ऋग्वेदः सूक्तं ८.६१
| ← सूक्तं ८.६० | ऋग्वेदः - मण्डल ८ सूक्तं ८.६१ भर्गः प्रागाथः। |
सूक्तं ८.६२ → |
| दे. इन्द्रः । प्रगाथः ( ), १७ शंकुमती। |
उभयं शृणवच्च न इन्द्रो अर्वागिदं वचः ।
सत्राच्या मघवा सोमपीतये धिया शविष्ठ आ गमत् ॥१॥
तं हि स्वराजं वृषभं तमोजसे धिषणे निष्टतक्षतुः ।
उतोपमानां प्रथमो नि षीदसि सोमकामं हि ते मनः ॥२॥
आ वृषस्व पुरूवसो सुतस्येन्द्रान्धसः ।
विद्मा हि त्वा हरिवः पृत्सु सासहिमधृष्टं चिद्दधृष्वणिम् ॥३॥
अप्रामिसत्य मघवन्तथेदसदिन्द्र क्रत्वा यथा वशः ।
सनेम वाजं तव शिप्रिन्नवसा मक्षू चिद्यन्तो अद्रिवः ॥४॥
शग्ध्यू षु शचीपत इन्द्र विश्वाभिरूतिभिः ।
भगं न हि त्वा यशसं वसुविदमनु शूर चरामसि ॥५॥
पौरो अश्वस्य पुरुकृद्गवामस्युत्सो देव हिरण्ययः ।
नकिर्हि दानं परिमर्धिषत्त्वे यद्यद्यामि तदा भर ॥६॥
त्वं ह्येहि चेरवे विदा भगं वसुत्तये ।
उद्वावृषस्व मघवन्गविष्टय उदिन्द्राश्वमिष्टये ॥७॥
त्वं पुरू सहस्राणि शतानि च यूथा दानाय मंहसे ।
आ पुरंदरं चकृम विप्रवचस इन्द्रं गायन्तोऽवसे ॥८॥
अविप्रो वा यदविधद्विप्रो वेन्द्र ते वचः ।
स प्र ममन्दत्त्वाया शतक्रतो प्राचामन्यो अहंसन ॥९॥
उग्रबाहुर्म्रक्षकृत्वा पुरंदरो यदि मे शृणवद्धवम् ।
वसूयवो वसुपतिं शतक्रतुं स्तोमैरिन्द्रं हवामहे ॥१०॥
न पापासो मनामहे नारायासो न जळ्हवः ।
यदिन्न्विन्द्रं वृषणं सचा सुते सखायं कृणवामहै ॥११॥
उग्रं युयुज्म पृतनासु सासहिमृणकातिमदाभ्यम् ।
वेदा भृमं चित्सनिता रथीतमो वाजिनं यमिदू नशत् ॥१२॥
यत इन्द्र भयामहे ततो नो अभयं कृधि ।
मघवञ्छग्धि तव तन्न ऊतिभिर्वि द्विषो वि मृधो जहि ॥१३॥
त्वं हि राधस्पते राधसो महः क्षयस्यासि विधतः ।
तं त्वा वयं मघवन्निन्द्र गिर्वणः सुतावन्तो हवामहे ॥१४॥
इन्द्र स्पळुत वृत्रहा परस्पा नो वरेण्यः ।
स नो रक्षिषच्चरमं स मध्यमं स पश्चात्पातु नः पुरः ॥१५॥
त्वं नः पश्चादधरादुत्तरात्पुर इन्द्र नि पाहि विश्वतः ।
आरे अस्मत्कृणुहि दैव्यं भयमारे हेतीरदेवीः ॥१६॥
अद्याद्या श्वःश्व इन्द्र त्रास्व परे च नः ।
विश्वा च नो जरितॄन्सत्पते अहा दिवा नक्तं च रक्षिषः ॥१७॥
प्रभङ्गी शूरो मघवा तुवीमघः सम्मिश्लो वीर्याय कम् ।
उभा ते बाहू वृषणा शतक्रतो नि या वज्रं मिमिक्षतुः ॥१८॥
सायणभाष्यम्
‘ उभयं शृणवत्' इत्यष्टादशर्चं द्वितीयं सूक्तं प्रागाथस्य भर्गस्यार्षम् । अत्रानुक्रमणिका -- ‘ उभयं द्व्यूना' इति । पूर्वसूक्ते ‘प्रागाथं तु ' इत्युक्तत्वादिदमपि प्रागाथम् । अत्रायुजो बृहत्यो युजः सतोबृहत्यः । अनुक्तत्वादिन्द्रो देवता । महाव्रते निष्केवल्ये बार्हततृचाशीतावेतत्सूक्तं सप्तम्यष्टमीवर्जम् । तथैव पञ्चमारण्यके सूत्रितं शौनकेन - उभयं शृणवच्च न इति सप्तमीं चाष्टमीं चोद्धरति । ( ऐ. आ. ५. २. ४ ) इति । चातुर्विंशिकेऽहनि निष्केवल्ये 'उभयम्' इति बृहत्सामप्रगाथः । सूत्रितं च -‘उभयं शृणवच्च नः' ( आश्व. श्रौ. ७. ३ ) इति । चातुर्विंशिकेऽहनि माध्यंदिनसवनेऽच्छावाकस्यायमेव स्तोत्रियः प्रगाथः। तथा च सूत्रितम् -' उभयं शृणवच्च न आ वृषस्व पुरूवसो' ( आश्व. श्रौ. ७. ४ ) इति । एवमन्यत्रापि यस्मिन्नहनि पृष्ठस्तोत्रे बृहत्साम क्रियते तस्मिन्नहनि निष्केवल्येऽयं प्रगाथः ॥
उ॒भयं॑ शृ॒णव॑च्च न॒ इन्द्रो॑ अ॒र्वागि॒दं वच॑ः ।
स॒त्राच्या॑ म॒घवा॒ सोम॑पीतये धि॒या शवि॑ष्ठ॒ आ ग॑मत् ॥१
उ॒भय॑म् । शृ॒णव॑त् । च॒ । नः॒ । इन्द्रः॑ । अ॒र्वाक् । इ॒दम् । वचः॑ ।
स॒त्राच्या॑ । म॒घऽवा॑ । सोम॑ऽपीतये । धि॒या । शवि॑ष्ठः । आ । ग॒म॒त् ॥१
उभयम् । शृणवत् । च । नः । इन्द्रः । अर्वाक् । इदम् । वचः ।
सत्राच्या । मघऽवा । सोमऽपीतये । धिया । शविष्ठः । आ । गमत् ॥१
"उभयं स्तोत्रात्मकं शस्त्रात्मकं चोभयविधम् "इदं "वचः अर्वाक् अस्मदभिमुखम् "इन्द्रः “शृणवत् शृणोतु । श्रुत्वा च "सत्राच्या अस्माकं सहाञ्चन्त्या "धिया युक्तः सन् “मघवा "शविष्ठः अतिशयेन बलवान् “आ “गमत् आगच्छतु "सोमपीतये सोमपानाय ॥
तं हि स्व॒राजं॑ वृष॒भं तमोज॑से धि॒षणे॑ निष्टत॒क्षतु॑ः ।
उ॒तोप॒मानां॑ प्रथ॒मो नि षी॑दसि॒ सोम॑कामं॒ हि ते॒ मन॑ः ॥२
तम् । हि । स्व॒ऽराज॑म् । वृ॒ष॒भम् । तम् । ओज॑से । धि॒षणे॒ इति॑ । निः॒ऽत॒त॒क्षतुः॑ ।
उ॒त । उ॒प॒ऽमाना॑म् । प्र॒थ॒मः । नि । सी॒द॒सि॒ । सोम॑ऽकामम् । हि । ते॒ । मनः॑ ॥२
तम् । हि । स्वऽराजम् । वृषभम् । तम् । ओजसे । धिषणे इति । निःऽततक्षतुः ।
उत । उपऽमानाम् । प्रथमः । नि । सीदसि । सोमऽकामम् । हि । ते । मनः ॥२
“तं “हि तं खल्विन्द्रं "स्वराजं स्वयमेव राजमानं “धिषणे द्यावापृथिव्यौ “वृषभं जगदुपकारिकाया वृष्टेर्वर्षकं “निष्टतक्षतुः संचस्करतुः । “तं तमेवेन्द्रम् “ओजसे बलाय निष्टतक्षतुः । "उत यस्मादेवं तस्मात् हे इन्द्र "उपमानाम् उपमानभूतानामन्येषां देवानां मध्ये "प्रथमः मुख्यः सन् “नि “षीदसि वेद्याम् । सोमकामं “हि खलु “ते "मनः ॥
पूर्वोक्तेऽच्छावाकशस्त्रे ‘आ वृषस्व' इति प्रगाथो वैकल्पिकोऽनुरूपः । सूत्रमुक्तम् ॥
आ वृ॑षस्व पुरूवसो सु॒तस्ये॒न्द्रान्ध॑सः ।
वि॒द्मा हि त्वा॑ हरिवः पृ॒त्सु सा॑स॒हिमधृ॑ष्टं चिद्दधृ॒ष्वणि॑म् ॥३
आ । वृ॒ष॒स्व॒ । पु॒रु॒व॒सो॒ इति॑ पुरुऽवसो । सु॒तस्य॑ । इ॒न्द्र॒ । अन्ध॑सः ।
वि॒द्म । हि । त्वा॒ । ह॒रि॒ऽवः॒ । पृ॒त्ऽसु । स॒स॒हिम् । अधृ॑ष्टम् । चि॒त् । द॒धृ॒ष्वणि॑म् ॥३
आ । वृषस्व । पुरुवसो इति पुरुऽवसो । सुतस्य । इन्द्र । अन्धसः ।
विद्म । हि । त्वा । हरिऽवः । पृत्ऽसु । ससहिम् । अधृष्टम् । चित् । दधृष्वणिम् ॥३
हे “पुरूवसो बहुधन “इन्द्र त्वम् "आ "वृषस्व आसिञ्चस्व । किम् । "सुतस्य “अन्धसः सुतमन्धः सोमं जठरे । हे "हरिवः हरिभ्यां तद्वन्निन्द्र “त्वा त्वां विद्म "हि जानीमः खलु। कीदृशम् । “पृत्सु संग्रामेषु "सासहिम् अभिभवितारं शत्रूणाम् "अधृष्टं “चित् कैरप्यधर्षणीयं "दधृष्वणिम् अन्येषां धर्षकम् ॥
अप्रा॑मिसत्य मघव॒न्तथेद॑स॒दिन्द्र॒ क्रत्वा॒ यथा॒ वश॑ः ।
स॒नेम॒ वाजं॒ तव॑ शिप्रि॒न्नव॑सा म॒क्षू चि॒द्यन्तो॑ अद्रिवः ॥४
अप्रा॑मिऽसत्य । म॒घ॒ऽव॒न् । तथा॑ । इत् । अ॒स॒त् । इन्द्र॑ । क्रत्वा॑ । यथा॑ । वशः॑ ।
स॒नेम॑ । वाज॑म् । तव॑ । शि॒प्रि॒न् । अव॑सा । म॒क्षु । चि॒त् । यन्तः॑ । अ॒द्रि॒ऽवः॒ ॥४
अप्रामिऽसत्य । मघऽवन् । तथा । इत् । असत् । इन्द्र । क्रत्वा । यथा । वशः ।
सनेम । वाजम् । तव । शिप्रिन् । अवसा । मक्षु । चित् । यन्तः । अद्रिऽवः ॥४
हे "अप्रामिसत्य अहिंसितसत्य हे "मघवन् इन्द्र “तथेदसत् तथैव भवति । हे “इन्द्र "क्रत्वा कर्मणा प्रज्ञानेन "यथा येन प्रकारेण "वशः कामयेः । हे “शिप्रिन् “अवसा रक्षणेन निमित्तेन “वाजम् अन्नं “सनेम संभजेम वयं "तव त्वदनुग्रहात् । कीदृशा वयम् । “मधु “चित् शीघ्रमेव “यन्तः शत्रून् गच्छन्तोऽभिभवन्तः । हे "अद्रिवः । अद्रिर्वज्रः । तद्वन्निन्द्रेति ॥
श॒ग्ध्यू॒३॒॑ षु श॑चीपत॒ इन्द्र॒ विश्वा॑भिरू॒तिभि॑ः ।
भगं॒ न हि त्वा॑ य॒शसं॑ वसु॒विद॒मनु॑ शूर॒ चरा॑मसि ॥५
श॒ग्धि । ऊं॒ इति॑ । सु । श॒ची॒ऽप॒ते॒ । इन्द्र॑ । विश्वा॑भिः । ऊ॒तिऽभिः॑ ।
भग॑म् । न । हि । त्वा॒ । य॒शस॑म् । व॒सु॒ऽविद॑म् । अनु॑ । शू॒र॒ । चरा॑मसि ॥५
शग्धि । ऊं इति । सु । शचीऽपते । इन्द्र । विश्वाभिः । ऊतिऽभिः ।
भगम् । न । हि । त्वा । यशसम् । वसुऽविदम् । अनु । शूर । चरामसि ॥५
हे “शचीपते “इन्द्र "शग्धि देह्यभिमतम् । "विश्वाभिः सर्वाभिः “ऊतिभिः मरुद्भिः सह । हे "शूर “भगं “न भाग्यमिव "यशसं यशस्विनं "वसुविदं धनस्य लम्भकं “त्वा त्वाम् "अनु “चरामसि अनुचरामः । परिचरामेत्यर्थः ॥ ॥ ३६ ।।
पौ॒रो अश्व॑स्य पुरु॒कृद्गवा॑म॒स्युत्सो॑ देव हिर॒ण्यय॑ः ।
नकि॒र्हि दानं॑ परि॒मर्धि॑ष॒त्त्वे यद्य॒द्यामि॒ तदा भ॑र ॥६
पौ॒रः । अश्व॑स्य । पु॒रु॒ऽकृत् । गवा॑म् । अ॒सि॒ । उत्सः॑ । दे॒व॒ । हि॒र॒ण्ययः॑ ।
नकिः॑ । हि । दान॑म् । प॒रि॒ऽमर्धि॑षत् । त्वे इति॑ । यत्ऽय॑त् । यामि॑ । तत् । आ । भ॒र॒ ॥६
पौरः । अश्वस्य । पुरुऽकृत् । गवाम् । असि । उत्सः । देव । हिरण्ययः ।
नकिः । हि । दानम् । परिऽमर्धिषत् । त्वे इति । यत्ऽयत् । यामि । तत् । आ । भर ॥६
हे इन्द्र त्वम् "अश्वस्य "पौरः पूरयिता "असि भवसि । तथा "गवां “पुरुकृत् बहुकर्तासि । हे “देव "हिरण्ययः हिरण्मयशरीरस्त्वम् "उत्सः उत्ससदृशोऽसि । हे इन्द्र “त्वे त्वयि वर्तमानं “दानम् अस्मद्विषयं देयं धनं वा "नकिः “परिमर्धिषत् न कश्चिद्धिनस्ति । अतः "यद्यद्यामि याचे “तदा “भर आहर मह्यम् ॥
यद्यग्निष्टोमे बृहत्साम तदानीं निष्केवल्ये प्रगाथोऽनुरूपः । सूत्रितं च –' त्वं ह्येहि चेरव इति प्रगाथा एते भवन्ति' (आश्व. श्रौ. ५. १५) इति । महाव्रते निष्केवल्य उत्तरपक्षेऽयं प्रगाथः । तथैव पञ्चमारण्यके सूत्रितं— त्वामिद्धि हवामहे त्वं ह्येहि चेरव इति बृहतः स्तोत्रियानुरूपौ प्रगाथौ । (ऐ. आ. ५. २. २) इति ॥
त्वं ह्येहि॒ चेर॑वे वि॒दा भगं॒ वसु॑त्तये ।
उद्वा॑वृषस्व मघव॒न्गवि॑ष्टय॒ उदि॒न्द्राश्व॑मिष्टये ॥७
त्वम् । हि । आ । इ॒हि॒ । चेर॑वे । वि॒दाः । भग॑म् । वसु॑त्तये ।
उत् । व॒वृ॒ष॒स्व॒ । म॒घ॒ऽव॒न् । गोऽइ॑ष्टये । उत् । इ॒न्द्र॒ । अश्व॑म्ऽइष्टये ॥७
त्वम् । हि । आ । इहि । चेरवे । विदाः । भगम् । वसुत्तये ।
उत् । ववृषस्व । मघऽवन् । गोऽइष्टये । उत् । इन्द्र । अश्वम्ऽइष्टये ॥७
हे इन्द्र “त्वं "हि त्वं खलु । सामर्थ्याद्दातेति गम्यते । अतः “एहि आगच्छ । आगत्य चास्मभ्यं "भगं भजनीयं धनं "विदाः लभस्व दत्स्व । किमर्थम् । "वसुत्तये अस्माकं वसुदानाय । हे “मघवन् "गविष्टये गा इच्छते मह्यंं “उद्ववृषस्व उत्सिञ्चस्व गामिति शेषः । तथा हे “इन्द्र “अश्वमिष्टये अश्वैषणवते मह्यमश्वान् "उत् ववृषस्व उत्सिञ्चस्व देहि ।।
त्वं पु॒रू स॒हस्रा॑णि श॒तानि॑ च यू॒था दा॒नाय॑ मंहसे ।
आ पु॑रंद॒रं च॑कृम॒ विप्र॑वचस॒ इन्द्रं॒ गाय॒न्तोऽव॑से ॥८
त्वम् । पु॒रु । स॒हस्रा॑णि । श॒तानि॑ । च॒ । यू॒था । दा॒नाय॑ । मं॒ह॒से॒ ।
आ । पु॒र॒म्ऽद॒रम् । च॒कृ॒म॒ । विप्र॑ऽवचसः । इन्द्र॑म् । गाय॑न्तः । अव॑से ॥८
त्वम् । पुरु । सहस्राणि । शतानि । च । यूथा । दानाय । मंहसे ।
आ । पुरम्ऽदरम् । चकृम । विप्रऽवचसः । इन्द्रम् । गायन्तः । अवसे ॥८
हे इन्द्र “त्वं "पुरु पुरूणि बहूनि "सहस्राणि "शतानि "च "यूथा गवादियूथानि “दानाय यजमानविषयाय “मंहसे अनुमन्यसे । यद्वा । दानाय दात्रे यजमानाय मंहसे प्रयच्छसि । मंहतिर्दानकर्मा । अथ परोक्षेण ब्रवीति । "पुरंदरं शत्रुपुराणां दारयितारम् "इन्द्रम् "अवसे रक्षणाय प्रीतये वा “गायन्तः स्तुवन्तः “विप्रवचसः विविधप्रकृष्टवचना वयम् "आ आगन्तारमभिमुखं वा “चकृम कुर्मः ॥
अ॒वि॒प्रो वा॒ यदवि॑ध॒द्विप्रो॑ वेन्द्र ते॒ वच॑ः ।
स प्र म॑मन्दत्त्वा॒या श॑तक्रतो॒ प्राचा॑मन्यो॒ अहं॑सन ॥९
अ॒वि॒प्रः । वा॒ । यत् । अवि॑धत् । विप्रः॑ । वा॒ । इ॒न्द्र॒ । ते॒ । वचः॑ ।
सः । प्र । म॒म॒न्द॒त् । त्वा॒ऽया । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो । प्राचा॑मन्यो॒ इति॒ प्राचा॑ऽमन्यो । अह॑म्ऽसन ॥९
अविप्रः । वा । यत् । अविधत् । विप्रः । वा । इन्द्र । ते । वचः ।
सः । प्र । ममन्दत् । त्वाऽया । शतक्रतो इति शतऽक्रतो । प्राचामन्यो इति प्राचाऽमन्यो । अहम्ऽसन ॥९
हे "इन्द्र "ते तव "वचः स्तोत्रं "यत् यः "अविप्रो "वा अमेधाव्यस्तुतिकुशलो वा “विप्रः मेधावी स्तुतिकुशलः “वा "अविधत् कुर्यात् । त्वां स्तौतीत्यर्थः । "सः स्तोता “त्वाया त्वयीच्छया साधनेन “प्र “ममन्दत् प्रकर्षेण मोदते । हे "शतक्रतो बहुकर्मन् हे "प्राचामन्यो प्राचीनक्रोध ! अप्रतिहतक्रोधेत्यर्थः । न हीन्द्रक्रोधं प्रतिहन्ति कश्चित् । हे "अहंसन । संग्रामेऽहमित्यात्मनो महत्त्वं प्रकाशयन् यः शत्रुं संभजते स तथोक्तः । तादृशेन्द्र ॥
उ॒ग्रबा॑हुर्म्रक्ष॒कृत्वा॑ पुरंद॒रो यदि॑ मे शृ॒णव॒द्धव॑म् ।
व॒सू॒यवो॒ वसु॑पतिं श॒तक्र॑तुं॒ स्तोमै॒रिन्द्रं॑ हवामहे ॥१०
उ॒ग्रऽबा॑हुः । म्र॒क्ष॒ऽकृत्वा॑ । पु॒र॒म्ऽद॒रः । यदि॑ । मे॒ । शृ॒णव॑त् । हव॑म् ।
व॒सु॒ऽयवः॑ । वसु॑ऽपतिम् । श॒तऽक्र॑तुम् । स्तोमैः॑ । इन्द्र॑म् । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥१०
उग्रऽबाहुः । म्रक्षऽकृत्वा । पुरम्ऽदरः । यदि । मे । शृणवत् । हवम् ।
वसुऽयवः । वसुऽपतिम् । शतऽक्रतुम् । स्तोमैः । इन्द्रम् । हवामहे ॥१०
"उग्रबाहुः उद्गूर्णभुजः "म्रक्षकृत्वा वधकर्ता शत्रूणां “पुरंदरः पुराणां दारयितेन्द्रः "यदि "मे “हवं “शृणवत् शृणुयात् तर्हि "वसूयवः वसुकामा वयं "वसुपति' बहुधनस्वामिनं शतक्रतुम् अपरिमितप्रज्ञम् "इन्द्रं "स्तोमैः स्तोत्रैः "हवामहे आह्वयामः ॥ ॥ ३७॥
न पा॒पासो॑ मनामहे॒ नारा॑यासो॒ न जळ्ह॑वः ।
यदिन्न्विन्द्रं॒ वृष॑णं॒ सचा॑ सु॒ते सखा॑यं कृ॒णवा॑महै ॥११
न । पा॒पासः॑ । म॒ना॒म॒हे॒ । न । अरा॑यासः । न । जळ्ह॑वः ।
यत् । इत् । नु । इन्द्र॑म् । वृष॑णम् । सचा॑ । सु॒ते । सखा॑यम् । कृ॒णवा॑महै ॥११
न । पापासः । मनामहे । न । अरायासः । न । जळ्हवः ।
यत् । इत् । नु । इन्द्रम् । वृषणम् । सचा । सुते । सखायम् । कृणवामहै ॥११
वयमिन्द्रं "पापासः पापा अकृतपुण्या ब्रह्मचर्यव्रतादिरहिताः “न “मनामहे न मन्यामहे । तथा “अरायासः अराया अधना वा अहविष्का वा “न मनामहे । “न “जल्हवः अज्वलनाः अनग्नयो न मनामहे । कृतव्रतनियमादिपुण्या दानवन्तोऽग्निसहितास्तं स्तुम इत्यृषिरात्मानमाह। "यदित् यस्मादेव कारणात् "नु इदानीं "वृषणं वर्षकम् "इन्द्रं “सुते सोमेऽभिषुते "सचा सहिताः "सखायं "कृणवामह कुर्मः तस्मात् पापादिरहिता मनामहे । पापादिविशिष्टानामिन्द्रसाहाय्यकरणासंभवात् । अत्र ‘न पापा मन्यामहे ' (निरु. ६. २५) इत्यादि निरुक्तं द्रष्टव्यम् ॥
उ॒ग्रं यु॑युज्म॒ पृत॑नासु सास॒हिमृ॒णका॑ति॒मदा॑भ्यम् ।
वेदा॑ भृ॒मं चि॒त्सनि॑ता र॒थीत॑मो वा॒जिनं॒ यमिदू॒ नश॑त् ॥१२
उ॒ग्रम् । यु॒यु॒ज्म॒ । पृत॑नासु । स॒स॒हिम् । ऋ॒णऽका॑तिम् । अदा॑भ्यम् ।
वेद॑ । भृ॒मम् । चि॒त् । सनि॑ता । र॒थिऽत॑मः । वा॒जिन॑म् । यम् । इत् । ऊं॒ इति॑ । नश॑त् ॥१२
उग्रम् । युयुज्म । पृतनासु । ससहिम् । ऋणऽकातिम् । अदाभ्यम् ।
वेद । भृमम् । चित् । सनिता । रथिऽतमः । वाजिनम् । यम् । इत् । ऊं इति । नशत् ॥१२
"उग्रम् उद्गूर्णबलमिन्द्रं "युयुज्म योजयामः । कीदृशमिन्द्रम् । "पृतनासु संग्रामेषु "सासहिं शत्रूणामभिभवितारम् “ऋणकातिम् ऋणभूतस्तुतिम् । यस्मै स्तुतिर्ऋणवदवश्यं क्रियते तं तादृशम् । अथवा ऋणवदवश्यफलप्रदस्तुतिकम् । "अदाभ्यं केनाप्यहिंस्यम् । य इन्द्रः "भ्रमं "चित् बहुष्वश्वेषु भ्रमणशीलमेव "वाजिनं बलवन्तमश्वं "रथीतमः रथस्वामी "वेद वेत्ति गृह्णाति तद्वत् "सनिता इन्द्रो वाजिनं हविष्मन्तं "यमित् यमेव जनं बहूनां यजमानानां मध्ये “नशत् व्याप्नोति तमिन्द्रमिति । ते वयमिति वा योज्यम् । वयं युयुज्मेति पक्षे व्यत्ययेन बहुवचनम् ॥
चातुर्विंशिकेऽहनि माध्यंदिनसवनेऽच्छावाकस्य ‘ यत इन्द्र' इति वैकल्पिकः स्तोत्रियस्तृचः । सूत्रितं च -- यत इन्द्र भयामहे यथा गौरो अपा कृतम्' ( आश्व. श्रौ. ७. ४ ) इति । दुःस्वप्नदर्शनेऽप्येतदादिसूक्तशेषो जप्यः (आश्व. गृ. ३. ११. २) ॥
यत॑ इन्द्र॒ भया॑महे॒ ततो॑ नो॒ अभ॑यं कृधि ।
मघ॑वञ्छ॒ग्धि तव॒ तन्न॑ ऊ॒तिभि॒र्वि द्विषो॒ वि मृधो॑ जहि ॥१३
यतः॑ । इ॒न्द्र॒ । भया॑महे । ततः॑ । नः॒ । अभ॑यम् । कृ॒धि॒ ।
मघ॑ऽवन् । श॒ग्धि । तव॑ । तम् । नः॒ । ऊ॒तिऽभिः॑ । वि । द्विषः॑ । वि । मृधः॑ । ज॒हि॒ ॥१३
यतः । इन्द्र । भयामहे । ततः । नः । अभयम् । कृधि ।
मघऽवन् । शग्धि । तव । तम् । नः । ऊतिऽभिः । वि । द्विषः । वि । मृधः । जहि ॥१३
हे “इन्द्र "यतः हिंसकात् "भयामहे वयं "ततः "नः अस्मभ्यम् "अभयं "कृधि कुरु । हे “मघवन् “शग्धि शक्तो भवसि "नः अस्मभ्यमभयं कर्तुं "तव "तत् तैः “ऊतिभिः रक्षणैः रक्षकैः पुरुषैः । किंच "वि “जहि "द्विषः अस्मद्द्वेष्टॄन् । "वि जहि "मृधः अस्मद्धिंसकान् ॥
त्वं हि रा॑धस्पते॒ राध॑सो म॒हः क्षय॒स्यासि॑ विध॒तः ।
तं त्वा॑ व॒यं म॑घवन्निन्द्र गिर्वणः सु॒ताव॑न्तो हवामहे ॥१४
त्वम् । हि । रा॒धः॒ऽप॒ते॒ । राध॑सः । म॒हः । क्षय॑स्य । असि॑ । वि॒ध॒तः ।
तम् । त्वा॒ । व॒यम् । म॒घ॒ऽव॒न् । इ॒न्द्र॒ । गि॒र्व॒णः॒ । सु॒तऽव॑न्तः । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥१४
त्वम् । हि । राधःऽपते । राधसः । महः । क्षयस्य । असि । विधतः ।
तम् । त्वा । वयम् । मघऽवन् । इन्द्र । गिर्वणः । सुतऽवन्तः । हवामहे ॥१४
हे “राधस्पते धनस्वामिन् "त्वं "हि त्वं खलु "महः महतः “राधसः धनस्य "क्षयस्य च गृहस्य' च वर्धयिता “असि हि खलु। सामर्थ्यादेवं लभ्यते । कस्य राधसो गृहस्य च वर्धक इत्युच्यते । “विधतः परिचरतो यजमानस्य । "तं तादृशं "त्वा त्वां “वयं हे “मघवन्निन्द्र "गिर्वणः गीर्भिर्वननीय "सुतावन्तः अभिषुतसोमाः “हवामहे आह्वयामः ।।
इन्द्र॒ः स्पळु॒त वृ॑त्र॒हा प॑र॒स्पा नो॒ वरे॑ण्यः ।
स नो॑ रक्षिषच्चर॒मं स म॑ध्य॒मं स प॒श्चात्पा॑तु नः पु॒रः ॥१५
इन्द्रः॑ । स्पट् । उ॒त । वृ॒त्र॒ऽहा । प॒रः॒ऽपाः । नः॒ । वरे॑ण्यः ।
सः । नः॒ । र॒क्षि॒ष॒त् । च॒र॒मम् । सः । म॒ध्य॒मम् । सः । प॒श्चात् । पा॒तु॒ । नः॒ । पु॒रः ॥१५
इन्द्रः । स्पट् । उत । वृत्रऽहा । परःऽपाः । नः । वरेण्यः ।
सः । नः । रक्षिषत् । चरमम् । सः । मध्यमम् । सः । पश्चात् । पातु । नः । पुरः ॥१५
अयम् "इन्द्रः “स्पट् सर्वस्य ज्ञाता । स्पशतिर्ज्ञानकर्मा । "उत अयं "वृत्रहा वृत्रहन्ता “परस्पाः परपालयिता "नः अस्माकं "वरेण्यः वरणीयः । "सः इन्द्रः "नः अस्माकम् । पुत्रमिति शेषः । "रक्षिषत् रक्षतु । "चरमं पुत्रं तथा स रक्षिषत् । "सः "मध्यमं पुत्रं रक्षिषत् । "सः "नः अस्मान् "पश्चात् रक्षिषत् । "नः “पुरः पुरस्तात् रक्षिषत् ॥ ॥ ३८ ॥
त्वं न॑ः प॒श्चाद॑ध॒रादु॑त्त॒रात्पु॒र इन्द्र॒ नि पा॑हि वि॒श्वत॑ः ।
आ॒रे अ॒स्मत्कृ॑णुहि॒ दैव्यं॑ भ॒यमा॒रे हे॒तीरदे॑वीः ॥१६
त्वम् । नः॒ । प॒श्चात् । अ॒ध॒रात् । उ॒त्त॒रात् । पु॒रः । इन्द्र॑ । नि । पा॒हि॒ । वि॒श्वतः॑ ।
आ॒रे । अ॒स्मत् । कृ॒णु॒हि॒ । दैव्य॑म् । भ॒यम् । आ॒रे । हे॒तीः । अदे॑वीः ॥१६
त्वम् । नः । पश्चात् । अधरात् । उत्तरात् । पुरः । इन्द्र । नि । पाहि । विश्वतः ।
आरे । अस्मत् । कृणुहि । दैव्यम् । भयम् । आरे । हेतीः । अदेवीः ॥१६
हे “इन्द्र “त्वं "नः अस्मान् "पश्चात् पश्चाद्भागात् "पुरः पूर्वभागात् "अधरात् अधोभागात् । एतदुपरिभागस्योपलक्षणम् । "उत्तरात् उत्तरभागात् । एतद्दक्षिणस्याप्युपलक्षणम् । किं बहुना “विश्वतः सर्वस्मात् प्रदेशात् "नि "पाहि । हे इन्द्र “दैव्यं “भयम् "अस्मत् अस्मत्तः “आरे दूरे “कृणुहि कुरु । तथा "अदेवीः असुराणि "हेतीः आयुधानि "आरे कृणुहि ॥
अ॒द्याद्या॒ श्वःश्व॒ इन्द्र॒ त्रास्व॑ प॒रे च॑ नः ।
विश्वा॑ च नो जरि॒तॄन्स॑त्पते॒ अहा॒ दिवा॒ नक्तं॑ च रक्षिषः ॥१७
अ॒द्यऽअ॑द्य । श्वःऽश्वः॑ । इन्द्र॑ । त्रास्व॑ । प॒रे । च॒ । नः॒ ।
विश्वा॑ । च॒ । नः॒ । ज॒रि॒तॄन् । स॒त्ऽप॒ते॒ । अहा॑ । दिवा॑ । नक्त॑म् । च॒ । र॒क्षि॒षः॒ ॥१७
अद्यऽअद्य । श्वःऽश्वः । इन्द्र । त्रास्व । परे । च । नः ।
विश्वा । च । नः । जरितॄन् । सत्ऽपते । अहा । दिवा । नक्तम् । च । रक्षिषः ॥१७
“अद्याद्य यदद्यशब्दवाच्यमहरस्ति तत्र सर्वत्र एवं “श्वःश्वः "त्रास्व रक्ष। तथा “परे “च परस्मिंस्तृतीयेऽहनि च त्रास्व । हे "सत्पते सतां पालक “विश्वा सर्वाण्यपि “अहा अहानि सर्वेष्वप्यहःसु "नः अस्मान् "जरितॄन् "रक्षिषः रक्षसि । तथा 'दिवा "नक्तं "च रक्षिषः रक्षसि रक्ष वा ॥
प्र॒भ॒ङ्गी शूरो॑ म॒घवा॑ तु॒वीम॑घ॒ः सम्मि॑श्लो वि॒र्या॑य॒ कम् ।
उ॒भा ते॑ बा॒हू वृष॑णा शतक्रतो॒ नि या वज्रं॑ मिमि॒क्षतु॑ः ॥१८
प्र॒ऽभ॒ङ्गी । शूरः॑ । म॒घऽवा॑ । तु॒विऽम॑घः । सम्ऽमि॑श्लः । वी॒र्या॑य । कम् ।
उ॒भा । ते॒ । बा॒हू इति॑ । वृष॑णा । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो । नि । या । वज्र॑म् । मि॒मि॒क्षतुः॑ ॥१८
प्रऽभङ्गी । शूरः । मघऽवा । तुविऽमघः । सम्ऽमिश्लः । वीर्याय । कम् ।
उभा । ते । बाहू इति । वृषणा । शतक्रतो इति शतऽक्रतो । नि । या । वज्रम् । मिमिक्षतुः ॥१८
अयं "मघवा इन्द्रः "प्रभङ्गी प्रभञ्जनशीलः "शूरः "तुवीमघः प्रभूतधनः "संमिश्लः सम्यक् मिश्रयिता । किमर्थम् । "वीर्याय शत्रूणां वीर्यकरणाय । "कम् इति पादपूरणः । एवंमहानुभावो भवति । अथ प्रत्यक्षवादः । हे इन्द्र “ते “उभा उभावपि “बाहू “वृषणा वर्षकौ कामानां हे "शतक्रतो बहुप्रज्ञ “या यौ “वज्रम् आयुधं "नि "मिमिक्षतुः परिगृह्णीतः ॥ ॥ ३९ ॥
टिप्पणी
८.६१.१ उभयं शृणवच्च न इति
८.६१.७ त्वं ह्येहि चेरवे इति
कौल्मलबर्हिषे द्वे (ग्रामगेयः)
८.६१.१३ यत इन्द्र भयामहे इति
८.६१.१९ यस्ते मदो वरेण्यः
| मण्डल ८ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|