ऋग्वेदः सूक्तं ५.६३

ऋग्वेदः - मण्डल ५
सूक्तं ५.६३
अर्चनाना आत्रेयः

दे. मित्रावरुणौ। जगती।

ऋतस्य गोपावधि तिष्ठथो रथं सत्यधर्माणा परमे व्योमनि ।
यमत्र मित्रावरुणावथो युवं तस्मै वृष्टिर्मधुमत्पिन्वते दिवः ॥१॥
सम्राजावस्य भुवनस्य राजथो मित्रावरुणा विदथे स्वर्दृशा ।
वृष्टिं वां राधो अमृतत्वमीमहे द्यावापृथिवी वि चरन्ति तन्यवः ॥२॥
सम्राजा उग्रा वृषभा दिवस्पती पृथिव्या मित्रावरुणा विचर्षणी ।
चित्रेभिरभ्रैरुप तिष्ठथो रवं द्यां वर्षयथो असुरस्य मायया ॥३॥
माया वां मित्रावरुणा दिवि श्रिता सूर्यो ज्योतिश्चरति चित्रमायुधम् ।
तमभ्रेण वृष्ट्या गूहथो दिवि पर्जन्य द्रप्सा मधुमन्त ईरते ॥४॥
रथं युञ्जते मरुतः शुभे सुखं शूरो न मित्रावरुणा गविष्टिषु ।
रजांसि चित्रा वि चरन्ति तन्यवो दिवः सम्राजा पयसा न उक्षतम् ॥५॥
वाचं सु मित्रावरुणाविरावतीं पर्जन्यश्चित्रां वदति त्विषीमतीम् ।
अभ्रा वसत मरुतः सु मायया द्यां वर्षयतमरुणामरेपसम् ॥६॥
धर्मणा मित्रावरुणा विपश्चिता व्रता रक्षेथे असुरस्य मायया ।
ऋतेन विश्वं भुवनं वि राजथः सूर्यमा धत्थो दिवि चित्र्यं रथम् ॥७॥

सायणभाष्यम्

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥

यस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽखिलं जगत् ।

निर्ममे तमहं वन्दे विद्यातीर्थमहेश्वरम् ।।

अष्टकस्य चतुर्थस्य तृतीयो व्याकृतः स्फुटम् । ।

अध्यायः सायणायेंण चतुर्थो व्याकरिष्यते ।।

‘ ऋतस्य गोपौ ' इति सप्तर्चं सप्तमं सूक्तम् । अत्रेयमनुक्रमणिका - ‘ ऋतस्य सप्तार्चनाना जागतम्' इति । आत्रेयोऽर्चनाना नाम ऋषिः । जगती छन्दः । तुह्यादिपरिभाषया मित्रावरुणौ देवता । विनियोगो लैङ्गिकः ॥

ऋत॑स्य गोपा॒वधि॑ तिष्ठथो॒ रथं॒ सत्य॑धर्माणा पर॒मे व्यो॑मनि ।

यमत्र॑ मित्रावरु॒णाव॑थो यु॒वं तस्मै॑ वृ॒ष्टिर्मधु॑मत्पिन्वते दि॒वः ॥१

ऋत॑स्य । गो॒पौ॒ । अधि॑ । ति॒ष्ठ॒थः॒ । रथ॑म् । सत्य॑ऽधर्माणा । प॒र॒मे । विऽओ॑मनि ।

यम् । अत्र॑ । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । अव॑थः । यु॒वम् । तस्मै॑ । वृ॒ष्टिः । मधु॑ऽमत् । पि॒न्व॒ते॒ । दि॒वः ॥१

ऋतस्य । गोपौ । अधि । तिष्ठथः । रथम् । सत्यऽधर्माणा । परमे । विऽओमनि ।

यम् । अत्र । मित्रावरुणा । अवथः । युवम् । तस्मै । वृष्टिः । मधुऽमत् । पिन्वते । दिवः ॥१

हे "ऋतस्य उदकस्य "गोपौ रक्षितारौ "सत्यधर्माणा सत्यधर्माणौ युवां "रथम् "अधि “तिष्ठथः । आरोहथोऽस्मद्यज्ञमागमनार्थम् । कुत्र । “परमे "व्योमनि निरतिशये आकाशे । हे मित्रावरुणौ "युवं युवाम् "अत्र अस्मिन् यज्ञे "यं यजमानम् "अवथः रक्षथः "तस्मै यजमानाय “वृष्टिः पर्जन्यः "मधुमत् उदकं "दिवः द्युलोकात् "पिन्वते सिञ्चति वर्धयति ॥

स॒म्राजा॑व॒स्य भुव॑नस्य राजथो॒ मित्रा॑वरुणा वि॒दथे॑ स्व॒र्दृशा॑ ।

वृ॒ष्टिं वां॒ राधो॑ अमृत॒त्वमी॑महे॒ द्यावा॑पृथि॒वी वि च॑रन्ति त॒न्यव॑ः ॥२

स॒म्ऽराजौ॑ । अ॒स्य । भुव॑नस्य । रा॒ज॒थः॒ । मित्रा॑वरुणा । वि॒दथे॑ । स्वः॒ऽदृशा॑ ।

वृ॒ष्टिम् । वा॒म् । राधः॑ । अ॒मृ॒त॒ऽत्वम् । ई॒म॒हे॒ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । वि । च॒र॒न्ति॒ । त॒न्यवः॑ ॥२

सम्ऽराजौ । अस्य । भुवनस्य । राजथः । मित्रावरुणा । विदथे । स्वःऽदृशा ।

वृष्टिम् । वाम् । राधः । अमृतऽत्वम् । ईमहे । द्यावापृथिवी इति । वि । चरन्ति । तन्यवः ॥२

हे "मित्रावरुणा मित्रावरुणौ "सम्राजौ सम्यक् राजमानौ युवाम् "अस्य "भुवनस्य "राजथः ईशाथे । "स्वर्दृशा स्वर्गस्य द्रष्टारौ युवां "विदथे अस्मद्यज्ञे सम्राजाविति संबन्धः । "वां युवां “वृष्टिं “राधः धनं वृष्ट्याख्यं धनम् "अमृतत्वं स्वर्गं च "ईमहे प्रार्थयामहे । युवयोः "तन्यवः विसृता रश्मयः "द्यावापृथिवी “वि “चरन्ति विविधं प्राप्नुवन्ति । अथवा वृष्टिं धनममृतत्वं चेमहे ॥

स॒म्राजा॑ उ॒ग्रा वृ॑ष॒भा दि॒वस्पती॑ पृथि॒व्या मि॒त्रावरु॑णा॒ विच॑र्षणी ।

चि॒त्रेभि॑र॒भ्रैरुप॑ तिष्ठथो॒ रवं॒ द्यां व॑र्षयथो॒ असु॑रस्य मा॒यया॑ ॥३

स॒म्ऽराजौ॑ । उ॒ग्रा । वृ॒ष॒भा । दि॒वः । पती॒ इति॑ । पृ॒थि॒व्याः । मि॒त्रावरु॑णा । विच॑र्षणी॒ इति॒ विऽच॑र्षणी ।

चि॒त्रेभिः॑ । अ॒भ्रैः । उप॑ । ति॒ष्ठ॒थः॒ । रव॑म् । द्याम् । व॒र्ष॒य॒थः॒ । असु॑रस्य । मा॒यया॑ ॥३

सम्ऽराजौ । उग्रा । वृषभा । दिवः । पती इति । पृथिव्याः । मित्रावरुणा । विचर्षणी इति विऽचर्षणी ।

चित्रेभिः । अभ्रैः । उप । तिष्ठथः । रवम् । द्याम् । वर्षयथः । असुरस्य । मायया ॥३

“सम्राजौ सम्यक् राजमानौ “उग्रा उद्गूर्णबलौ “वृषभा वर्षितारौ “दिवः द्युलोकस्य “पती स्वामिनौ "पृथिव्याः च पती “विचर्षणी सर्वस्य द्रष्टारौ मित्रावरुणौ । एवं महानुभावौ “चित्रेभिः चायनीयैः “अभ्रैः मेघैः सह “रवं स्तोत्रम् “उप “तिष्ठथः । पश्चात “द्यां च “वर्षयथः “असुरस्य उदकनिरसितुः पर्जन्यस्य “मायया प्रज्ञया सामर्थ्येन ।।

मा॒या वां॑ मित्रावरुणा दि॒वि श्रि॒ता सूर्यो॒ ज्योति॑श्चरति चि॒त्रमायु॑धम् ।

तम॒भ्रेण॑ वृ॒ष्ट्या गू॑हथो दि॒वि पर्ज॑न्य द्र॒प्सा मधु॑मन्त ईरते ॥४

मा॒या । वा॒म् । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । दि॒वि । श्रि॒ता । सूर्यः॑ । ज्योतिः॑ । च॒र॒ति॒ । चि॒त्रम् । आयु॑धम् ।

तम् । अ॒भ्रेण॑ । वृ॒ष्ट्या । गू॒ह॒थः॒ । दि॒वि । पर्ज॑न्य । द्र॒प्साः । मधु॑ऽमन्तः । ई॒र॒ते॒ ॥४

माया । वाम् । मित्रावरुणा । दिवि । श्रिता । सूर्यः । ज्योतिः । चरति । चित्रम् । आयुधम् ।

तम् । अभ्रेण । वृष्ट्या । गूहथः । दिवि । पर्जन्य । द्रप्साः । मधुऽमन्तः । ईरते ॥४

हे "मित्रावरुणा “वां युवयोः “माया “दिवि “श्रिता आश्रिता । कैषा युवयोर्मायोच्यते । “सूर्यः सर्वस्य प्रेरकः "ज्योतिः दीप्यमानः “चित्रं चायनीयम् “आयुधम् उक्तलक्षणायुधरूपः “चरति परिभ्रमत्यन्तरिक्षे । शत्रुमारकत्वादायुधमुच्यते । “तं सूर्यम् “अभ्रेण मेघेन “वृष्ट्या “दिवि “गूहथः गोपायथः । हे “पर्जन्य देव मित्रावरुणाभ्यां वृष्ट्यर्थं प्रेरितेन त्वया "मधुमन्त: “द्रप्साः “ईरते ईर्यन्ते । त्वत्सृष्टा वा गच्छन्ति ।

रथं॑ युञ्जते म॒रुत॑ः शु॒भे सु॒खं शूरो॒ न मि॑त्रावरुणा॒ गवि॑ष्टिषु ।

रजां॑सि चि॒त्रा वि च॑रन्ति त॒न्यवो॑ दि॒वः स॑म्राजा॒ पय॑सा न उक्षतम् ॥५

रथ॑म् । यु॒ञ्ज॒ते॒ । म॒रुतः॑ । शु॒भे । सु॒ऽखम् । शूरः॑ । न । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । गोऽइ॑ष्टिषु ।

रजां॑सि । चि॒त्रा । वि । च॒र॒न्ति॒ । त॒न्यवः॑ । दि॒वः । स॒म्ऽरा॒जा॒ । पय॑सा । नः॒ । उ॒क्ष॒त॒म् ॥५

रथम् । युञ्जते । मरुतः । शुभे । सुऽखम् । शूरः । न । मित्रावरुणा । गोऽइष्टिषु ।

रजांसि । चित्रा । वि । चरन्ति । तन्यवः । दिवः । सम्ऽराजा । पयसा । नः । उक्षतम् ॥५

हे मित्रावरुणौ युवयोरनुग्रहात् "मरुतः “शुभे उदकार्थं “सुखं शोभनाक्षद्वारं “रथं "युञ्जते अश्वैर्योजयन्ति । “शूरो “न शूर इव । स यथा युद्धार्थं रथं युनक्ति तद्वत् । “गविष्टिषु गवामुदकानाम् एषणेषु निमित्तेषु “चित्रा चायनीयानि “रजांसि लोकान् “तन्यवः ततास्ते मरुतः “वि “चरन्ति विविधं चरन्ति । तस्मात् तैः सहितौ हे “सम्राजा युवां “दिवः द्युलोकात् “पयसा उदकेन “नः अस्मान् “उक्षतं सिञ्चतम् ॥

वाचं॒ सु मि॑त्रावरुणा॒विरा॑वतीं प॒र्जन्य॑श्चि॒त्रां व॑दति॒ त्विषी॑मतीम् ।

अ॒भ्रा व॑सत म॒रुत॒ः सु मा॒यया॒ द्यां व॑र्षयतमरु॒णाम॑रे॒पस॑म् ॥६

वाच॑म् । सु । मि॒त्रा॒व॒रु॒णौ॒ । इरा॑ऽवतीम् । प॒र्जन्यः॑ । चि॒त्राम् । व॒द॒ति॒ । त्विषि॑ऽमतीम् ।

अ॒भ्रा । व॒स॒त॒ । म॒रुतः॑ । सु । मा॒यया॑ । द्याम् । व॒र्ष॒य॒त॒म् । अ॒रु॒णाम् । अ॒रे॒पस॑म् ॥६

वाचम् । सु । मित्रावरुणौ । इराऽवतीम् । पर्जन्यः । चित्राम् । वदति । त्विषिऽमतीम् ।

अभ्रा । वसत । मरुतः । सु । मायया । द्याम् । वर्षयतम् । अरुणाम् । अरेपसम् ॥६

हे “मित्रावरुणौ युवयोरनुग्रहात् “पर्जन्यः मेघः "सु सुष्ठु “इरावतीम् अन्नवतीं अन्नसाथिकां “चित्रां चायनीयां “त्विषीमतीं दीप्तिमतीं “वाचं गर्जनशब्दं “वदति । शब्दयति वृष्ट्यर्थम् । "मरुतः च “अभ्रा अभ्राणि मेघान् “सु सुष्ठु “वसत आच्छादयन्ति “मायया स्वप्रज्ञया । युवां च पर्जन्येन मरुद्भिश्च सह “अरुणाम् अरुणवर्णाम् "अरेपसम् अपापां वृष्ट्यविघातिनीं “द्यां “वर्षयतम् ॥

धर्म॑णा मित्रावरुणा विपश्चिता व्र॒ता र॑क्षेथे॒ असु॑रस्य मा॒यया॑ ।

ऋ॒तेन॒ विश्वं॒ भुव॑नं॒ वि रा॑जथ॒ः सूर्य॒मा ध॑त्थो दि॒वि चित्र्यं॒ रथ॑म् ॥७

धर्म॑णा । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । वि॒पः॒ऽचि॒ता॒ । व्र॒ता । र॒क्षे॒थे॒ इति॑ । असु॑रस्य । मा॒यया॑ ।

ऋ॒तेन॑ । विश्व॑म् । भुव॑नम् । वि । रा॒ज॒थः॒ । सूर्य॑म् । आ । ध॒त्थः॒ । दि॒वि । चित्र्य॑म् । रथ॑म् ॥७

धर्मणा । मित्रावरुणा । विपःऽचिता । व्रता । रक्षेथे इति । असुरस्य । मायया ।

ऋतेन । विश्वम् । भुवनम् । वि । राजथः । सूर्यम् । आ । धत्थः । दिवि । चित्र्यम् । रथम् ॥७

हे “मित्रावरुणा “विपश्चिता प्राज्ञौ युवां “धर्मणा जगद्धारकेण वृष्ट्यादिलक्षणेन कर्मणा “व्रता यज्ञादिकर्माणि "रक्षेथे पालयथः । “असुरस्य मेघानां निरसितुः पर्जन्यस्य "मायया प्रज्ञया च "ऋतेन उदकेन यज्ञेन वा निमित्तेन “विश्वं “भुवनं सर्वं भूतजातं "वि “राजथः विदीपयथः इत्यर्थः । “सूर्यमा सूर्यं च "चित्र्यं पूज्यं “रथं रंहणस्वभावं “दिवि द्युलोके “धत्थः धारयथो जगदुपकारार्थम् ॥ ॥ १ ॥