ऋग्वेदः सूक्तं ९.१७
| ← सूक्तं ९.१६ | ऋग्वेदः - मण्डल ९ सूक्तं ९.१७ कश्यपोऽसितो देवलो वा। |
सूक्तं ९.१८ → |
| दे. पवमानः सोमः। गायत्री। |
प्र निम्नेनेव सिन्धवो घ्नन्तो वृत्राणि भूर्णयः ।
सोमा असृग्रमाशवः ॥१॥
अभि सुवानास इन्दवो वृष्टयः पृथिवीमिव ।
इन्द्रं सोमासो अक्षरन् ॥२॥
अत्यूर्मिर्मत्सरो मदः सोमः पवित्रे अर्षति ।
विघ्नन्रक्षांसि देवयुः ॥३॥
आ कलशेषु धावति पवित्रे परि षिच्यते ।
उक्थैर्यज्ञेषु वर्धते ॥४॥
अति त्री सोम रोचना रोहन्न भ्राजसे दिवम् ।
इष्णन्सूर्यं न चोदयः ॥५॥
अभि विप्रा अनूषत मूर्धन्यज्ञस्य कारवः ।
दधानाश्चक्षसि प्रियम् ॥६॥
तमु त्वा वाजिनं नरो धीभिर्विप्रा अवस्यवः ।
मृजन्ति देवतातये ॥७॥
मधोर्धारामनु क्षर तीव्रः सधस्थमासदः ।
चारुरृताय पीतये ॥८॥
सायणभाष्यम्
‘प्र निम्नेनेव' इत्यष्टर्चं सप्तदशं सूक्तम् । ऋष्याद्याः पूर्ववत् । ‘प्र निम्नेनेव' इत्यनुक्रान्तम् । गतो विनियोगः ॥
प्र नि॒म्नेने॑व॒ सिंध॑वो॒ घ्नंतो॑ वृ॒त्राणि॒ भूर्ण॑यः ।
सोमा॑ असृग्रमा॒शवः॑ ॥१
प्र । नि॒म्नेन॑ऽइव । सिन्ध॑वः । घ्नन्तः॑ । वृ॒त्राणि॑ । भूर्ण॑यः ।
सोमाः॑ । अ॒सृ॒ग्र॒म् । आ॒शवः॑ ॥१
प्र । निम्नेेनऽइव । सिन्धवः । घ्नन्तः । वृत्राणि । भूर्णयः ।
सोमाः । असृग्रम् । आशवः ॥१
“निम्नेन प्रवणेन देशेन “सिन्धवः नद्यः “इव तथा “वृत्राणि शत्रून् “घ्नन्तः "भूर्णयः क्षिप्रगमनाः “आशवः व्याप्ताः “सोमाः “प्र “असृग्रं प्रगच्छन्ति द्रोणकलशं प्रति ॥
अ॒भि सु॑वा॒नास॒ इंद॑वो वृ॒ष्टयः॑ पृथि॒वीमि॑व ।
इंद्रं॒ सोमा॑सो अक्षरन् ॥२
अ॒भि । सु॒वा॒नासः॑ । इन्द॑वः । वृ॒ष्टयः॑ । पृ॒थि॒वीम्ऽइ॑व ।
इन्द्र॑म् । सोमा॑सः । अ॒क्ष॒र॒न् ॥२
अभि । सुवानासः । इन्दवः । वृष्टयः । पृथिवीम्ऽइव ।
इन्द्रम् । सोमासः । अक्षरन् ॥२
“सुवानासः सूयमानाः “इन्दवः द्रवरूपाः “सोमासः सोमाः “इन्द्रं प्रीणयितुम् “अभि “अक्षरन् । किमिव । “वृष्टयः “पृथिवीमिव ।।
अत्यू॑र्मिर्मत्स॒रो मदः॒ सोमः॑ प॒वित्रे॑ अर्षति ।
वि॒घ्नन्रक्षां॑सि देव॒युः ॥३
अति॑ऽऊर्मिः । म॒त्स॒रः । मदः॑ । सोमः॑ । प॒वित्रे॑ । अ॒र्ष॒ति॒ ।
वि॒ऽघ्नन् । रक्षां॑सि । दे॒व॒ऽयुः ॥३
अतिऽऊर्मिः । मत्सरः । मदः । सोमः । पवित्रे । अर्षति ।
विऽघ्नन् । रक्षांसि । देवऽयुः ॥३
“अत्यूर्मिः । अतिक्रान्ता ऊर्मयो यस्मात् सोऽत्यूर्मिः । अतिप्रवृद्ध इत्यर्थः। “मत्सरः मादनशील: “मदः मदात्मकः “सोमः “पवित्रे “अर्षति गच्छति । किं कुर्वन् । “रक्षांसि “विघ्नन् घातयन् “देवयुः देवान् कामयमानोऽर्षतीति संबन्धः ॥
पवित्रेष्ट्यां द्वितीयाज्यभागस्य ‘आ कलशेषु' इति याज्या। सूत्रितं च- आ कलशेषु धावति पवित्रे परिषिच्यत इत्येका' (आश्व. श्रौ. ५. १२) इति ।
आ क॒लशे॑षु धावति प॒वित्रे॒ परि॑ षिच्यते ।
उ॒क्थैर्य॒ज्ञेषु॑ वर्धते ॥४
आ । क॒लशे॑षु । धा॒व॒ति॒ । प॒वित्रे॑ । परि॑ । सि॒च्य॒ते॒ ।
उ॒क्थैः । य॒ज्ञेषु॑ । व॒र्ध॒ते॒ ॥४
आ । कलशेषु । धावति । पवित्रे । परि । सिच्यते ।
उक्थैः । यज्ञेषु । वर्धते ॥४
अयं सोमः कलशेषु “आ “धावति । तदर्थं “पवित्रे “परि “षिच्यते अध्वर्युभिः । “उक्थैः स्तोत्रैः "यज्ञेषु निमित्तेषु “वर्धते प्रवृद्धो भवति ।
अति॒ त्री सो॑म रोच॒ना रोह॒न्न भ्रा॑जसे॒ दिवं॑ ।
इ॒ष्णन्त्सूर्यं॒ न चो॑दयः ॥५
अति॑ । त्री । सो॒म॒ । रो॒च॒ना । रोह॑न् । न । भ्रा॒ज॒से॒ । दिव॑म् ।
इ॒ष्णन् । सूर्य॑म् । न । चो॒द॒यः॒ ॥५
अति । त्री । सोम । रोचना । रोहन् । न । भ्राजसे । दिवम् ।
इष्णन् । सूर्यम् । न । चोदयः ॥५
हे सोम त्वं “त्री “रोचना त्रीणि रोचनानि त्रीँल्लोकान् “अति अतिक्रम्य “रोहन उपरिस्थं “दिवं द्युलोकं “भ्राजसे प्रकाशयसि । तथा “इष्णन् गच्छन् “सूर्यं “न सूर्यं च “चोदयः चोदयसि प्रेरयसि । नशब्दश्चार्थे ।
अ॒भि विप्रा॑ अनूषत मू॒र्धन्य॒ज्ञस्य॑ का॒रवः॑ ।
दधा॑ना॒श्चक्ष॑सि प्रि॒यं ॥६
अ॒भि । विप्राः॑ । अ॒नू॒ष॒त॒ । मू॒र्धन् । य॒ज्ञस्य॑ । का॒रवः॑ ।
दधा॑नाः । चक्ष॑सि । प्रि॒यम् ॥६
अभि । विप्राः । अनूषत । मूर्धन् । यज्ञस्य । कारवः ।
दधानाः । चक्षसि । प्रियम् ॥६
“अभि “अनूषत अभिष्टुवन्ति “विप्राः मेधाविनः स्तोतारः । कुत्र। "यज्ञस्य “मूर्धन् मूर्धनि । शिरोवदुत्तमेऽभिषवदिवस इत्यर्थः । कीदृशास्ते । “कारवः कर्तारः परिचर्याया यागानुष्ठातारो वा । “चक्षसि दृष्टरि सोमे “प्रियं “दधानाः अभ्यनूषतेति समन्वयः ॥
तमु॑ त्वा वा॒जिनं॒ नरो॑ धी॒भिर्विप्रा॑ अव॒स्यवः॑ ।
मृ॒जंति॑ दे॒वता॑तये ॥७
तम् । ऊं॒ इति॑ । त्वा॒ । वा॒जिन॑म् । नरः॑ । धी॒भिः । विप्राः॑ । अ॒व॒स्यवः॑ ।
मृ॒जन्ति॑ । दे॒वऽता॑तये ॥७
तम् । ऊं इति । त्वा । वाजिनम् । नरः । धीभिः । विप्राः । अवस्यवः ।
मृजन्ति । देवऽतातये ॥७
हे सोम “तमु तमेव “त्वा त्वां “वाजिनम् अन्नवन्तं गमनवन्तं वा “नरः नेतारः “विप्राः मेधाविनोऽध्वर्वा“वदयः “धीभिः कर्मभिः "मृजन्ति शोधयन्ति “देवतातये यज्ञार्थम् । किमिच्छवः । “अवस्यवः अन्नमिच्छवः॥
मधो॒र्धारा॒मनु॑ क्षर ती॒व्रः स॒धस्थ॒मास॑दः ।
चारु॑र्ऋ॒ताय॑ पी॒तये॑ ॥८
मधोः॑ । धारा॑म् । अनु॑ । क्ष॒र॒ । ती॒व्रः । स॒धऽस्थ॑म् । आ । अ॒स॒दः॒ ।
चारुः॑ । ऋ॒ताय॑ । पी॒तये॑ ॥८
मधोः । धाराम् । अनु । क्षर । तीव्रः । सधऽस्थम् । आ । असदः ।
चारुः । ऋताय । पीतये ॥८
हे सोम त्वं “मधोः मधुररसस्य “धारामनु “क्षर प्रवहन्। "तीव्रः तीव्ररसः सन् “सधस्थं सहस्थानमभिषवस्थानं पवित्रं वा “आ “असदः सीद। “चारुः चरणशीलः सन् “ऋताय यज्ञार्थं “पीतये देवानां पानाय ॥ ॥ ७ ॥
| मण्डल ९ | |||
|---|---|---|---|