ऋग्वेदः सूक्तं ५.७४
| ← सूक्तं ५.७३ | ऋग्वेदः - मण्डल ५ सूक्तं ५.७४ पौर आत्रेयः |
सूक्तं ५.७५ → |
| दे. अश्विनौ। अनुष्टुप्, ८ निचृत् । |
कूष्ठो देवावश्विनाद्या दिवो मनावसू ।
तच्छ्रवथो वृषण्वसू अत्रिर्वामा विवासति ॥१॥
कुह त्या कुह नु श्रुता दिवि देवा नासत्या ।
कस्मिन्ना यतथो जने को वां नदीनां सचा ॥२॥
कं याथः कं ह गच्छथः कमच्छा युञ्जाथे रथम् ।
कस्य ब्रह्माणि रण्यथो वयं वामुश्मसीष्टये ॥३॥
पौरं चिद्ध्युदप्रुतं पौर पौराय जिन्वथः ।
यदीं गृभीततातये सिंहमिव द्रुहस्पदे ॥४॥
प्र च्यवानाज्जुजुरुषो वव्रिमत्कं न मुञ्चथः ।
युवा यदी कृथः पुनरा काममृण्वे वध्वः ॥५॥
अस्ति हि वामिह स्तोता स्मसि वां संदृशि श्रिये ।
नू श्रुतं म आ गतमवोभिर्वाजिनीवसू ॥६॥
को वामद्य पुरूणामा वव्ने मर्त्यानाम् ।
को विप्रो विप्रवाहसा को यज्ञैर्वाजिनीवसू ॥७॥
आ वां रथो रथानां येष्ठो यात्वश्विना ।
पुरू चिदस्मयुस्तिर आङ्गूषो मर्त्येष्वा ॥८॥
शमू षु वां मधूयुवास्माकमस्तु चर्कृतिः ।
अर्वाचीना विचेतसा विभिः श्येनेव दीयतम् ॥९॥
अश्विना यद्ध कर्हि चिच्छुश्रूयातमिमं हवम् ।
वस्वीरू षु वां भुजः पृञ्चन्ति सु वां पृचः ॥१०॥
सायणभाष्यम्
कूष्ठः' इति दशर्चं द्वितीयं सूक्तं पौरस्यार्षम् । कूष्ठः' इत्यनुक्रमणिका । पूर्वत्र तुशब्दात् इदमप्यानुष्टुभम् । आश्विनं तत्' इति पूर्वोक्तत्वात् । प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोः पूर्वसूक्तेन सहोक्तो विनियोगः ॥
कूष्ठो॑ देवावश्विना॒द्या दि॒वो म॑नावसू ।
तच्छ्र॑वथो वृषण्वसू॒ अत्रि॑र्वा॒मा वि॑वासति ॥१
कूऽस्थः॑ । दे॒वौ॒ । अ॒श्वि॒ना॒ । अ॒द्य । दि॒वः । म॒ना॒व॒सू॒ इति॑ ।
तत् । श्र॒व॒थः॒ । वृ॒ष॒ण्व॒सू॒ इति॑ वृषण्ऽवसू । अत्रिः॑ । वा॒म् । आ । वि॒वा॒स॒ति॒ ॥१
कूऽस्थः । देवौ । अश्विना । अद्य । दिवः । मनावसू इति ।
तत् । श्रवथः । वृषण्वसू इति वृषण्ऽवसू । अत्रिः । वाम् । आ । विवासति ॥१
हे "देवौ हे "मनावसू स्तुतिधनौ "अश्विना "अद्य अस्मिन् यागदिने "दिवः द्युलोकात् आगत्य "कूष्ठः । व्यत्ययेनैकवचनम् । कौ भूमौ तिष्ठन्तौ सन्तौ "तत् स्तोत्रं "श्रवथः शृणुथः । हे "वृषण्वसू वर्षकधनौ “वाम् "अत्रिः अत्रेः पुत्रः “आ “विवासति सर्वतः परिचरति ॥ अथवा कू इत्यस्य निपातस्य स्थ इत्याख्यातेन 'सह' इति योगविभागात् समासः । ऐकस्वर्यं चाध्येतृसमयप्राप्तम् । ‘अराइव' (ऋ. सं. ५. ५८. ५) इत्यत्र यथेवशब्दः , • कूचिज्जायते ' ( ऋ. सं. १०. ४.५), ‘कूचिस्सन्तम्' (ऋ. सं. १०. ९३. ११ ) इत्यादिवदत्रापि द्रष्टव्यम् ॥ क्व स्थितौ भवथः । अत्रिर्युवां स्तौति तं श्रुणुथ इत्यर्थः ॥
कुह॒ त्या कुह॒ नु श्रु॒ता दि॒वि दे॒वा नास॑त्या ।
कस्मि॒न्ना य॑तथो॒ जने॒ को वां॑ न॒दीनां॒ सचा॑ ॥२
कुह॑ । त्या । कुह॑ । नु । श्रु॒ता । दि॒वि । दे॒वा । नास॑त्या ।
कस्मि॑न् । आ । य॒त॒थः॒ । जने॑ । कः । वा॒म् । न॒दीना॑म् । सचा॑ ॥२
कुह । त्या । कुह । नु । श्रुता । दिवि । देवा । नासत्या ।
कस्मिन् । आ । यतथः । जने । कः । वाम् । नदीनाम् । सचा ॥२
“त्या तौ “देवा देवौ "नासत्या अश्विनौ “कुह कुत्र तिष्ठतः । “नु अद्य "कुह "श्रुता कुत्र श्रुतौ “दिवि द्युलोके निवसत इति शेषः । अथ प्रत्यक्षकृतः । हे देवौ युवां “कस्मिन् “जने यजमाने “आ “यतथः आगच्छथः । “कः स्तोता “वां युवयोः “नदीनां स्तुतीनां “सचा सहायः स्यात् ॥
कं या॑थः॒ कं ह॑ गच्छथः॒ कमच्छा॑ युंजाथे॒ रथं॑ ।
कस्य॒ ब्रह्मा॑णि रण्यथो व॒यं वा॑मुश्मसी॒ष्टये॑ ॥३
कम् । या॒थः॒ । कम् । ह॒ । ग॒च्छ॒थः॒ । कम् । अच्छ॑ । यु॒ञ्जा॒थे॒ इति॑ । रथ॑म् ।
कस्य॑ । ब्रह्मा॑णि । र॒ण्य॒थः॒ । व॒यम् । वा॒म् । उ॒श्म॒सि॒ । इ॒ष्टये॑ ॥३
कम् । याथः । कम् । ह । गच्छथः । कम् । अच्छ । युञ्जाथे इति । रथम् ।
कस्य । ब्रह्माणि । रण्यथः । वयम् । वाम् । उश्मसि । इष्टये ॥३
हे अश्विनौ युवां “कं यजमानं यज्ञं वा प्रति “याथः । अध्वानमुल्लङ्घ्य' याथः । “कं “ह कं च प्रति “गच्छथः । गत्वा च केन सह संगतौ भवथः । "कं च “अच्छ अभिप्राप्तुं “युञ्जाथे योजयथः “रथम् अश्वैः । “कस्य “ब्रह्माणि परिवृढानि स्तोत्राणि “रण्यथः रमेथे। “वयं च “वां युवाम् “इष्टये गमनायैषणाय वा “उश्मसि कामयामहे तस्मात् कस्य चन यागं प्रति न गन्तव्यमित्यर्थः ॥
पौ॒रं चि॒द्ध्यु॑द॒प्रुतं॒ पौर॑ पौ॒राय॒ जिन्व॑थः ।
यदीं॑ गृभी॒तता॑तये सिं॒हमि॑व द्रु॒हस्प॒दे ॥४
पौ॒रम् । चि॒त् । हि । उ॒द॒ऽप्रुत॑म् । पौर॑ । पौ॒राय॑ । जिन्व॑थः ।
यत् । ई॒म् । गृ॒भी॒तऽता॑तये । सिं॒हम्ऽइ॑व । द्रु॒हः । प॒दे ॥४
पौरम् । चित् । हि । उदऽप्रुतम् । पौर । पौराय । जिन्वथः ।
यत् । ईम् । गृभीतऽतातये । सिंहम्ऽइव । द्रुहः । पदे ॥४
हे “पौर। इदमश्विनोः संबोधनम् । पौरेण स्तुत्यत्वेन संबन्धात् अश्विनावपि पौरौ । उभयोः छान्दसमेकवचनम् । हे पौरसंबन्धिनावश्विनौ युवां “पौरम् । “चित् इति पूरणः । पौरेण वृष्ट्यर्थं प्रार्थ्यमानत्वेन संबन्धात् मेघोऽपि पौरः । तम् "उदप्रुतम् उदकप्लावकं मेघं पौराय ऋषये मह्यं “जिन्वथः प्रेरयथः । "यत् यौ युवां “गृभीततातये गृहीतयज्ञसंतानाय पौराय "ईम् एनं मेघं प्रति गच्छथः “द्रुहः द्रोहस्य “पदे स्थानेऽरण्यदेशे “सिंहमिव गर्जन्तं प्रबलं सिंह यथा बलात् च्यावयन्ति शूरास्तद्वत् जिन्वथ इति ॥
प्र च्यवा॑नाज्जुजु॒रुषो॑ व॒व्रिमत्कं॒ न मुं॑चथः ।
युवा॒ यदी॑ कृ॒थः पुन॒रा काम॑मृण्वे व॒ध्वः॑ ॥५
प्र । च्यवा॑नात् । जु॒जु॒रुषः॑ । व॒व्रिम् । अत्क॑म् । न । मु॒ञ्च॒थः॒ ।
युवा॑ । यदि॑ । कृ॒थः । पुनः॑ । आ । काम॑म् । ऋ॒ण्वे॒ । व॒ध्वः॑ ॥५
प्र । च्यवानात् । जुजुरुषः । वव्रिम् । अत्कम् । न । मुञ्चथः ।
युवा । यदि । कृथः । पुनः । आ । कामम् । ऋण्वे । वध्वः ॥५
“च्यवानात् ऋषेः “जुजुरुषः जरसा जीर्णात् सकाशात् “वव्रिं हेयं पुराणं रूपम् “अत्कं “न कवचमिव “प्र “मुञ्चथः प्रमुञ्चतम् । ‘प्रामुञ्चतं द्रापिमिव च्यवानात् ' ( ऋ. सं. १. ११६. १०) इत्यादि मन्त्रान्तरम् । “यदि यदा “पुनः "युवा “कृथः । युवानं कुरुथ इत्यर्थः । तदा “वध्वः सुरूपायाः स्त्रियः “कामं कमनीयं रूपम् “आ “ऋण्वे प्राप्तवान् ॥ ॥ १३ ॥
अस्ति॒ हि वा॑मि॒ह स्तो॒ता स्मसि॑ वां सं॒दृशि॑ श्रि॒ये ।
नू श्रु॒तं म॒ आ ग॑त॒मवो॑भिर्वाजिनीवसू ॥६
अस्ति॑ । हि । वा॒म् । इ॒ह । स्तो॒ता । स्मसि॑ । वा॒म् । स॒म्ऽदृशि॑ । श्रि॒ये ।
नु । श्रु॒तम् । मे॒ । आ । ग॒त॒म् । अवः॑ऽभिः । वा॒जि॒नी॒व॒सू॒ इति॑ वाजिनीऽवसू ॥६
अस्ति । हि । वाम् । इह । स्तोता । स्मसि । वाम् । सम्ऽदृशि । श्रिये ।
नु । श्रुतम् । मे । आ । गतम् । अवःऽभिः । वाजिनीवसू इति वाजिनीऽवसू ॥६
हे अश्विनौ "वां “स्तोता पौरः “अस्ति “हि वर्तते खलु । हे देवौ “वां संदृशि संदर्शने संनिधाने “स्मसि स्मः भवेम । किमर्थम् । “श्रिये । “नु अद्य “मे मदीयमाह्वानं “श्रुतं शृणुतम् । श्रुत्वा “आ “गतम् आगच्छतम् । किं तूष्णीं नेत्याह । “अवोभिः रक्षणैः सह “वाजिनीवसू अन्नवसूः ॥
को वा॑म॒द्य पु॑रू॒णामा व॑व्ने॒ मर्त्या॑नां ।
को विप्रो॑ विप्रवाहसा॒ को य॒ज्ञैर्वा॑जिनीवसू ॥७
कः । वा॒म् । अ॒द्य । पु॒रू॒णाम् । आ । व॒व्ने॒ । मर्त्या॑नाम् ।
कः । विप्रः॑ । वि॒प्र॒ऽवा॒ह॒सा॒ । कः । य॒ज्ञैः । वा॒जि॒नी॒व॒सू॒ इति॑ वाजिनीऽवसू ॥७
कः । वाम् । अद्य । पुरूणाम् । आ । वव्ने । मर्त्यानाम् ।
कः । विप्रः । विप्रऽवाहसा । कः । यज्ञैः । वाजिनीवसू इति वाजिनीऽवसू ॥७
हे वाजिनीवसू अन्नवसू “वां युवाम् “अद्य अस्मिन् दिने “पुरूणां “मर्त्यानां मध्ये “कः “आ “वव्ने सर्वतो भजति । हे "विप्रवाहसा विप्रैर्मेधाविभिर्वहनीयौ “को “विप्रः मेधावी वव्ने । “कः यजमानः “यज्ञैः वव्ने । अत्यन्तविलम्बमसहमानः पुनःपुनर्ब्रूते ॥
आ वां॒ रथो॒ रथा॑नां॒ येष्ठो॑ यात्वश्विना ।
पु॒रू चि॑दस्म॒युस्ति॒र आं॑गू॒षो मर्त्ये॒ष्वा ॥८
आ । वा॒म् । रथः॑ । रथा॑नाम् । येष्ठः॑ । या॒तु॒ । अ॒श्वि॒ना॒ ।
पु॒रु । चि॒त् । अ॒स्म॒ऽयुः । ति॒रः । आ॒ङ्गू॒षः । मर्त्ये॑षु । आ ॥८
आ । वाम् । रथः । रथानाम् । येष्ठः । यातु । अश्विना ।
पुरु । चित् । अस्मऽयुः । तिरः । आङ्गूषः । मर्त्येषु । आ ॥८
हे “अश्विना अश्विनौ “वां युवयोः “रथः एको रथः “रथानां “येष्ठः इतरदेवरथानां मध्ये अतिशयेन गन्ता सन् “आ “यातु । कीदृशः सन् । “पुरू “चित् बहूनपि अस्मद्विरोधिनः “तिरः हिंसकः तिरस्कर्ता वा “अस्मयुः अस्मान् कामयमानः “मर्त्येषु सर्वेषु यजमानेषु मध्ये “आङ्गूषः स्तुत्यः। आकारः पूरणः । अथवा आङ्गूषः स्तोमः । स्तवोऽस्मयुरस्मान् बलैर्योक्तुं कामयमानो मर्त्येषु मर्त्यैरस्मदीयैर्ऋत्विग्भिः प्रेरितः सन् । उक्तलक्षणाश्विनो रथस्य वा स्तुतिः आ सर्वतः पुरू चित् पुरूण्यपि शत्रुबलानि तिरः तिरस्करोति ॥
शमू॒ षु वां॑ मधूयुवा॒स्माक॑मस्तु चर्कृ॒तिः ।
अ॒र्वा॒ची॒ना वि॑चेतसा॒ विभिः॑ श्ये॒नेव॑ दीयतं ॥९
शम् । ऊं॒ इति॑ । सु । वा॒म् । म॒धु॒ऽयु॒वा॒ । अ॒स्माक॑म् । अ॒स्तु॒ । च॒र्कृ॒तिः ।
अ॒र्वा॒ची॒ना । वि॒ऽचे॒त॒सा॒ । विऽभिः॑ । श्ये॒नाऽइ॑व । दी॒य॒त॒म् ॥९
शम् । ऊं इति । सु । वाम् । मधुऽयुवा । अस्माकम् । अस्तु । चर्कृतिः ।
अर्वाचीना । विऽचेतसा । विऽभिः । श्येनाऽइव । दीयतम् ॥९
हे “मधूयुवा मधुमन्तौ “वां युवाभ्यां “चर्कृतिः पुनःपुनः करणं युवाभ्यामर्थाय पुनः पुनः क्रियमाणं स्तोत्रं युवयोरागमनस्याभ्यासो वा “अस्माकं "सु सुष्ठु “शमु सुखकरमेव "अस्तु भवतु । हे "अर्वाचीना अर्वागस्मदभिमुखाञ्चनौ हे “विचेतसा विशिष्टप्रज्ञौ “श्येनेव श्येनाविव “विभिः गन्तृभिरश्वैः “दीयतं गच्छतम् ॥
अश्वि॑ना॒ यद्ध॒ कर्हि॑ चिच्छुश्रू॒यात॑मि॒मं हवं॑ ।
वस्वी॑रू॒ षु वां॒ भुजः॑ पृं॒चंति॒ सु वां॒ पृचः॑ ॥१०
अश्वि॑ना । यत् । ह॒ । कर्हि॑ । चि॒त् । शु॒श्रु॒यात॑म् । इ॒मम् । हव॑म् ।
वस्वीः॑ । ऊं॒ इति॑ । सु । वा॒म् । भुजः॑ । पृ॒ञ्चन्ति॑ । सु । वा॒म् । पृचः॑ ॥१०
अश्विना । यत् । ह । कर्हि । चित् । शुश्रुयातम् । इमम् । हवम् ।
वस्वीः । ऊं इति । सु । वाम् । भुजः । पृञ्चन्ति । सु । वाम् । पृचः ॥१०
हे “अश्विना युवां “यद्ध यत्र “कर्हि “चित् स्थितवन्तौ भवथः तत्र “इमं मे “हवम् आह्वानं "शुश्रुयातं शृणुतम् । श्रुत्वागच्छतमित्यर्थः । किमर्थमित्युच्यते । "वस्वीः प्रशस्याः “भुजः धनानि हविर्लक्षणानि 'सु सुष्ठु "वां युवां “पृञ्चन्ति मिश्रयन्ति प्राप्नुवन्ति । “उ इति पूरणः । कीदृश्यो भुजः । “वां युवां “सु सुष्ठु "पृचः संपर्चनाः । युवां प्राप्तुं कामयमाना इत्यर्थः । अथवा सु पृचः सुसंपर्चनाः स्तोतारो वस्वीर्भुजो वां सुष्ठु पृञ्चन्ति संपर्चयन्ति ॥ ॥ १४ ॥
| मण्डल ५ | ||||
|---|---|---|---|---|