ऋग्वेदः सूक्तं ५.७
| ← सूक्तं ५.६ | ऋग्वेदः - मण्डल ५ सूक्तं ५.७ इष आत्रेयः |
सूक्तं ५.८ → |
| दे. अग्निः। अनुष्टुप्, १० पङ्क्तिः |
सखायः सं वः सम्यञ्चमिषं स्तोमं चाग्नये ।
वर्षिष्ठाय क्षितीनामूर्जो नप्त्रे सहस्वते ॥१॥
कुत्रा चिद्यस्य समृतौ रण्वा नरो नृषदने ।
अर्हन्तश्चिद्यमिन्धते संजनयन्ति जन्तवः ॥२॥
सं यदिषो वनामहे सं हव्या मानुषाणाम् ।
उत द्युम्नस्य शवस ऋतस्य रश्मिमा ददे ॥३॥
स स्मा कृणोति केतुमा नक्तं चिद्दूर आ सते ।
पावको यद्वनस्पतीन्प्र स्मा मिनात्यजरः ॥४॥
अव स्म यस्य वेषणे स्वेदं पथिषु जुह्वति ।
अभीमह स्वजेन्यं भूमा पृष्ठेव रुरुहुः ॥५॥
यं मर्त्यः पुरुस्पृहं विदद्विश्वस्य धायसे ।
प्र स्वादनं पितूनामस्ततातिं चिदायवे ॥६॥
स हि ष्मा धन्वाक्षितं दाता न दात्या पशुः ।
हिरिश्मश्रुः शुचिदन्नृभुरनिभृष्टतविषिः ॥७॥
शुचिः ष्म यस्मा अत्रिवत्प्र स्वधितीव रीयते ।
सुषूरसूत माता क्राणा यदानशे भगम् ॥८॥
आ यस्ते सर्पिरासुतेऽग्ने शमस्ति धायसे ।
ऐषु द्युम्नमुत श्रव आ चित्तं मर्त्येषु धाः ॥९॥
इति चिन्मन्युमध्रिजस्त्वादातमा पशुं ददे ।
आदग्ने अपृणतोऽत्रिः सासह्याद्दस्यूनिषः सासह्यान्नॄन् ॥१०॥
सायणभाष्यम्
‘ सखायः सं वः' इति दशर्चं सप्तमं सूक्तम् । आत्रेय इष ऋषिः । अन्त्या पङ्क्तिः शिष्टाः पङ्क्त्यन्तपरिभाषयानुष्टुभः । तथा चानुक्रान्तं — ' सखाय इषः पङ्क्त्यन्तम्' इति । प्रातरनुवाके आग्नेये क्रतावानुष्टुभे छन्दस्याश्विनशस्त्रे चोत्तमावर्जमिदं सूक्तम् । सूत्रितं च --सखायः सं वस्त्वामग्ने हविष्मन्त इति सूक्ते ' ( आश्व. श्रौ. ४. १३) इति ।।
सखा॑य॒ः सं व॑ः स॒म्यञ्च॒मिषं॒ स्तोमं॑ चा॒ग्नये॑ ।
वर्षि॑ष्ठाय क्षिती॒नामू॒र्जो नप्त्रे॒ सह॑स्वते ॥१
सखा॑यः । सम् । वः॒ । स॒म्यञ्च॑म् । इष॑म् । स्तोम॑म् । च॒ । अ॒ग्नये॑ ।
वर्षि॑ष्ठाय । क्षि॒ती॒नाम् । ऊ॒र्जः । नप्त्रे॑ । सह॑स्वते ॥१
सखायः । सम् । वः । सम्यञ्चम् । इषम् । स्तोमम् । च । अग्नये ।
वर्षिष्ठाय । क्षितीनाम् । ऊर्जः । नप्त्रे । सहस्वते ॥१
हे "सखायः सखिभूता ऋत्विजः "वः यूयं “सं संस्कुरुत । उपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियाध्याहारः । किंच "सम्यञ्चम् "इषम् अन्नं "स्तोमं स्तोत्रं "चाग्नये वर्षिष्ठाय अतिशयेन प्रवृद्धाय “क्षितीनां यजमानानामर्थाय वर्षिष्ठाय प्रवृद्धतमाय “ऊर्जो "नप्त्रे बलस्य न पातयित्रे तत्पुत्राय वा “सहस्वते बलवते संस्कुरुतेति ॥
कुत्रा॑ चि॒द्यस्य॒ समृ॑तौ र॒ण्वा नरो॑ नृ॒षद॑ने ।
अर्ह॑न्तश्चि॒द्यमि॑न्ध॒ते सं॑ज॒नय॑न्ति ज॒न्तव॑ः ॥२
कुत्र॑ । चि॒त् । यस्य॑ । सम्ऽऋ॑तौ । र॒ण्वाः । नरः॑ । नृ॒ऽसद॑ने ।
अर्ह॑न्तः । चि॒त् । यम् । इ॒न्ध॒ते । स॒म्ऽज॒नय॑न्ति । ज॒न्तवः॑ ॥२
कुत्र । चित् । यस्य । सम्ऽऋतौ । रण्वाः । नरः । नृऽसदने ।
अर्हन्तः । चित् । यम् । इन्धते । सम्ऽजनयन्ति । जन्तवः ॥२
सोऽग्निः “कुत्र “चित् वर्तते इति शेषः । कुत्रास्ते । "यस्य अग्नेः "समृतौ संप्राप्तौ “रण्वाः रममाणाः "नरः नेतार ऋत्विजः । "नृषदने यागगृहे "अर्हन्तश्चित् । चिदिति पूजायाम् । अर्हन्तः पूज्याः पूजयन्तो वा सन्तः “यमिन्धते दीपयन्ति । तदर्थं “संजनयन्ति च अरण्यां "जन्तवः प्राणिनः । स कुत्रेति संबन्धः ॥
सं यदि॒षो वना॑महे॒ सं ह॒व्या मानु॑षाणाम् ।
उ॒त द्यु॒म्नस्य॒ शव॑स ऋ॒तस्य॑ र॒श्मिमा द॑दे ॥३
सम् । यत् । इ॒षः । वना॑महे । सम् । ह॒व्या । मानु॑षाणाम् ।
उ॒त । द्यु॒म्नस्य॑ । शव॑सा । ऋ॒तस्य॑ । र॒श्मिम् । आ । द॒दे॒ ॥३
सम् । यत् । इषः । वनामहे । सम् । हव्या । मानुषाणाम् ।
उत । द्युम्नस्य । शवसा । ऋतस्य । रश्मिम् । आ । ददे ॥३
"यत् यदा "इषः अन्नानि “सं "वनामहे संभजामहे । यदी च "मानुषाणां मनुष्याणाम् अस्माकं "हव्या हवींषि अग्निः “सं सेवते “उत तदानीं “द्युम्नस्य द्योतमानस्यान्नस्य “शवसा बलेन सामर्थ्येन “ऋतस्य उदकस्य ग्राहकं "रश्मिमा "ददे आदत्तेऽग्निः । फलजनकं तेजः स्वीकृतवान् इत्यर्थः । यद्वा । "ऋतस्य यज्ञस्य रश्मिं रश्मिवत् ग्राहकं स्तवम् आ ददे स्वीकरोति ॥
स स्मा॑ कृणोति के॒तुमा नक्तं॑ चिद्दू॒र आ स॒ते ।
पा॒व॒को यद्वन॒स्पती॒न्प्र स्मा॑ मि॒नात्य॒जर॑ः ॥४
सः । स्म॒ । कृ॒णो॒ति॒ । के॒तुम् । आ । नक्त॑म् । चि॒त् । दू॒रे । आ । स॒ते ।
पा॒व॒कः । यत् । वन॒स्पती॑न् । प्र । स्म॒ । मि॒नाति॑ । अ॒जरः॑ ॥४
सः । स्म । कृणोति । केतुम् । आ । नक्तम् । चित् । दूरे । आ । सते ।
पावकः । यत् । वनस्पतीन् । प्र । स्म । मिनाति । अजरः ॥४
”स "स्म स खल्वग्निः "कृणोति करोति "केतुं प्रज्ञानम् "आ सर्वतः । कस्येत्युच्यते । चिदप्यर्थे । "नक्तं "चित् रात्रावपि "दूरे “आ “सते । आ इति चार्थे । दूरेऽपि वर्तमानाय मनुष्याय । कदा । "यत् यदा "पावकः अयमग्निः "अजरः अजीर्णोऽनभिभाव्यः सन् “वनस्पतीन् एधांसि “प्र “स्म “मिनाति प्रकर्षेण दहति । स्मेति पूरणः ॥
अव॑ स्म॒ यस्य॒ वेष॑णे॒ स्वेदं॑ प॒थिषु॒ जुह्व॑ति ।
अ॒भीमह॒ स्वजे॑न्यं॒ भूमा॑ पृ॒ष्ठेव॑ रुरुहुः ॥५
अव॑ । स्म॒ । यस्य॑ । वेष॑णे । स्वेद॑म् । प॒थिषु॑ । जुह्व॑ति ।
अ॒भि । ई॒म् । अह॑ । स्वऽजे॑न्यम् । भूम॑ । पृ॒ष्ठाऽइ॑व । रु॒रु॒हुः॒ ॥५
अव । स्म । यस्य । वेषणे । स्वेदम् । पथिषु । जुह्वति ।
अभि । ईम् । अह । स्वऽजेन्यम् । भूम । पृष्ठाऽइव । रुरुहुः ॥५
"यस्य अग्नेः "वेषणे परिचर्यायां "पथिषु होममार्गेषु रश्मिषु "स्वेदं स्रवदाज्यम् "अव अधोमुखं "जुह्वति अध्वर्यवः तदानीम् "ईम् एनमग्निम् “अभि "रुरुहुः "अह । अभ्यारोहन्त्येवाज्यधाराः । अह इति विनिग्रहार्थीयः । "स्वजेन्यं स्वोत्पन्नं “भूम । बहु भवतीति भूमापत्यम् । तत् “पृष्ठेव पितुः पृष्ठदेशानिव । पुत्राः यथा पितुरङ्कम् आरोहन्ति तद्वत् ॥ ॥ २४ ॥
यं मर्त्य॑ः पुरु॒स्पृहं॑ वि॒दद्विश्व॑स्य॒ धाय॑से ।
प्र स्वाद॑नं पितू॒नामस्त॑तातिं चिदा॒यवे॑ ॥६
यम् । मर्त्यः॑ । पु॒रु॒ऽस्पृह॑म् । वि॒दत् । विश्व॑स्य । धाय॑से ।
प्र । स्वाद॑नम् । पि॒तू॒नाम् । अस्त॑ऽतातिम् । चि॒त् । आ॒यवे॑ ॥६
यम् । मर्त्यः । पुरुऽस्पृहम् । विदत् । विश्वस्य । धायसे ।
प्र । स्वादनम् । पितूनाम् । अस्तऽतातिम् । चित् । आयवे ॥६
“यम् अग्निं "पुरुस्पृहं बहुभिः स्पृहणीयं “विदत् वेत्ति । "मर्त्यः यजमानः “विश्वस्य “धायसे सर्वस्य व्यापारार्थं "पितूनाम् अन्नानां “प्र “स्वादनं प्रकर्षेण स्वादूकर्तारम् "अस्ततातिम् अस्ते गृहे निवासकर्तारम् "आयवे अन्नार्थं यजमानार्थं वा । "चित् पूरण:॥
स हि ष्मा॒ धन्वाक्षि॑तं॒ दाता॒ न दात्या प॒शुः ।
हिरि॑श्मश्रु॒ः शुचि॑दन्नृ॒भुरनि॑भृष्टतविषिः ॥७
सः । हि । स्म॒ । धन्व॑ । आऽक्षि॑तम् । दाता॑ । न । दाति॑ । आ । प॒शुः ।
हिरि॑ऽश्मश्रुः । शुचि॑ऽदन् । ऋ॒भुः । अनि॑भृष्टऽतविषिः ॥७
सः । हि । स्म । धन्व । आऽक्षितम् । दाता । न । दाति । आ । पशुः ।
हिरिऽश्मश्रुः । शुचिऽदन् । ऋभुः । अनिभृष्टऽतविषिः ॥७
“स “हि “ष्म स खल्वग्निः “धन्व निरुदकप्रदेशम् "आक्षितं तृणकाष्ठादिभिराक्षितम् "आ “दाति सर्वतः खण्डयति दहतीत्यर्थः । "दाता तृणादिखण्डयिता "पशुः “न पशुरिव । पशुर्यथा तृणजातं क्रमेण भक्षयति तद्वत् । "हिरिश्मश्रुः हिरण्यश्मश्रुः "शुचिदन् दीप्तदन्तः “ऋभुः उरु भवन् । महानित्यर्थः । "अनिभृष्टतविषिः अपीडितबलः ॥
शुचि॑ः ष्म॒ यस्मा॑ अत्रि॒वत्प्र स्वधि॑तीव॒ रीय॑ते ।
सु॒षूर॑सूत मा॒ता क्रा॒णा यदा॑न॒शे भग॑म् ॥८
शुचिः॑ । स्म॒ । यस्मै॑ । अ॒त्रि॒ऽवत् । प्र । स्वधि॑तिःऽइव । रीय॑ते ।
सु॒ऽसूः । अ॒सू॒त॒ । मा॒ता । क्रा॒णा । यत् । आ॒न॒शे । भग॑म् ॥८
शुचिः । स्म । यस्मै । अत्रिऽवत् । प्र । स्वधितिःऽइव । रीयते ।
सुऽसूः । असूत । माता । क्राणा । यत् । आनशे । भगम् ॥८
अयमग्निः "शुचिः “ष्म दीप्तः खलु । "यस्मै अग्नये "अत्रिवत् अत्रिरिव यजमानो हविर्दातुं “प्र “रीयते प्रगच्छति । यद्वा । स्मेति पूरणः । शुचिर्यस्मै ॥ प्रथमार्थे चतुर्थी । दीप्तो योऽत्रिवत् । अत्ति तृणमित्यत्रिः पशुः । स इव । स यथा तृणानि खादमानो गच्छति तद्वद्दहतीत्यर्थः । "स्वधितिरिव परशुरिव छिन्दन् । "सुषूः सुप्रसवा “माता अरणिः “असूत “क्राणा कुर्वाणं जगदुपकारकम् । "यत् यस्मात् य इति वा । योऽग्निः “भगम् अन्नम् "आनशे अश्नुते ।।
आ यस्ते॑ सर्पिरासु॒तेऽग्ने॒ शमस्ति॒ धाय॑से ।
ऐषु॑ द्यु॒म्नमु॒त श्रव॒ आ चि॒त्तं मर्त्ये॑षु धाः ॥९
आ । यः । ते॒ । स॒र्पिः॒ऽआ॒सु॒ते॒ । अग्ने॑ । शम् । अस्ति॑ । धाय॑से ।
आ । ए॒षु॒ । द्यु॒म्नम् । उ॒त । श्रवः॑ । आ । चि॒त्तम् । मर्त्ये॑षु । धाः॒ ॥९
आ । यः । ते । सर्पिःऽआसुते । अग्ने । शम् । अस्ति । धायसे ।
आ । एषु । द्युम्नम् । उत । श्रवः । आ । चित्तम् । मर्त्येषु । धाः ॥९
हे "सर्पिरासुते घृताख्यान्न "अग्ने "यः त्वम् "आ सर्वतो भवसि तादृशाय “धायसे सर्वस्य धात्रे “ते तुभ्यं “शमस्ति सुखमस्ति । स्तुतेः सकाशात् । तथा चेत् "एषु "मर्त्येषु स्तोतृष्वात्रेयेषु “द्युम्नं यशः “आ “धाः आधेहि। "उत अपि च “श्रवः अन्नम् आ धाः । "चित्तं त्वदीयामनुग्रहबुद्धिमपि “आ धाः ॥
इति॑ चिन्म॒न्युम॒ध्रिज॒स्त्वादा॑त॒मा प॒शुं द॑दे ।
आद॑ग्ने॒ अपृ॑ण॒तोऽत्रि॑ः सासह्या॒द्दस्यू॑नि॒षः सा॑सह्या॒न्नॄन् ॥१०
इति॑ । चि॒त् । म॒न्युम् । अ॒ध्रिजः॑ । त्वाऽदा॑तम् । आ । प॒शुम् । द॒दे॒ ।
आत् । अ॒ग्ने॒ । अपृ॑णतः । अत्रिः॑ । स॒स॒ह्या॒त् । दस्यू॑न् । इ॒षः । स॒स॒ह्या॒त् । नॄन् ॥१०
इति । चित् । मन्युम् । अध्रिजः । त्वाऽदातम् । आ । पशुम् । ददे ।
आत् । अग्ने । अपृणतः । अत्रिः । ससह्यात् । दस्यून् । इषः । ससह्यात् । नॄन् ॥१०
"इति “चित् इत्थं कृतप्रकारेण "मन्युं मननसाधनं स्तोत्रम् "अध्रिजः । अधृतम् अन्यैरग्निव्यतिरिक्तैः अधृष्यं वा जनयिता ऋषिः “त्वादातं त्वया दातव्यं "पशुम् "आ "ददे आदत्ते । आददीत वा । “आत् अनन्तरमेव अग्नेः "अपृणतः अददतः “दस्यून् "अत्रिः तद्गोत्रः “इषः “सासह्यात् भृशमभिभवेत् । इषः एष्टॄन् “नॄन् विरोधिनः “सासह्यात् । पुनरुक्तिरादरार्था ॥ ॥ २५ ॥
टिप्पणी
ऋषिः - इष आत्रेयः
| मण्डल ५ | ||||
|---|---|---|---|---|