ऋग्वेदः सूक्तं ८.६२
| ← सूक्तं ८.६१ | ऋग्वेदः - मण्डल ८ सूक्तं ८.६२ प्रगाथो घौरः काण्वः । |
सूक्तं ८.६३ → |
| दे. इन्द्रः । पंक्तिः, ७-९ बृहती । |
प्रो अस्मा उपस्तुतिं भरता यज्जुजोषति ।
उक्थैरिन्द्रस्य माहिनं वयो वर्धन्ति सोमिनो भद्रा इन्द्रस्य रातयः ॥१॥
अयुजो असमो नृभिरेकः कृष्टीरयास्यः ।
पूर्वीरति प्र वावृधे विश्वा जातान्योजसा भद्रा इन्द्रस्य रातयः ॥२॥
अहितेन चिदर्वता जीरदानुः सिषासति ।
प्रवाच्यमिन्द्र तत्तव वीर्याणि करिष्यतो भद्रा इन्द्रस्य रातयः ॥३॥
आ याहि कृणवाम त इन्द्र ब्रह्माणि वर्धना ।
येभिः शविष्ठ चाकनो भद्रमिह श्रवस्यते भद्रा इन्द्रस्य रातयः ॥४॥
धृषतश्चिद्धृषन्मनः कृणोषीन्द्र यत्त्वम् ।
तीव्रैः सोमैः सपर्यतो नमोभिः प्रतिभूषतो भद्रा इन्द्रस्य रातयः ॥५॥
अव चष्ट ऋचीषमोऽवताँ इव मानुषः ।
जुष्ट्वी दक्षस्य सोमिनः सखायं कृणुते युजं भद्रा इन्द्रस्य रातयः ॥६॥
विश्वे त इन्द्र वीर्यं देवा अनु क्रतुं ददुः ।
भुवो विश्वस्य गोपतिः पुरुष्टुत भद्रा इन्द्रस्य रातयः ॥७॥
गृणे तदिन्द्र ते शव उपमं देवतातये ।
यद्धंसि वृत्रमोजसा शचीपते भद्रा इन्द्रस्य रातयः ॥८॥
समनेव वपुष्यतः कृणवन्मानुषा युगा ।
विदे तदिन्द्रश्चेतनमध श्रुतो भद्रा इन्द्रस्य रातयः ॥९॥
उज्जातमिन्द्र ते शव उत्त्वामुत्तव क्रतुम् ।
भूरिगो भूरि वावृधुर्मघवन्तव शर्मणि भद्रा इन्द्रस्य रातयः ॥१०॥
अहं च त्वं च वृत्रहन्सं युज्याव सनिभ्य आ ।
अरातीवा चिदद्रिवोऽनु नौ शूर मंसते भद्रा इन्द्रस्य रातयः ॥११॥
सत्यमिद्वा उ तं वयमिन्द्रं स्तवाम नानृतम् ।
महाँ असुन्वतो वधो भूरि ज्योतींषि सुन्वतो भद्रा इन्द्रस्य रातयः ॥१२॥
सायणभाष्यम्
‘प्रो अस्मै' इति द्वादशर्चं तृतीयं सूक्तं काण्वस्य प्रगाथस्यार्षम् । पञ्चपदा पङ्क्तिः । सप्तम्याद्यास्तिस्रो बृहत्यः । इन्द्रो देवता । अत्रानुक्रमणिका- प्रो अस्मै द्वादश प्रगाथः पाङ्क्तं सप्तम्याद्याश्च तिस्रो बृहत्यः' इति । विनियोगो लैङ्गिकः ।।
प्रो अ॑स्मा॒ उप॑स्तुतिं॒ भर॑ता॒ यज्जुजो॑षति ।
उ॒क्थैरिन्द्र॑स्य॒ माहि॑नं॒ वयो॑ वर्धन्ति सो॒मिनो॑ भ॒द्रा इन्द्र॑स्य रा॒तयः॑ ॥१
प्रो इति॑ । अ॒स्मै॒ । उप॑ऽस्तुतिम् । भर॑त । यत् । जुजो॑षति ।
उ॒क्थैः । इन्द्र॑स्य । माहि॑नम् । वयः॑ । व॒र्ध॒न्ति॒ । सो॒मिनः॑ । भ॒द्राः । इन्द्र॑स्य । रा॒तयः॑ ॥१
प्रो इति । अस्मै । उपऽस्तुतिम् । भरत। यत् । जुजोषति ।।
उक्थैः । इन्द्रस्य । माहिनम् । वयः । वर्धन्ति । सोमिनः । भद्राः । इन्द्रस्य । रातयः ॥१॥
“अस्मै इन्द्राय उपस्तुतिम् उपेत्य क्रियमाणां स्तुतिं “प्रो “भरत प्रकर्षेण संपादयत हे ऋत्विजः । यत् यदि अयमिन्द्रः “जुजोषति सेवते तर्हि भरतेति । सोमिनः सोमप्रियस्य “इन्द्रस्य स्वभूतं "माहिनं महत् वयः अन्नं सोमलक्षणम् उक्थैः शस्त्रैः "वर्धन्ति वर्धयन्ति । “भद्राः स्तुत्यानि खलु “इन्द्रस्य रातयः दानानि ।।।
अ॒यु॒जो अस॑मो॒ नृभि॒रेकः॑ कृ॒ष्टीर॒यास्यः॑ ।
पू॒र्वीरति॒ प्र वा॑वृधे॒ विश्वा॑ जा॒तान्योज॑सा भ॒द्रा इन्द्र॑स्य रा॒तयः॑ ॥२
अ॒यु॒जः । अस॑मः । नृऽभिः॑ । एकः॑ । कृ॒ष्टीः । अ॒यास्यः॑ ।
पू॒र्वीः । अति॑ । प्र । व॒वृ॒धे॒ । विश्वा॑ । जा॒तानि॑ । ओज॑सा । भ॒द्राः । इन्द्र॑स्य । रा॒तयः॑ ॥२
अयुजः । असमः । नृऽभिः । एकः । कृष्टीः । अयास्यः ।
पूर्वीः । अति । प्र । ववृधे । विश्वा । जातानि । ओजसा । भद्राः । इन्द्रस्य । रातयः ॥२॥
“अयुजः असहायः "असमः असदृशोऽन्यैः "नृभिः देवैः "एकः मुख्यः “अयास्यः उपक्षपयितुमशक्यः "पूर्वीः कृष्टीः पूर्वतन्यः प्रजाः "अति “प्र “ववृधे अतिप्रवर्धते । किंच “विश्वा सर्वाणि “जातानि इदानीमुत्पन्नानि "ओजसा बलेनाति प्र वावृधे । “भद्राः हि "इन्द्रस्य "रातयः । अथवा । अयमृषिरयुजोऽसहायोऽन्यैरसदृश एक एव सन् पूर्वीः प्रजा जातानि सर्वाण्यप्यतिक्रम्य वर्धते । शिष्टं समानम् ॥
अहि॑तेन चि॒दर्व॑ता जी॒रदा॑नुः सिषासति ।
प्र॒वाच्य॑मिन्द्र॒ तत्तव॑ वी॒र्या॑णि करिष्य॒तो भ॒द्रा इन्द्र॑स्य रा॒तयः॑ ॥३
अहि॑तेन । चि॒त् । अर्व॑ता । जी॒रऽदा॑नुः । सि॒सा॒स॒ति॒ ।
प्र॒ऽवाच्य॑म् । इ॒न्द्र॒ । तत् । तव॑ । वी॒र्या॑णि । क॒रि॒ष्य॒तः । भ॒द्राः । इन्द्र॑स्य । रा॒तयः॑ ॥
अहितेन । चित् । अर्वता । जीरऽदानुः । सिसासति ।। ३
प्रऽवाच्यम् । इन्द्र । तत् । तव । वीर्याणि । करिष्यतः । भद्राः । इन्द्रस्य । रातयः ॥ ३ ॥
अयं "जीरदानुः क्षिप्रप्रदान इन्द्रः "अहितेन अयोजितेनाप्रेरितेन’ “चित् "अर्वता अरणवताश्वेन "सिषासति संभक्तुमिच्छति । तस्माद्धे “इन्द्र वीर्याणि सामर्थ्यानि "करिष्यतः तव महत्त्वं “प्रवाच्यम् । स्तुत्यमित्यर्थः ।।
आ या॑हि कृ॒णवा॑म त॒ इन्द्र॒ ब्रह्मा॑णि॒ वर्ध॑ना ।
येभिः॑ शविष्ठ चा॒कनो॑ भ॒द्रमि॒ह श्र॑वस्य॒ते भ॒द्रा इन्द्र॑स्य रा॒तयः॑ ॥४
आ । या॒हि॒ । कृ॒णवा॑म । ते॒ । इन्द्र॑ । ब्रह्मा॑णि । वर्ध॑ना ।
येभिः॑ । श॒वि॒ष्ठ॒ । चा॒कनः॑ । भ॒द्रम् । इ॒ह । श्र॒व॒स्य॒ते । भ॒द्राः । इन्द्र॑स्य । रा॒तयः॑ ॥४
आ। याहि । कृणवाम । ते । इन्द्र । ब्रह्माणि । वर्धना।
येभिः । शविष्ठ । चाकनः । भद्रम् । इह । श्रवस्यते । भद्राः । इन्द्रस्य । रातयः ॥ ४ ॥
हे "इन्द्र “आ “याहि आगच्छ । “ते “कृणवाम । किम् । ब्रह्माणि परिवृढानि स्तुतिलक्षणानि कर्माणि । कीदृशानि । “वर्धना उत्साहवर्धकानि । "येभिः यैः कर्मभिः हे शविष्ठ अतिशयेन बलवन्निन्द्र "चाकनः कामयसे । किम् । "भद्रं कर्तुम् । कस्मै । "श्रवस्यते अन्नमिच्छते स्तोत्रे ।।
धृ॒ष॒तश्चि॑द्धृ॒षन्मनः॑ कृ॒णोषी॑न्द्र॒ यत्त्वम् ।
ती॒व्रैः सोमैः॑ सपर्य॒तो नमो॑भिः प्रति॒भूष॑तो भ॒द्रा इन्द्र॑स्य रा॒तयः॑ ॥५
धृ॒ष॒तः । चि॒त् । धृ॒षत् । मनः॑ । कृ॒णोषि॑ । इ॒न्द्र॒ । यत् । त्वम् ।
ती॒व्रैः । सोमैः॑ । स॒प॒र्य॒तः । नमः॑ऽभिः । प्र॒ति॒ऽभूष॑तः । भ॒द्राः । इन्द्र॑स्य । रा॒तयः॑ ॥५
धृषतः । चित् । धृषत् । मनः । कृणोषि । इन्द्र । यत् । त्वम् ।
तीव्रैः । सोमैः । सपर्यतः । नम:ऽभिः । प्रतिऽभूषतः । भद्राः । इन्द्रस्य । रातयः ॥ ५ ॥
हे इन्द्र “धृषतश्चित् धृष्टादपि “धृषत् धृष्टं "मनः "कृणोषि । अत्यन्तं धृष्टं करोषि । “यत् यस्मात् "त्वं "तीव्रैः मदजनकैः "सोमैः "सपर्यतः पूजयतः "नमोभिः नमस्कारैश्च “प्रतिभूषतः अलंकुर्वतो यजमानस्याभिमतं दित्ससीति शेषः ॥
अव॑ चष्ट॒ ऋची॑षमोऽव॒ताँ इ॑व॒ मानु॑षः ।
जु॒ष्ट्वी दक्ष॑स्य सो॒मिन॒ः सखा॑यं कृणुते॒ युजं॑ भ॒द्रा इन्द्र॑स्य रा॒तयः॑ ॥६
अव॑ । च॒ष्टे॒ । ऋची॑षमः । अ॒व॒तान्ऽइ॑व । मानु॑षः ।
जु॒ष्ट्वी । दक्ष॑स्य । सो॒मिनः॑ । सखा॑यम् । कृ॒णु॒ते॒ । युज॑म् । भ॒द्राः । इन्द्र॑स्य । रा॒तयः॑ ॥६
अव । चष्टे । ऋचीषमः । अवतान्ऽइव । मानुषः ।
जुष्ट्वी । दक्षस्य । सोमिनः । सखायम् । कृणुते । युजम् । भद्राः । इन्द्रस्य । रातयः ॥ ६॥
अयमिन्द्रः "ऋचीषमः ऋचा स्तुत्या समस्तथा परिच्छिन्नः सन् "अव "चष्टे पश्यत्यनुग्रहेणास्मान् । तत्र दृष्टान्तः । "मानुषः मनुष्यः "अवतान् अवटान् कूपादिप्रदेशान् "इव । दृष्ट्वा च जुष्ट्वी प्रीतोऽयं "दक्षस्य प्रवृद्धस्य "सोमिनः यजमानस्य युजं युज्यमात्मानं "सखायं "कृणुते करोति । तस्याभिमतं साधयतीत्यर्थः । अथवा । तृषितो मनुष्यो जलपूर्णानवटानिव स्तुतः सन् पश्यति सोमं पातुम् । पश्चादवेक्षितं तं युज्यमानं सोमं जुष्ट्वी सेवित्वा दक्षस्य सोमिनः सखायं कुरुते ॥ ॥ ४० ॥
विश्वे॑ त इन्द्र वी॒र्यं॑ दे॒वा अनु॒ क्रतुं॑ ददुः ।
भुवो॒ विश्व॑स्य॒ गोप॑तिः पुरुष्टुत भ॒द्रा इन्द्र॑स्य रा॒तयः॑ ॥७
विश्वे॑ । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । वी॒र्य॑म् । दे॒वाः । अनु॑ । क्रतु॑म् । द॒दुः॒ ।
भुवः॑ । विश्व॑स्य । गोऽप॑तिः । पु॒रु॒ऽस्तु॒त॒ । भ॒द्राः । इन्द्र॑स्य । रा॒तयः॑ ॥७
विश्वे । ते । इन्द्र। वीर्यम् । देवाः । अनु ।। क्रतुम् । ददुः ।
भुवः । विश्वस्य । गोऽप॑तिः । पुरुऽस्तुत । भद्राः । इन्द्रस्य । रातयः ॥ ७ ॥
हे “इन्द्र ते तव वीर्यं सामर्थ्यं "क्रतुं प्रज्ञां च "अनु अनुसृत्य "विश्वे सर्वे देवाः "ददुः। दधुः । धारयन्ति वीर्यं प्रज्ञा च । तव बलेन प्रज्ञया च तेऽपि बलिनः प्रज्ञावन्तश्च भवन्तीत्यर्थः । तादृशस्त्वं "गोपतिः प्रसिद्धानां गवामुदकानां स्तुतिवचसो वा पतिः “भुवः भवसि । विश्वस्य इत्येतत् पदान्तर्गतस्यापि गोशब्दस्य विशेषः । हे "पुरुष्टुत बहुभिः स्तुतेन्द्र भवसीति समन्वयः ॥
गृ॒णे तदि॑न्द्र ते॒ शव॑ उप॒मं दे॒वता॑तये ।
यद्धंसि॑ वृ॒त्रमोज॑सा शचीपते भ॒द्रा इन्द्र॑स्य रा॒तयः॑ ॥८
गृ॒णे । तत् । इ॒न्द्र॒ । ते॒ । शवः॑ । उ॒प॒ऽमम् । दे॒वऽता॑तये ।
यत् । हंसि॑ । वृ॒त्रम् । ओज॑सा । श॒ची॒ऽप॒ते॒ । भ॒द्राः । इन्द्र॑स्य । रा॒तयः॑ ॥८
गृणे । तत् । इन्द्र । ते । शवः । उपऽमम् । देवऽतातये ।।
यत् । हंसि । वृत्रम्। ओजसा । शचीपते । भद्राः । इन्द्रस्य । रातयः ॥ ८ ॥
हे "इन्द्र "ते तव तत् "शवः बलम् "उपमम् अन्तिकं "देवतातये यजमानाय यज्ञार्थं वा “गृणे स्तुवे । "यत् यस्माद्धे “शचीपते "वृत्रम् "ओजसा बलेन हंसि तस्मात्ते शवो गृणे ॥
सम॑नेव वपुष्य॒तः कृ॒णव॒न्मानु॑षा यु॒गा ।
वि॒दे तदिन्द्र॒श्चेत॑न॒मध॑ श्रु॒तो भ॒द्रा इन्द्र॑स्य रा॒तयः॑ ॥९
सम॑नाऽइव । व॒पु॒ष्य॒तः । कृ॒णव॑त् । मानु॑षा । यु॒गा ।
वि॒दे । तत् । इन्द्रः॑ । चेत॑नम् । अध॑ । श्रु॒तः । भ॒द्राः । इन्द्र॑स्य । रा॒तयः॑ ॥९
समनाऽइव । वपुष्यतः । कृणवत् । मानुषा । युगा।
विदे। तत् । इन्द्रः । चेतनम् । अध । श्रुतः । भद्राः । इन्द्रस्य । रातयः ॥ ९ ॥
“समनेव समानमनस्का योषिदिव सा यथा “वपुष्यतः वपुरिच्छतः पुरुषान् कृणवत् करोति स्ववशान् एवमयमिन्द्रः "मानुषा मनुष्यान् "युगा युगानि कालान् संवत्सरायनर्तुमासादीन् "विदे लम्भयति । "तत् युगनिर्माणात्मकं कर्म “इन्द्रः चेतनं सर्वस्य प्रज्ञापकं कृतवानिति शेषः । "अध अथैवं कृत्वा "श्रुतः सर्वत्र ख्यातोऽभूत् ॥
उज्जा॒तमि॑न्द्र ते॒ शव॒ उत्त्वामुत्तव॒ क्रतु॑म् ।
भूरि॑गो॒ भूरि॑ वावृधु॒र्मघ॑व॒न्तव॒ शर्म॑णि भ॒द्रा इन्द्र॑स्य रा॒तयः॑ ॥१०
उत् । जा॒तम् । इ॒न्द्र॒ । ते॒ । शवः॑ । उत् । त्वाम् । उत् । तव॑ । क्रतु॑म् ।
भूरि॑गो॒ इति॒ भूरि॑ऽगो । भूरि॑ । व॒वृ॒धुः॒ । मघ॑ऽवन् । तव॑ । शर्म॑णि । भ॒द्राः । इन्द्र॑स्य । रा॒तयः॑ ॥१०
उत् । जातम् । इन्द्र । ते । शवः । उत् । त्वाम् । उत् । तव । क्रतुम् ।
भूरिगो इति भूरिऽगो। भूरि । ववृधुः । मघऽवन् । तव । शर्मणि । भद्राः । इन्द्रस्य । रातयः ॥१०॥
हे "इन्द्र "उत् । अयं व्यवहितेनापि "वावृधुः इत्यनेन संबध्यते । उद्वर्धयन्ति सोमेन । किम् । “ते "शवः बलम् । न केवलं बलं किंतु "त्वाम् उत् वर्धयन्ति स्तुत्यादिना । पश्चात् "तव “क्रतुं प्रज्ञां स्वानुकूलाम् "उत् वर्धयन्ति। "भूरि इत्येतत् प्रत्याख्यातं संबध्यते । अतिप्रभूतमुद्वर्धयन्तीत्यर्थः । क एवं कुर्वन्तीति उच्यते । हे भूरिगो बहुपशो हे "मघवन् धनवन्निन्द्र "तव "शर्मणि त्वदीये सुखे ये वर्तन्ते ते च कुर्वन्तीति ।।
अ॒हं च॒ त्वं च॑ वृत्रह॒न्सं यु॑ज्याव स॒निभ्य॒ आ ।
अ॒रा॒ती॒वा चि॑दद्रि॒वोऽनु॑ नौ शूर मंसते भ॒द्रा इन्द्र॑स्य रा॒तयः॑ ॥११
अ॒हम् । च॒ । त्वम् । च॒ । वृ॒त्र॒ऽह॒न् । सम् । यु॒ज्या॒व॒ । स॒निऽभ्यः॑ । आ ।
अ॒रा॒ति॒ऽवा । चि॒त् । अ॒द्रि॒ऽवः॒ । अनु॑ । नौ॒ । शू॒र॒ । मं॒स॒ते॒ । भ॒द्राः । इन्द्र॑स्य । रा॒तयः॑ ॥११
अहम् । च । त्वम् । च । वृत्रऽहन् । सम् । युज्याव । सनिऽभ्यः । आ।
अरातिऽवा । चित् । अद्रिवः । अनु। नौ । शूर। मंसते। भद्राः । इन्द्रस्य । रातयः ॥११॥
हे वृत्रहन् इन्द्र “त्वं च "अहं "च "सं "युज्याव संगतौ भवाव । कियदवधीति उच्यते । “सनिभ्य “आ यावता कालेन धनानि लभ्यन्ते तावत्कालम् । "नौ संगतयोश्चावयोर्हे “अद्रिवः वज्रवन् इन्द्र "अरातीवा अदानोऽपि जनस्त्वद्दत्तधनस्य “अनु "मंसते अनुमतिं करोति ॥
स॒त्यमिद्वा उ॒ तं व॒यमिन्द्रं॑ स्तवाम॒ नानृ॑तम् ।
म॒हाँ असु॑न्वतो व॒धो भूरि॒ ज्योतीं॑षि सुन्व॒तो भ॒द्रा इन्द्र॑स्य रा॒तयः॑ ॥१२
स॒त्यम् । इत् । वै । ऊं॒ इति॑ । तम् । व॒यम् । इन्द्र॑म् । स्त॒वा॒म॒ । न । अनृ॑तम् ।
म॒हान् । असु॑न्वतः । व॒धः । भूरि॑ । ज्योतीं॑षि । सु॒न्व॒तः । भ॒द्राः । इन्द्र॑स्य । रा॒तयः॑ ॥१२
सत्यम् । इत् । वै। ऊँ इति । तम् । वयम् । इन्द्रम् । स्तवाम । न । अनृतम् ।।
महान् । असुन्वतः । वधः । भूरि । ज्योतींषि । सुन्वतः । भद्राः । इन्द्रस्य । रातयः ॥१२॥
“वयं प्रगाथाः "तम् इन्द्रं "सत्यमित् सत्यमेव "स्तवाम । "नानृतम् असत्यं न स्तवाम । अस्माभिरुक्ता गुणाः सत्या एवं सन्तु नानृता इत्यर्थः । स्तुत्यस्येन्द्रस्य संबन्धि “असुन्वतः अयष्टुः । “वधः "महान् प्रभूतो भवति । "भूरि “ज्योतींषि बहून् सोमान् "सुन्वतः अभिषवं कुर्वतो यजमानस्येन्द्रकृतोऽनुग्रहो महान् भवतीत्यर्थः ॥ ॥ ११ ॥
टिप्पणी
| मण्डल ८ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|