ऋग्वेदः सूक्तं ९.११०
| ← सूक्तं ९.१०९ | ऋग्वेदः - मण्डल ९ सूक्तं ९.११० त्र्यरुणस्त्रैवृष्ण्यः त्रसदस्युः पौरुकुत्स्यः |
सूक्तं ९.१११ → |
| दे. पवमानः सोमः। १-३ पिपीलिकामध्या अनुष्टुप्, ४-९ ऊर्ध्वबृहती, १०-१२ विराट् । |
पर्यू षु प्र धन्व वाजसातये परि वृत्राणि सक्षणिः ।
द्विषस्तरध्या ऋणया न ईयसे ॥१॥
अनु हि त्वा सुतं सोम मदामसि महे समर्यराज्ये ।
वाजाँ अभि पवमान प्र गाहसे ॥२॥
अजीजनो हि पवमान सूर्यं विधारे शक्मना पयः ।
गोजीरया रंहमाणः पुरंध्या ॥३॥
अजीजनो अमृत मर्त्येष्वाँ ऋतस्य धर्मन्नमृतस्य चारुणः ।
सदासरो वाजमच्छा सनिष्यदत् ॥४॥
अभ्यभि हि श्रवसा ततर्दिथोत्सं न कं चिज्जनपानमक्षितम् ।
शर्याभिर्न भरमाणो गभस्त्योः ॥५॥
आदीं के चित्पश्यमानास आप्यं वसुरुचो दिव्या अभ्यनूषत ।
वारं न देवः सविता व्यूर्णुते ॥६॥
त्वे सोम प्रथमा वृक्तबर्हिषो महे वाजाय श्रवसे धियं दधुः ।
स त्वं नो वीर वीर्याय चोदय ॥७॥
दिवः पीयूषं पूर्व्यं यदुक्थ्यं महो गाहाद्दिव आ निरधुक्षत ।
इन्द्रमभि जायमानं समस्वरन् ॥८॥
अध यदिमे पवमान रोदसी इमा च विश्वा भुवनाभि मज्मना ।
यूथे न निष्ठा वृषभो वि तिष्ठसे ॥९॥
सोमः पुनानो अव्यये वारे शिशुर्न क्रीळन्पवमानो अक्षाः ।
सहस्रधारः शतवाज इन्दुः ॥१०॥
एष पुनानो मधुमाँ ऋतावेन्द्रायेन्दुः पवते स्वादुरूर्मिः ।
वाजसनिर्वरिवोविद्वयोधाः ॥११॥
स पवस्व सहमानः पृतन्यून्सेधन्रक्षांस्यप दुर्गहाणि ।
स्वायुधः सासह्वान्सोम शत्रून् ॥१२॥
सायणभाष्यम्
“पर्यु षु' इति द्वादशर्चं सप्तमं सूक्तम् । त्र्यरुणत्रसदस्यू राजर्षी अस्य सूक्तस्य द्रष्टारौ । आदितस्तिस्रः पिपीलिकमध्या अनुष्टुभो द्वादशकाष्टकद्वादशकवत्यः । ततः षडूर्ध्वबृहत्यो द्वादशकत्रयवत्यः । अथ दशम्याद्यास्तिस्रो विराजः । पवमानः सोमो देवता । तथा चानुक्रान्तं- पर्यू षु द्वादश त्र्यरुणत्रसदस्यू तिस्रोऽनुष्टुभः पिपीलिकमध्याः षडूर्ध्वबृहत्यस्तिस्रश्च विराजः' इति । गतो विनियोगः ।।
पर्यू॒ षु प्र ध॑न्व॒ वाज॑सातये॒ परि॑ वृ॒त्राणि॑ स॒क्षणिः॑ ।
द्वि॒षस्त॒रध्या॑ ऋण॒या न॑ ईयसे ॥१
परि॑ । ऊं॒ इति॑ । सु । प्र । ध॒न्व॒ । वाज॑ऽसातये । परि॑ । वृ॒त्राणि॑ । स॒क्षणिः॑ ।
द्वि॒षः । त॒रध्यै॑ । ऋ॒ण॒ऽयाः । नः॒ । ई॒य॒से॒ ॥१
परि । ऊं इति । सु । प्र । धन्व । वाजऽसातये । परि । वृत्राणि । सक्षणिः ।
द्विषः । तरध्यै । ऋणऽयाः । नः । ईयसे ॥१
हे सोम “सु सुष्ठु “वाजसातये अस्मभ्यमन्नदानायैव “परि “प्र “धन्व परितः प्रगच्छ । यद्वा । वाजसातयेऽन्नलाभाय संग्रामं प्रगच्छ । किंच “सक्षणिः सहनशीलस्त्वं “वृत्राणि शत्रून् “परि गच्छ। तदेवोच्यते । “नः अस्माकम् “ऋणयाः ऋणानां यापयिता विनाशयिता त्वं “द्विषः शत्रून् “तरध्यै तरीतुं हन्तुम् “ईयसे परिगच्छसि ।।
अनु॒ हि त्वा॑ सु॒तं सो॑म॒ मदा॑मसि म॒हे स॑मर्य॒राज्ये॑ ।
वाजाँ॑ अ॒भि प॑वमान॒ प्र गा॑हसे ॥२
अनु॑ । हि । त्वा॒ । सु॒तम् । सो॒म॒ । मदा॑मसि । म॒हे । स॒म॒र्य॒ऽराज्ये॑ ।
वाजा॑न् । अ॒भि । प॒व॒मा॒न॒ । प्र । गा॒ह॒से॒ ॥२
अनु । हि । त्वा । सुतम् । सोम । मदामसि । महे । समर्यऽराज्ये ।
वाजान् । अभि । पवमान । प्र । गाहसे ॥२
हे “सोम “सुतम् अभिषुतं “त्वा त्वां वयम् “अनु “मदामसि “हि अनुमदामः । अनुक्रमेणाभिष्टुमः खलु । हे “पवमान सोम स त्वं “महे महति “समर्यराज्ये महत् समनुष्यं त्वदीयं राज्यमनुपालयितुं “वाजान् शत्रुबलान्यभिलक्ष्य “प्र “गाहसे प्रगच्छसि ॥
अजी॑जनो॒ हि प॑वमान॒ सूर्यं॑ वि॒धारे॒ शक्म॑ना॒ पयः॑ ।
गोजी॑रया॒ रंह॑माणः॒ पुरं॑ध्या ॥३
अजी॑जनः । हि । प॒व॒मा॒न॒ । सूर्य॑म् । वि॒ऽधारे॑ । शक्म॑ना । पयः॑ ।
गोऽजी॑रया । रंह॑माणः । पुर॑म्ऽध्या ॥३
अजीजनः । हि । पवमान । सूर्यम् । विऽधारे । शक्मना । पयः ।
गोऽजीरया । रंहमाणः । पुरम्ऽध्या ॥३
हे “पवमान सोम त्वं “पयः पयसः उदकस्य “विधारे विधारकेऽन्तरिक्षे “शक्मना समर्थेन बलेन “सूर्यम् "अजीजनो “हि उत्पादितवान् भवसि खलु । कीदृशः । “गोजीरया स्तोतृभ्यो गवां प्रेरकेण । स्तोतॄणां प्रेरितपशुकेनेत्यर्थः। तादृशेन “पुरंध्या बहुविधप्रज्ञानेन युक्तः “रंहमाणः वेगं कुर्वाणस्त्वं सूर्येमजीजनः ।।
अजी॑जनो अमृत॒ मर्त्ये॒ष्वाँ ऋ॒तस्य॒ धर्म॑न्न॒मृत॑स्य॒ चारु॑णः ।
सदा॑सरो॒ वाज॒मच्छा॒ सनि॑ष्यदत् ॥४
अजी॑जनः । अ॒मृ॒त॒ । मर्त्ये॑षु । आ । ऋ॒तस्य॑ । धर्म॑न् । अ॒मृत॑स्य । चारु॑णः ।
सदा॑ । अ॒स॒रः॒ । वाज॑म् । अच्छ॑ । सनि॑स्यदत् ॥४
अजीजनः । अमृत । मर्त्येषु । आ । ऋतस्य । धर्मन् । अमृतस्य । चारुणः ।
सदा । असरः । वाजम् । अच्छ । सनिस्यदत् ॥४
हे “अमृत मरणधर्मरहित सोम त्वम् “ऋतस्य सत्यभूतस्य “चारुणः कल्याणस्य “अमृतस्य उदकस्य “धर्मन् धारकेऽन्तरिक्षे सूर्यम् "अजीजनः । किमर्थम् । “मर्त्येष्वा मनुष्येष्वभिमुखीभवनाय। किंच “सनिष्यदत् संभजन स त्वं “वाजमच्छ संग्राममभिलक्ष्य “सदा “असरः सरसि गच्छसि ।।
अ॒भ्य॑भि॒ हि श्रव॑सा त॒तर्दि॒थोत्सं॒ न कं चि॑ज्जन॒पान॒मक्षि॑तं ।
शर्या॑भि॒र्न भर॑माणो॒ गभ॑स्त्योः ॥५
अ॒भिऽअ॑भि । हि । श्रव॑सा । त॒तर्दि॑थ । उत्स॑म् । न । कम् । चि॒त् । ज॒न॒ऽपान॑म् । अक्षि॑तम् ।
शर्या॑भिः । न । भर॑माणः । गभ॑स्त्योः ॥५
अभिऽअभि । हि । श्रवसा । ततर्दिथ । उत्सम् । न । कम् । चित् । जनऽपानम् । अक्षितम् ।
शर्याभिः । न । भरमाणः । गभस्त्योः ॥५
हे सोम त्वं “श्रवसा अन्नेन हेतुना “अभ्यभि “ततर्दिथ “हि पवित्रमभितृण्णवानसि छिन्नवानसि । तत्र दृष्टान्तद्वयम्' । “उत्सं “न यथा कश्चित् “जनपानम् । अस्मिन् जना उदकं पिबन्ति । तम् “अक्षितम् अक्षीणं “कं “चित् कंचन उत्समुत्सरणशीलं वाप्यादिकमभितृणत्ति । अथवा कश्चित् “गभस्त्योः बाह्वोः "शर्याभिः अङ्गुलीभिः “भरमाणः उदकं संभरन् कंचिदभितृणत्ति तद्वत् ॥
आदीं॒ के चि॒त्पश्य॑मानास॒ आप्यं॑ वसु॒रुचो॑ दि॒व्या अ॒भ्य॑नूषत ।
वारं॒ न दे॒वः स॑वि॒ता व्यू॑र्णुते ॥६
आत् । ई॒म् । के । चि॒त् । पश्य॑मानासः । आप्य॑म् । व॒सु॒ऽरुचः॑ । दि॒व्याः । अ॒भि । अ॒नू॒ष॒त॒ ।
वार॑म् । न । दे॒वः । स॒वि॒ता । वि । ऊ॒र्णु॒ते॒ ॥६
आत् । ईम् । के । चित् । पश्यमानासः । आप्यम् । वसुऽरुचः । दिव्याः । अभि । अनूषत ।
वारम् । न । देवः । सविता । वि । ऊर्णुते ॥६
“आत् अनन्तरं “पश्यमानासः एनं पश्यन्तः “दिव्याः दिवि भवाः “वसुरुचः नाम “के “चित् “आप्यं बन्धुं साधुम् “ईम् एनं सोमम् “अभ्यनूषत अभ्यस्तुवन् । कस्मादनन्तरमिति उच्यते । “देवः द्योतमानः “सविता सर्वस्य प्रेरकः सूर्यः “वारम् आवरकमन्धकारं “न “व्यूर्णुते नापगमयति तदैनमस्तुवन् । सूर्योदयात् प्रागेव हि सोमं स्तुवन्ति खलु ॥ ॥ २२ ॥
त्वे सो॑म प्रथ॒मा वृ॒क्तब॑र्हिषो म॒हे वाजा॑य॒ श्रव॑से॒ धियं॑ दधुः ।
स त्वं नो॑ वीर वी॒र्या॑य चोदय ॥७
त्वे इति॑ । सो॒म॒ । प्र॒थ॒माः । वृ॒क्तऽब॑र्हिषः । म॒हे । वाजा॑य । श्रव॑से । धिय॑म् । द॒धुः॒ ।
सः । त्वम् । नः॒ । वी॒र॒ । वी॒र्या॑य । चो॒द॒य॒ ॥७
त्वे इति । सोम । प्रथमाः । वृक्तऽबर्हिषः । महे । वाजाय । श्रवसे । धियम् । दधुः ।
सः । त्वम् । नः । वीर । वीर्याय । चोदय ॥७
हे "सोम “प्रथमाः पुरातनाः । यद्वा । यष्टृवेन सर्वेषां जनानां मुख्याः । “वृक्तबर्हिषः। वृक्तं छिन्नं बर्हिर्यैर्यज्ञार्थमिति वृक्तबर्हिषो यजमानाः । “महे महते “वाजाय बलाय “श्रवसे अन्नाय च “धियं बुद्धिं “त्वे त्वयि “दधुः निहितवन्तः । तस्मात् हे “वीर समर्थ सोम “सः तादृशः “त्वं “नः अस्मानपि संग्रामे “वीर्याय सामर्थ्याय “चोदय प्रेरय । यद्वा । वीर्याय वीरे पुत्रे भवाय सुखायास्मान् प्रेरय ॥
दि॒वः पी॒यूषं॑ पू॒र्व्यं यदु॒क्थ्यं॑ म॒हो गा॒हाद्दि॒व आ निर॑धुक्षत ।
इंद्र॑म॒भि जाय॑मानं॒ सम॑स्वरन् ॥८
दि॒वः । पी॒यूष॑म् । पू॒र्व्यम् । यत् । उ॒क्थ्य॑म् । म॒हः । गा॒हात् । दि॒वः । आ । निः । अ॒धु॒क्ष॒त॒ ।
इन्द्र॑म् । अ॒भि । जाय॑मानम् । सम् । अ॒स्व॒र॒न् ॥८
दिवः । पीयूषम् । पूर्व्यम् । यत् । उक्थ्यम् । महः । गाहात् । दिवः । आ । निः । अधुक्षत ।
इन्द्रम् । अभि । जायमानम् । सम् । अस्वरन् ॥८
“दिवः द्युलोकात् तत्र स्थितैर्देवैः “पीयूषं पातव्यं “पूर्व्यं प्रत्नं “यत् सोमरूपमन्नम् “उक्थ्यं प्रशस्यमस्ति तं सोमं “महः महतः “गाहात् गहनात् "दिवः द्युलोकात् “निरधुक्षत आभिमुख्येन निर्दुहन्ति । ततो दुग्धम् “इन्द्रम् अभिलक्ष्य “जायमानं तं सोमं “समस्वरन् स्तोतारः संस्तुवन्ति ।
अध॒ यदि॒मे प॑वमान॒ रोद॑सी इ॒मा च॒ विश्वा॒ भुव॑ना॒भि म॒ज्मना॑ ।
यू॒थे न नि॒ष्ठा वृ॑ष॒भो वि ति॑ष्ठसे ॥९
अध॑ । यत् । इ॒मे इति॑ । प॒व॒मा॒न॒ । रोद॑सी॒ इति॑ । इ॒मा । च॒ । विश्वा॑ । भुव॑ना । अ॒भि । म॒ज्मना॑ ।
यू॒थे । न । निः॒ऽस्थाः । वृ॒ष॒भः । वि । ति॒ष्ठ॒से॒ ॥९
अध । यत् । इमे इति । पवमान । रोदसी इति । इमा । च । विश्वा । भुवना । अभि । मज्मना ।
यूथे । न । निःऽस्थाः । वृषभः । वि । तिष्ठसे ॥९
हे “पवमान सोम “अध अनन्तरं “यत् यथा “इमे “रोदसी द्यावापृथिव्यौ “इमा इमानि “विश्वा विश्वानि “भुवना भूतजातानि “च “मज्मना बलेन “अभि तिष्ठसि स त्वं तथा कुर्वन् भुवनेषु “वि “तिष्ठसे । तत्र दृष्टान्तः । “यूथे “न यथा कश्चित् “वृषभः गवां यूथे' वृन्दे “निःष्ठाः निःष्ठितो वर्तते तद्वद्यूथस्थानीयेषु भूतजातेषु निःष्ठितो भवसि ।।
सोमः॑ पुना॒नो अ॒व्यये॒ वारे॒ शिशु॒र्न क्रीळ॒न्पव॑मानो अक्षाः ।
स॒हस्र॑धारः श॒तवा॑ज॒ इंदुः॑ ॥१०
सोमः॑ । पु॒ना॒नः । अ॒व्यये॑ । वारे॑ । शिशुः॑ । न । क्रीळ॑न् । पव॑मानः । अ॒क्षा॒रिति॑ ।
स॒हस्र॑ऽधारः । श॒तऽवा॑जः । इन्दुः॑ ॥१०
सोमः । पुनानः । अव्यये । वारे । शिशुः । न । क्रीळन् । पवमानः । अक्षारिति ।
सहस्रऽधारः । शतऽवाजः । इन्दुः ॥१०
“पुनानः पूयमानः “पवमानः पूतः “सोमः “अव्यये अविमये “वारे वाले पवित्रे “शिशुर्न शिशुरिव “क्रीळन् इतस्ततः संक्रीडमानः सन् “अक्षाः क्षरति । कीदृशः । “सहस्रधारः बहुधारायुक्तः “शतवाजः बहुबलः “इन्दुः दीप्तः ॥
ए॒ष पु॑ना॒नो मधु॑माँ ऋ॒तावेंद्रा॒येंदुः॑ पवते स्वा॒दुरू॒र्मिः ।
वा॒ज॒सनि॑र्वरिवो॒विद्व॑यो॒धाः ॥११
ए॒षः । पु॒ना॒नः । मधु॑ऽमान् । ऋ॒तऽवा॑ । इन्द्रा॑य । इन्दुः॑ । प॒व॒ते॒ । स्वा॒दुः । ऊ॒र्मिः ।
वा॒ज॒ऽसनिः॑ । व॒रि॒वः॒ऽवित् । व॒यः॒ऽधाः ॥११
एषः । पुनानः । मधुऽमान् । ऋतऽवा । इन्द्राय । इन्दुः । पवते । स्वादुः । ऊर्मिः ।
वाजऽसनिः । वरिवःऽवित् । वयःऽधाः ॥११
“पुनानः पूयमानः “मधुमान् माधुर्योपेतः “ऋतवा ऋतवान् यज्ञवान् “इन्दुः क्षरणशीलः “स्वादुः स्वादुकरः “ऊर्मिः “एषः रसधारासंघः “इन्द्राय इन्द्रार्थं "पवते क्षरति । कीदृशः । “वाजसनिः अन्नस्य दाता “वरिवोवित् धनस्य लम्भकः “वयोधाः आयुषो दाता ॥
स प॑वस्व॒ सह॑मानः पृत॒न्यून्त्सेध॒न्रक्षां॒स्यप॑ दु॒र्गहा॑णि ।
स्वा॒यु॒धः सा॑स॒ह्वान्त्सो॑म॒ शत्रू॑न् ॥१२
सः । प॒व॒स्व॒ । सह॑मानः । पृ॒त॒न्यून् । सेध॑न् । रक्षां॑सि । अप॑ । दुः॒ऽगहा॑नि ।
सु॒ऽआ॒यु॒धः । स॒स॒ह्वान् । सो॒म॒ । शत्रू॑न् ॥१२
सः । पवस्व । सहमानः । पृतन्यून् । सेधन् । रक्षांसि । अप । दुःऽगहानि ।
सुऽआयुधः । ससह्वान् । सोम । शत्रून् ॥१२
हे सोम "सः तादृशस्त्वं “पवस्व । किं कुर्वन् । "पृतन्यून् ॥ ‘कव्यध्वरपृतनस्यर्चि लोपः। इति क्यचि परतोऽकारलोपः ॥ संग्रामकामान् शत्रून् “सहमानः अभिभवन् तथा “दुर्गहाणि कैश्चिदपि दुर्गमाणि "रक्षांसि “अप “सेधन् अपगमयन् हिंसन् । किंच “स्वायुधः शोभनायुधः सन् “शत्रून् “सासह्वान् अभिभवन्नभितपन् पवस्व ॥ ॥ २३ ॥
टिप्पणी
| मण्डल ९ | |||
|---|---|---|---|