महान्तम् "अधृष्टम् अन्यैः “धृष्ण्वोजसं धर्षकबलम् ॥
अषा॑ळ्हमु॒ग्रं पृत॑नासु सास॒हिं यस्मि॑न्म॒हीरु॑रु॒ज्रय॑ः ।
सं धे॒नवो॒ जाय॑माने अनोनवु॒र्द्याव॒ः क्षामो॑ अनोनवुः ॥४
अषा॑ळ्हम् । उ॒ग्रम् । पृत॑नासु । स॒स॒हिम् । यस्मि॑न् । म॒हीः । उ॒रु॒ऽज्रयः॑ ।
सम् । धे॒नवः॑ । जाय॑माने । अ॒नो॒न॒वुः॒ । द्यावः॑ । क्षामः॑ । अ॒नो॒न॒वुः॒ ॥४
अषाळ्हम् । उग्रम् । पृतनासु । ससहिम् । यस्मिन् । महीः । उरुऽज्रयः ।
सम् । धेनवः । जायमाने । अनोनवुः । द्यावः । क्षामः । अनोनवुः ॥४
"अषाळ्हम् असोढम् “उग्रम् उद्गूर्णबलं "पृतनासु शत्रुसेनासु "सासहिम् अभिभवितारं स्तौमीत्यर्थः । "यस्मिन् इन्द्रे “जायमाने “महीः महत्यः “उरुज्रयः बहुवेगाः “धेनवः हविरादिना प्रीणयित्र्यः प्रजा गाव एव वा "सम् "अनोनवुः समस्तुवन् । न केवलं धेनव एव अपि तु "द्यावः द्युलोकाः “क्षामः पृथिव्यश्च सम् "अनोनवुः । तत्रत्याः सर्वे प्राणिनो नमन्त इत्यर्थः। ‘ त्रिवृतो लोकाः (ऐ. ब्रा. २. १७) इति श्रुतेर्बहुवचनम् ॥
तृतीयेऽहनि निष्केवल्ये वैरूपसामपक्षे ‘यद्द्यावः' इति प्रगाथः स्तोत्रियः । सूत्रितं च -- ‘यद्याव इन्द्र ते शतं यदिन्द्र यावतस्त्वमिति प्रगाथौ स्तोत्रियानुरूपौ' (आश्व. श्रौ. ७. १०) इति ॥
यद्द्याव॑ इन्द्र ते श॒तं श॒तं भूमी॑रु॒त स्युः ।
न त्वा॑ वज्रिन्स॒हस्रं॒ सूर्या॒ अनु॒ न जा॒तम॑ष्ट॒ रोद॑सी ॥५
यत् । द्यावः॑ । इ॒न्द्र॒ । ते॒ । श॒तम् । श॒तम् । भूमीः॑ । उ॒त । स्युरिति॒ स्युः ।
न । त्वा॒ । व॒ज्रि॒न् । स॒हस्र॑म् । सूर्याः॑ । अनु॑ । न । जा॒तम् । अ॒ष्ट॒ । रोद॑सी॒ इति॑ ॥५
यत् । द्यावः । इन्द्र । ते । शतम् । शतम् । भूमीः । उत । स्युरिति स्युः ।
न । त्वा । वज्रिन् । सहस्रम् । सूर्याः । अनु । न । जातम् । अष्ट । रोदसी इति ॥५
हे “इन्द्र "ते तव प्रतिमानार्थं "यत् यदि "द्यावः द्युलोकाः "स्युः तथापि नाश्नुवन्ति । “उत अपि च "भूमीः भूम्यस्ते तव मूर्तिप्रतिबिम्बाय “शतं स्युः तथापि नाश्नुवन्ति । हे "वज्रिन् “त्वा त्वां "सहस्रं सूर्याः अगणिता अपि सूर्याः “न “अनु भवन्ति । न प्रकाशयन्तीत्यर्थः। ‘न तत्र सूर्यो भाति' ( क. उ. ५. १५) इति श्रुतेः । किं बहुना । "जातं पूर्वमुत्पन्नं किंचन “न “अष्ट नाश्नुते । तथा "रोदसी द्यावापृथिव्यौ नाश्नुवाते । सर्वेभ्योऽतिरिच्यस इत्यर्थः। ‘ज्यायान्पृथिव्या ज्यायानन्तरिक्षाज्ज्यायान्दिवो ज्यायानेभ्यो लोकेभ्यः' (छा. उ. ३. १४. ३) इति श्रुतेः ॥ ॥ ८ ॥
आ प॑प्राथ महि॒ना वृष्ण्या॑ वृष॒न्विश्वा॑ शविष्ठ॒ शव॑सा ।
अ॒स्माँ अ॑व मघव॒न्गोम॑ति व्र॒जे वज्रि॑ञ्चि॒त्राभि॑रू॒तिभि॑ः ॥६
आ । प॒प्रा॒थ॒ । म॒हि॒ना । वृष्ण्या॑ । वृ॒ष॒न् । विश्वा॑ । श॒वि॒ष्ठ॒ । शव॑सा ।
अ॒स्मान् । अ॒व॒ । म॒घ॒ऽव॒न् । गोऽम॑ति । व्र॒जे । वज्रि॑न् । चि॒त्राभिः॑ । ऊ॒तिऽभिः॑ ॥६
आ । पप्राथ । महिना । वृष्ण्या । वृषन् । विश्वा । शविष्ठ । शवसा ।
अस्मान् । अव । मघऽवन् । गोऽमति । व्रजे । वज्रिन् । चित्राभिः । ऊतिऽभिः ॥६
हे "वृषन् अभिमतवर्षकेन्द्र त्वम् "आ "पप्राथ आपूरयसि व्याप्नोषि । कानि। "विश्वा सर्वाणि "वृष्ण्या वर्षकाणि बलानि शत्रुसंबन्धीनि । केन साधनेन । "महिना महता “शवसा बलेन स्वीयेन । अथवा वृष्ण्येत्येतच्छवोविशेषणम्। तथा सति अभिमतवर्षकेण महता बलेनास्मदीयानि बलानि पूरयसीत्यर्थः । अथ तथा कृत्वा “अस्मान् "गोमति बहुभिर्गोभिर्युक्ते “व्रजे शत्रुसंबन्धिनि निमित्ते सत्यस्मान् "अव हे वज्रिन् वज्रयुक्तेन्द्र। कैः साधनैः। "चित्राभिः नानाविधैः “ऊतिभिः रक्षणैरिति ॥
न सी॒मदे॑व आप॒दिषं॑ दीर्घायो॒ मर्त्य॑ः ।
एत॑ग्वा चि॒द्य एत॑शा यु॒योज॑ते॒ हरी॒ इन्द्रो॑ यु॒योज॑ते ॥७
न । सी॒म् । अदे॑वः । आ॒प॒त् । इष॑म् । दी॒र्घा॒यो॒ इति॑ दीर्घऽआयो । मर्त्यः॑ ।
एत॑ऽग्वा । चि॒त् । यः । एत॑शा । यु॒योज॑ते । हरी॒ इति॑ । इन्द्रः॑ । यु॒योज॑ते ॥७
न । सीम् । अदेवः । आपत् । इषम् । दीर्घायो इति दीर्घऽआयो । मर्त्यः ।
एतऽग्वा । चित् । यः । एतशा । युयोजते । हरी इति । इन्द्रः । युयोजते ॥७
हे "दीर्घायो नित्येन्द्र सः "अदेवः इन्द्राख्यदेवरहितः “मर्त्यः मरणधर्मा मनुष्यः "सीं सर्वम् "इषम् अन्नं "न “आपत् न प्राप्नोति । "यः मर्त्योऽस्येन्द्रस्य “एतग्वा “चित् । एतवर्णावेवाश्वौ भवतोऽभिमतदेशगमनाय । "एतशा एतशावश्वौ "युयोजते योजयति रथे यज्ञं गन्तुम् । यश्च “इन्द्रः "हरी "युयोजते तं न यः स्तौति । स न प्राप्नोतीति समन्वयः ॥
तं वो॑ म॒हो म॒हाय्य॒मिन्द्रं॑ दा॒नाय॑ स॒क्षणि॑म् ।
यो गा॒धेषु॒ य आर॑णेषु॒ हव्यो॒ वाजे॒ष्वस्ति॒ हव्य॑ः ॥८
तम् । वः॒ । म॒हः । म॒हाय्य॑म् । इन्द्र॑म् । दा॒नाय॑ । स॒क्षणि॑म् ।
यः । गा॒धेषु॑ । यः । आ॒ऽअर॑णेषु । हव्यः॑ । वाजे॑षु । अस्ति॑ । हव्यः॑ ॥८
तम् । वः । महः । महाय्यम् । इन्द्रम् । दानाय । सक्षणिम् ।
यः । गाधेषु । यः । आऽअरणेषु । हव्यः । वाजेषु । अस्ति । हव्यः ॥८
हे ऋत्विजः "महः महान्तः "वः यूयं "तं "महाय्यं पूज्यम् "इन्द्र "दानाय “सक्षणिं सचमानं परिचरतेति शेषः । "यः इन्द्रः “गाधेषु उदकेषु “हव्यः "अस्ति आह्वातव्यो भवति । “यः च "आरणेषु गन्तव्येषु निम्नेषूदकेषु स्थलेषु वा हव्योऽस्ति । तथा “वाजेषु संग्रामेषु जयाय "हव्यः ह्वातव्योऽस्ति भवति ॥
उदू॒ षु णो॑ वसो म॒हे मृ॒शस्व॑ शूर॒ राध॑से ।
उदू॒ षु म॒ह्यै म॑घवन्म॒घत्त॑य॒ उदि॑न्द्र॒ श्रव॑से म॒हे ॥९
उत् । ऊं॒ इति॑ । सु । नः॒ । व॒सो॒ इति॑ । म॒हे । मृ॒शस्व॑ । शू॒र॒ । राध॑से ।
उत् । ऊं॒ इति॑ । सु । म॒ह्यै । म॒घ॒ऽव॒न् । म॒घत्त॑ये । उत् । इ॒न्द्र॒ । श्रव॑से । म॒हे ॥९
उत् । ऊं इति । सु । नः । वसो इति । महे । मृशस्व । शूर । राधसे ।
उत् । ऊं इति । सु । मह्यै । मघऽवन् । मघत्तये । उत् । इन्द्र । श्रवसे । महे ॥९
हे "वसो वासयितः “शूर इन्द्र त्वं "नः अस्मान् "सु सुष्ठु "उदु "मृशस्व उन्मृशस्वैव । उत्थापय । किमर्थम्। "महे महते "राधसे अन्नाय । तथा हे शूर "मघवन् इन्द्र “उत् मृशस्व "मह्यै महते मघत्तये धनदानाय । तथा “उत् मृशस्व “इन्द्र "महे महत्यै “श्रवसे कीर्त्यै ॥
त्वं न॑ इन्द्र ऋत॒युस्त्वा॒निदो॒ नि तृ॑म्पसि ।
मध्ये॑ वसिष्व तुविनृम्णो॒र्वोर्नि दा॒सं शि॑श्नथो॒ हथै॑ः ॥१०
त्वम् । नः॒ । इ॒न्द्र॒ । ऋ॒त॒ऽयुः । त्वा॒ऽनिदः॑ । नि । तृ॒म्प॒सि॒ ।
मध्ये॑ । व॒सि॒ष्व॒ । तु॒वि॒ऽनृ॒म्ण॒ । ऊ॒र्वोः । नि । दा॒सम् । शि॒श्न॒थः॒ । हथैः॑ ॥१०
त्वम् । नः । इन्द्र । ऋतऽयुः । त्वाऽनिदः । नि । तृम्पसि ।
मध्ये । वसिष्व । तुविऽनृम्ण । ऊर्वोः । नि । दासम् । शिश्नथः । हथैः ॥१०
हे “इन्द्र “ऋतयुः यज्ञकामः “त्वं “नः अस्मान् “त्वानिदः । त्वां यो निन्दति सः । अयजनमेव निन्दा तव । तस्मादयष्टुः सकाशात् "नि नितरां “तृम्पसि प्रीणयसि । तस्य धनमपहृत्येति भावः । एवं संतर्प्य हे "तुविनृम्ण प्रभूतधन स त्वं तव “ऊर्वोः “मध्ये अस्मान् "वसिष्व । ऊरुभ्यामाच्छादय रक्षार्थम् । “दासम् उपक्षपयितारमस्मद्द्वेषिणं पापं वा “हथैः हननैः “नि "शिश्नथः मारयसि । अथवा त्वद्विरोधिनं दासमसुरं नि शिश्नथो हननैः ॥ ॥ ९ ॥
अ॒न्यव्र॑त॒ममा॑नुष॒मय॑ज्वान॒मदे॑वयुम् ।
अव॒ स्वः सखा॑ दुधुवीत॒ पर्व॑तः सु॒घ्नाय॒ दस्युं॒ पर्व॑तः ॥११
अ॒न्यऽव्र॑तम् । अमा॑नुषम् । अय॑ज्वानम् । अदे॑वऽयुम् ।
अव॑ । स्वः । सखा॑ । दु॒धु॒वी॒त॒ । पर्व॑तः । सु॒ऽघ्नाय॑ । दस्यु॑म् । पर्व॑तः ॥११
अन्यऽव्रतम् । अमानुषम् । अयज्वानम् । अदेवऽयुम् ।
अव । स्वः । सखा । दुधुवीत । पर्वतः । सुऽघ्नाय । दस्युम् । पर्वतः ॥११
हे इन्द्र अन्यव्रतं व्यतिरिक्तकर्माणम् अत एव "अमानुषं मानुषाणामिन्द्रयाजिनामप्रियम् “अयज्वानम् अयष्टारम् "अदेवयुम् अदेवकर्मिणं पापिनं "स्वः स्वर्गात् "अव "दुधुवीत । अवचालयेदित्यर्थः । कः । “सखा “पर्वतः तव सखिभूतः पर्वत ऋषिः । यद्यप्यन्यं देवमिष्ट्वा स्वर्गं प्राप्नोति सः तथापि पातयति ऋषिः । न केवलं धूननमात्रमपि तु "सुघ्नाय सुष्ठु हन्त्रे मृत्यवे "दस्युम् उक्तलक्षणं "पर्वतः प्रेरयतीति शेषः । अत इन्द्रमेवावश्यं यजध्वमिति शेषः ॥
त्वं न॑ इन्द्रासां॒ हस्ते॑ शविष्ठ दा॒वने॑ ।
धा॒नानां॒ न सं गृ॑भायास्म॒युर्द्विः सं गृ॑भायास्म॒युः ॥१२
त्वम् । नः॒ । इ॒न्द्र॒ । आ॒सा॒म् । हस्ते॑ । श॒वि॒ष्ठ॒ । दा॒वने॑ ।
धा॒नाना॑म् । न । सम् । गृ॒भा॒य॒ । अ॒स्म॒ऽयुः । द्विः । सम् । गृ॒भा॒य॒ । अ॒स्म॒ऽयुः ॥१२
त्वम् । नः । इन्द्र । आसाम् । हस्ते । शविष्ठ । दावने ।
धानानाम् । न । सम् । गृभाय । अस्मऽयुः । द्विः । सम् । गृभाय । अस्मऽयुः ॥१२
हे "शविष्ठ बलवन् "इन्द्र “त्वं नः अस्मभ्यं "दावने प्रदानाय “आसां गवाम् । कर्मणि षष्ठी । एता गाः “हस्ते "गृभाय गृहाण । ग्रहणे दृष्टान्तः । “धानानां "न । धाना भृष्टयवाः । अत्रापि कर्मणि षष्ठी । धाना यथा संगृह्णाति तद्वद्गृहाण । कीदृशस्त्वम् । "अस्मयुः अस्मान् कामयमानः । गृहीत्वा च "अस्मयुः सन् "द्विः "सं "गृभाय । पुनर्द्विवारं संगृहाण ।।
सखा॑य॒ः क्रतु॑मिच्छत क॒था रा॑धाम श॒रस्य॑ ।
उप॑स्तुतिं भो॒जः सू॒रिर्यो अह्र॑यः ॥१३
सखा॑यः । क्रतु॑म् । इ॒च्छ॒त॒ । क॒था । रा॒धा॒म॒ । श॒रस्य॑ ।
उप॑ऽस्तुतिम् । भो॒जः । सू॒रिः । यः । अह्र॑यः ॥१३
सखायः । क्रतुम् । इच्छत । कथा । राधाम । शरस्य ।
उपऽस्तुतिम् । भोजः । सूरिः । यः । अह्रयः ॥१३
हे "सखायः ऋत्विजोऽध्वर्य्वादयः "क्रतुं कर्म इन्द्रसंबन्धिनम् "इच्छत कर्तुम् । हे सखायः “शरस्य । ‘शॄ हिंसायाम्' । हिंसकस्येन्द्रस्य "कथा कथं "राधाम साधयाम । किम् । उपस्तुतिं स्तोत्रम् । "यः इन्द्रः “भोजः शत्रूणां भोजयिता "सूरिः प्रेरकः "अह्रयः अनवनतः शत्रूणामिति ॥
भूरि॑भिः समह॒ ऋषि॑भिर्ब॒र्हिष्म॑द्भिः स्तविष्यसे ।
यदि॒त्थमेक॑मेक॒मिच्छर॑ व॒त्सान्प॑रा॒दद॑ः ॥१४
भूरि॑ऽभिः । स॒म॒ह॒ । ऋषि॑ऽभिः । ब॒र्हिष्म॑त्ऽभिः । स्त॒वि॒ष्य॒से॒ ।
यत् । इ॒त्थम् । एक॑म्ऽएकम् । इत् । शर॑ । व॒त्सान् । प॒रा॒ऽददः॑ ॥१४
भूरिऽभिः । समह । ऋषिऽभिः । बर्हिष्मत्ऽभिः । स्तविष्यसे ।
यत् । इत्थम् । एकम्ऽएकम् । इत् । शर । वत्सान् । पराऽददः ॥१४
हे इन्द्र "समह समानपूज। सर्वैः पूज्येत्यर्थः। "भूरिभिः बहुभिः “ऋषिभिः अतीन्द्रियज्ञैर्ऋत्विग्भिः "बर्हिष्मद्भिः यागवद्भिः “स्तविष्यसे स्तूयसे। "यत् य इन्द्रः "इत्थमेकमेकमित् एकमेकमेव वत्समित्येवं बहून् "वत्सान् स्तोतृभ्यः "पराददः प्रयच्छसि। हे "शर हिंसक शत्रोः । अत्र वत्सशब्दो वत्समातॄणां गवामुपलक्षकः । गाः प्रयच्छसीति ॥
क॒र्ण॒गृह्या॑ म॒घवा॑ शौरदे॒व्यो व॒त्सं न॑स्त्रि॒भ्य आन॑यत् ।
अ॒जां सू॒रिर्न धात॑वे ॥१५
क॒र्ण॒ऽगृह्य॑ । म॒घऽवा॑ । शौ॒र॒ऽदे॒व्यः । व॒त्सम् । नः॒ । त्रि॒ऽभ्यः । आ । अ॒न॒य॒त् ।
अ॒जाम् । सू॒रिः । न । धात॑वे ॥१५
कर्णऽगृह्य । मघऽवा । शौरऽदेव्यः । वत्सम् । नः । त्रिऽभ्यः । आ । अनयत् ।
अजाम् । सूरिः । न । धातवे ॥१५
अयं "मघवा इन्द्रः "त्रिभ्यः हिंसकेभ्यः सकाशात् "शौरदेव्यः । दीव्यन्ति क्रीडन्त इति देवा योद्धारः। शूराश्च ते देवाश्च शूरदेवाः । तेषां हितं शौरदेवं युद्धम्। तत्संबन्धिन्यो गाः। युद्धे शत्रून् हत्वा तत्संबन्धिन्य इत्यर्थः । ताः “वत्सं "न । नेति चार्थे। वत्ससहिता अस्मभ्यं "कर्णगृह्य कर्णे गृहीत्वा “आनयत् आनयतु । "सूरिर्न प्रेरकः स्वामीव “धातवे पानाय "अजां यथा स आनयति कर्णे गृहीत्वा तद्वदिति ॥ ॥ १० ॥
टिप्पणी
८.७०.१ यो राजा चर्षणीनां इति
पौरुहन्मनम् (ग्रामगेयः)
८.७०.३ नकिष्टं कर्मणा नशत् इति
वैखानसम् (ऊहगानम्)
वैखानसम् (ग्रामगेयः)
८.७०.५ यद्द्याव इन्द्र ते शतं इति
वैरूपाणि (आरण्यकम्)
पृष्ठ्यषडहे तृतीयमहः -- यद् द्याव इन्द्र ते शतम् इति वैरूपस्य स्तोत्रियः । शतम् भूमीर् उत स्युर् इति निनृत्तिः । अन्तस् तृतीयम् अहः । नीव वा अन्तम् गत्वा नृत्यति । कद्र्यङ् हि तत इयात् । - कौ.ब्रा. २२.४
विषुवत्कालः - दुरोहणम् -- यद् द्याव इन्द्र ते शतम् इत्य् अनुरूपः सहस्रम् सूर्या इति सूर्यवान् । तद् एतस्य अह्नो रूपम् । - कौ.ब्रा २५.६
यद्द्याव इन्द्र ते शतꣳ शतं भूमीः । उत स्युः । न त्वा वज्रिन्त्सहस्रꣳ सूर्याः ( ५) । अनु न जातमष्ट रोदसी इति, इति । नानालिङ्गत्वादृतूनां नानासूर्यत्वम्, इति । अष्टौ तु व्यवसिता इति, इति । सूर्यमण्डलान्यष्टात ऊर्ध्वम्, इति । - तै.आ. १.७.५
यद्द्याव इन्द्र ते शतं यदिन्द्र यावतस्त्वमिति वैरूपम्पृष्ठम्भवति राथंतरेऽहनि तॄतीयेऽहनि तृतीयस्याह्नो रूपं - ऐ.ब्रा. ५.१.१८
द्र. पञ्चनिधनं वैरूपम् (ऊह्यगानम्)
AV.20.92.16; 20.105.4"; SV.I. 273; 2.283"; PB.12.10.4; AA.5.2.4.2; आश्वला.श्रौ.7.4.4;
महाव्रतप्रकरणम् - शांश्रौ-I8.I0.7; Vait.39.12;
सङ्ग्रामं युयुत्समानस्योदकमभिजुहुयात् सोमꣳ राजानँ वरुणमित्येतेन। तत एनं पाययेद्यो राजा चर्षणीनामिति पूर्वेण ।- Svidh.3.6.1.
यो राजा नकिष्टमिति स्तोत्रियानुरूपौ प्रगाथौ - शांश्रौ 12.5.8; 9.11.
| मण्डल ८ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|