ऋग्वेदः सूक्तं ५.४६
| ← सूक्तं ५.४५ | ऋग्वेदः - मण्डल ५ सूक्तं ५.४६ प्रतिक्षत्र आत्रेयः |
सूक्तं ५.४७ → |
| दे. विश्वे देवाः, ७-८ देवपत्न्यः। जगती, २,८ त्रिष्टुप्। |
हयो न विद्वाँ अयुजि स्वयं धुरि तां वहामि प्रतरणीमवस्युवम् ।
नास्या वश्मि विमुचं नावृतं पुनर्विद्वान्पथः पुरएत ऋजु नेषति ॥१॥
अग्न इन्द्र वरुण मित्र देवाः शर्धः प्र यन्त मारुतोत विष्णो ।
उभा नासत्या रुद्रो अध ग्नाः पूषा भगः सरस्वती जुषन्त ॥२॥
इन्द्राग्नी मित्रावरुणादितिं स्वः पृथिवीं द्यां मरुतः पर्वताँ अपः ।
हुवे विष्णुं पूषणं ब्रह्मणस्पतिं भगं नु शंसं सवितारमूतये ॥३॥
उत नो विष्णुरुत वातो अस्रिधो द्रविणोदा उत सोमो मयस्करत् ।
उत ऋभव उत राये नो अश्विनोत त्वष्टोत विभ्वानु मंसते ॥४॥
उत त्यन्नो मारुतं शर्ध आ गमद्दिविक्षयं यजतं बर्हिरासदे ।
बृहस्पतिः शर्म पूषोत नो यमद्वरूथ्यं वरुणो मित्रो अर्यमा ॥५॥
उत त्ये नः पर्वतासः सुशस्तयः सुदीतयो नद्यस्त्रामणे भुवन् ।
भगो विभक्ता शवसावसा गमदुरुव्यचा अदितिः श्रोतु मे हवम् ॥६॥
देवानां पत्नीरुशतीरवन्तु नः प्रावन्तु नस्तुजये वाजसातये ।
याः पार्थिवासो या अपामपि व्रते ता नो देवीः सुहवाः शर्म यच्छत ॥७॥
उत ग्ना व्यन्तु देवपत्नीरिन्द्राण्यग्नाय्यश्विनी राट् ।
आ रोदसी वरुणानी शृणोतु व्यन्तु देवीर्य ऋतुर्जनीनाम् ॥८॥
सायणभाष्यम्
‘हयो न' इत्यष्टर्चं द्वितीयं सूक्तं प्रतिक्षत्रस्यार्षम् । अष्टमी द्वितीया च त्रिष्टुभौ शिष्टाः षट् जगत्यः । आदितः षड्वैश्वदेव्यः सप्तम्यष्टम्योर्देवपत्न्यो देवता । तथा चानुक्रान्तं - हयोऽष्टौ प्रतिक्षत्रोऽन्त्यो द्वृचो देवपत्नीस्तवोऽन्त्या त्रिष्टुप् द्वितीया च' इति । सूकविनियोगो लैङ्गिकः ॥
हयो॒ न वि॒द्वाँ अ॑युजि स्व॒यं धु॒रि तां व॑हामि प्र॒तर॑णीमव॒स्युव॑म् ।
नास्या॑ वश्मि वि॒मुचं॒ नावृतं॒ पुन॑र्वि॒द्वान्प॒थः पु॑रए॒त ऋ॒जु ने॑षति ॥१
हयः॑ । न । वि॒द्वान् । अ॒यु॒जि॒ । स्व॒यम् । धु॒रि । ताम् । व॒हा॒मि॒ । प्र॒तर॑णीम् । अ॒व॒स्युव॑म् ।
न । अ॒स्याः॒ । व॒श्मि॒ । वि॒ऽमुच॑म् । न । आ॒ऽवृत॑म् । पुनः॑ । वि॒द्वान् । प॒थः । पु॒रः॒ऽए॒ता । ऋ॒जु । ने॒ष॒ति॒ ॥१
हयः । न । विद्वान् । अयुजि । स्वयम् । धुरि । ताम् । वहामि । प्रतरणीम् । अवस्युवम् ।
न । अस्याः । वश्मि । विऽमुचम् । न । आऽवृतम् । पुनः । विद्वान् । पथः । पुरःऽएता । ऋजु । नेषति ॥१
“हयो "न अश्व इव "विद्वान् सर्वज्ञः प्रतिक्षत्रः “स्वयम् अनन्यप्रेरितः सन् “धुरि यज्ञात्मिकायाम् “अयुजि युक्तोऽभवत् । "तां धुरं "प्रतरणीं प्रकर्षेण तारयित्रीम् “अवस्युवं रक्षयित्रीं “वहामि । धारयाम्यहमध्वर्युर्होता वा । “अस्याः धुरः “विमुचं विमोचनं परित्यागं “न “वश्मि न कामये । "नावृतं “पुनः पुनरावरणं धारणमपि न च वश्मि । मम को भार इति तदेवोच्यते । “विद्वान् मार्गाभिज्ञोऽन्तर्यामी देवः “पुरएता पुरतो गन्ता सन् "पथः यज्ञमार्गान् “ऋजु अकुटिलं “नेषति प्रापयति ॥
अग्न॒ इन्द्र॒ वरु॑ण॒ मित्र॒ देवा॒ः शर्ध॒ः प्र य॑न्त॒ मारु॑तो॒त वि॑ष्णो ।
उ॒भा नास॑त्या रु॒द्रो अध॒ ग्नाः पू॒षा भग॒ः सर॑स्वती जुषन्त ॥२
अग्ने॑ । इन्द्र॑ । वरु॑ण । मित्र॑ । देवाः॑ । शर्धः॑ । प्र । य॒न्त॒ । मारु॑त । उ॒त । वि॒ष्णो॒ इति॑ ।
उ॒भा । नास॑त्या । रु॒द्रः । अध॑ । ग्नाः । पू॒षा । भगः॑ । सर॑स्वती । जु॒ष॒न्त॒ ॥२
अग्ने । इन्द्र । वरुण । मित्र । देवाः । शर्धः । प्र । यन्त । मारुत । उत । विष्णो इति ।
उभा । नासत्या । रुद्रः । अध । ग्नाः । पूषा । भगः । सरस्वती । जुषन्त ॥२
हे “अग्ने “इन्द्र “वरुण “मित्र हे “देवाः यूयं “शर्धः बलमस्माकं “प्र “यन्तं प्रापयत ॥ अत्र सर्वत्र पूर्वस्याविद्यमानत्वेनोत्तरस्योत्तरस्य पादादित्वादनिघातः । प्रथमस्य तु स्वत एव पादादित्वम् ।। “उत अपि च हे “मारुत मारुतानि मरुतां बलानि हे “विष्णो यूयं शर्धः प्र यन्त । विष्णो इत्यस्य उत् इत्यनेन व्यवधानान्निघातः ॥ किंच “उभा उभौ “नासत्या सत्यभूतौ “रुद्रः “अध अथ “ग्नाः एतेषां देवानां स्त्रियश्च “पूषा “भगः “सरस्वती च “जुषन्त सेवन्तामस्मदीयं यज्ञं स्तुतिं वा ॥
इ॒न्द्रा॒ग्नी मि॒त्रावरु॒णादि॑तिं॒ स्व॑ः पृथि॒वीं द्यां म॒रुत॒ः पर्व॑ताँ अ॒पः ।
हु॒वे विष्णुं॑ पू॒षणं॒ ब्रह्म॑ण॒स्पतिं॒ भगं॒ नु शंसं॑ सवि॒तार॑मू॒तये॑ ॥३
इ॒न्द्रा॒ग्नी इति॑ । मि॒त्रावरु॑णा । अदि॑तिम् । स्व१॒॑रिति॑ स्वः॑ । पृ॒थि॒वीम् । द्याम् । म॒रुतः॑ । पर्व॑तान् । अ॒पः ।
हु॒वे । विष्णु॑म् । पू॒षण॑म् । ब्रह्म॑णः । पति॑म् । भग॑म् । नु । शंस॑म् । स॒वि॒तार॑म् । ऊ॒तये॑ ॥३
इन्द्राग्नी इति । मित्रावरुणा । अदितिम् । स्वरिति स्वः । पृथिवीम् । द्याम् । मरुतः । पर्वतान् । अपः ।
हुवे । विष्णुम् । पूषणम् । ब्रह्मणः । पतिम् । भगम् । नु । शंसम् । सवितारम् । ऊतये ॥३
इन्द्रादिसवित्रन्तान् चतुर्दश देवान् “ऊतये अस्मद्रक्षणाय “हुवे आह्वयामि स्तौमि वा ॥ स्वरित्यादित्य उच्यते स्वरणात् ।।
उ॒त नो॒ विष्णु॑रु॒त वातो॑ अ॒स्रिधो॑ द्रविणो॒दा उ॒त सोमो॒ मय॑स्करत् ।
उ॒त ऋ॒भव॑ उ॒त रा॒ये नो॑ अ॒श्विनो॒त त्वष्टो॒त विभ्वानु॑ मंसते ॥४
उ॒त । नः॒ । विष्णुः॑ । उ॒त । वातः॑ । अ॒स्रिधः॑ । द्र॒वि॒णः॒ऽदाः । उ॒त । सोमः॑ । मयः॑ । क॒र॒त् ।
उ॒त । ऋ॒भवः॑ । उ॒त । रा॒ये । नः॒ । अ॒श्विना॑ । उ॒त । त्वष्टा॑ । उ॒त । विऽभ्वा॑ । अनु॑ । मं॒स॒ते॒ ॥४
उत । नः । विष्णुः । उत । वातः । अस्रिधः । द्रविणःऽदाः । उत । सोमः । मयः । करत् ।
उत । ऋभवः । उत । राये । नः । अश्विना । उत । त्वष्टा । उत । विऽभ्वा । अनु । मंसते ॥४
“उत अपि च “नः अस्माकं “विष्णुः व्यापको देवः “मयस्करत् । मय इति सुखनाम । सुखं करोतु । “उत अपि च “वातः वायुः “अस्रिधः अहिंसकः सन् मयस्करत् । किंच “द्रविणोदाः धनस्य दाता “सोमः अपि मयस्करत् । “उत अपि च “ऋभवः “नः अस्मभ्यं “राये धनाय "अनु “मंसते अनुमन्यन्ताम् । “उत “अश्विना अश्विनौ च “उत “त्वष्टा देवः “उत "विभ्वा ऋभूणामन्यतमो देवः । एते सर्वेऽप्यनु मंसते । यद्वा । अनुमंस्त इति प्रत्येकं संबन्धनीयम् ॥
उ॒त त्यन्नो॒ मारु॑तं॒ शर्ध॒ आ ग॑मद्दिविक्ष॒यं य॑ज॒तं ब॒र्हिरा॒सदे॑ ।
बृह॒स्पति॒ः शर्म॑ पू॒षोत नो॑ यमद्वरू॒थ्यं१॒॑ वरु॑णो मि॒त्रो अ॑र्य॒मा ॥५
उ॒त । त्यम् । नः॒ । मारु॑तम् । शर्धः॑ । आ । ग॒म॒त् । दि॒वि॒ऽक्ष॒यम् । य॒ज॒तम् । ब॒र्हिः । आ॒ऽसदे॑ ।
बृह॒स्पतिः॑ । शर्म॑ । पू॒षा । उ॒त । नः॒ । य॒म॒त् । व॒रू॒थ्य॑म् । वरु॑णः । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा ॥५
उत । त्यम् । नः । मारुतम् । शर्धः । आ । गमत् । दिविऽक्षयम् । यजतम् । बर्हिः । आऽसदे ।
बृहस्पतिः । शर्म । पूषा । उत । नः । यमत् । वरूथ्यम् । वरुणः । मित्रः । अर्यमा ॥५
“उत अपि च “त्यत् तत् “मारुतं “शर्धः मरुतां बलं संघः “नः अस्मान् “आ “गमत् आगच्छतु । कीदृशं तच्छर्धः । "दिविक्षयं द्युलोके वर्तमानं “यजतं पूज्यम् । किमर्थमागमनमिति तदुच्यते । “बर्हिः बर्हिषि "आसदे उपवेष्टुम् । उपविश्य हविःस्वीकारायेत्यर्थः । किंच “बृहस्पतिः देवः “शर्म सुखं "यमत् यच्छतु । “उत “नः अस्मभ्यं “पूषा अपि यमत् । कीदृशं शर्म। “वरूथ्यम् । वारयति शीतवातादिकमिति वरूथं गृहम् । तदर्हं वरूथ्यम् । किंच वरुणादयस्त्रयोऽपि प्रत्येकं शर्म यच्छन्तु ॥
उ॒त त्ये न॒ः पर्व॑तासः सुश॒स्तय॑ः सुदी॒तयो॑ न॒द्य१॒॑स्त्राम॑णे भुवन् ।
भगो॑ विभ॒क्ता शव॒साव॒सा ग॑मदुरु॒व्यचा॒ अदि॑तिः श्रोतु मे॒ हव॑म् ॥६
उ॒त । त्ये । नः॒ । पर्व॑तासः । सु॒ऽश॒स्तयः॑ । सु॒ऽदी॒तयः॑ । न॒द्यः॑ । त्राम॑णे । भु॒व॒न् ।
भगः॑ । वि॒ऽभ॒क्ता । शव॑सा । अव॑सा । आ । ग॒म॒त् । उ॒रु॒ऽव्यचाः॑ । अदि॑तिः । श्रो॒तु॒ । मे॒ । हव॑म् ॥६
उत । त्ये । नः । पर्वतासः । सुऽशस्तयः । सुऽदीतयः । नद्यः । त्रामणे । भुवन् ।
भगः । विऽभक्ता । शवसा । अवसा । आ । गमत् । उरुऽव्यचाः । अदितिः । श्रोतु । मे । हवम् ॥६
“उत अपि च “त्ये ते “पर्वतासः पर्ववन्तः अद्रयः “सुशस्तयः शोभनस्तुतयः किंच “सुदीतयः सुदानाः “नद्यः च “त्रामणे पालने “नः अस्माकं “भुवन् भवन्तु । “भगः देवः “विभक्ता धनानां विभागकर्ता दाता सन् “शवसा अन्नेन “अवसा रक्षणेन च सह “आ “गमत् आगच्छतु । “उरुव्यचाः प्रभूतव्याप्तिः "अदितिः अदीना देवमाता “मे “हवं स्तुतिमाह्वानं वा “श्रोतु शृणोतु ॥
पत्नीसंयाजेषु देवपत्नीनां देवानां पत्नीः' इत्यादिके द्वे याज्यानुवाक्ये । सूत्रितं च -- ‘ देवानां पत्नीरुशतीरवन्तु न इति द्वे ' ( आश्व. श्रौ. १. १०) इति ॥ आग्निमारुतशस्त्रेऽप्येते । ‘ देवानां पत्नीरुशतीरवन्तु न इति द्वे राकामहमिति द्वे' (आश्व. श्रौ. ५. २०) इति ॥
दे॒वानां॒ पत्नी॑रुश॒तीर॑वन्तु न॒ः प्राव॑न्तु नस्तु॒जये॒ वाज॑सातये ।
याः पार्थि॑वासो॒ या अ॒पामपि॑ व्र॒ते ता नो॑ देवीः सुहवा॒ः शर्म॑ यच्छत ॥७
दे॒वाना॑म् । पत्नीः॑ । उ॒श॒तीः । अ॒व॒न्तु॒ । नः॒ । प्र । अ॒व॒न्तु॒ । नः॒ । तु॒जये॑ । वाज॑ऽसातये ।
याः । पार्थि॑वासः । याः । अ॒पाम् । अपि॑ । व्र॒ते । ताः । नः॒ । दे॒वीः॒ । सु॒ऽह॒वाः॒ । शर्म॑ । य॒च्छ॒त॒ ॥७
देवानाम् । पत्नीः । उशतीः । अवन्तु । नः । प्र । अवन्तु । नः । तुजये । वाजऽसातये ।
याः । पार्थिवासः । याः । अपाम् । अपि । व्रते । ताः । नः । देवीः । सुऽहवाः । शर्म । यच्छत ॥७
“देवानाम् इन्द्रादीनां “पत्नीः पत्न्यः “उशतीः उशत्योऽस्मदीयां स्तुतिं कर्म वा कामयमानाः “नः अस्मान् “अवन्तु रक्षन्तु । तथा “नः अस्माकं “तुजये बलवते पुत्राय “वाजसातये अन्नलाभाय संग्रामाय वा “प्रावन्तु प्रकर्षेण रक्षन्तु गच्छन्तु वा । "याः “पार्थिवासः पृथिवीसंबन्धिन्यः “याः च “अपाम् उदकानां “व्रते कर्मण्यन्तरिक्षे वर्तन्ते “ताः हे “देवीः देव्यो हे "सुहवाः शोभनाह्वाना यूयं “नः अस्मभ्यं “शर्म “यच्छत ॥
उ॒त ग्ना व्य॑न्तु दे॒वप॑त्नीरिन्द्रा॒ण्य१॒॑ग्नाय्य॒श्विनी॒ राट् ।
आ रोद॑सी वरुणा॒नी शृ॑णोतु॒ व्यन्तु॑ दे॒वीर्य ऋ॒तुर्जनी॑नाम् ॥८
उ॒त । ग्नाः । व्य॒न्तु॒ । दे॒वऽप॑त्नीः । इ॒न्द्रा॒णी । अ॒ग्नायी॑ । अ॒श्विनी॑ । राट् ।
आ । रोद॑सी॒ इति॑ । व॒रु॒णा॒नी । शृ॒णो॒तु॒ । व्यन्तु॑ । दे॒वीः । यः । ऋ॒तुः । जनी॑नाम् ॥८
उत । ग्नाः । व्यन्तु । देवऽपत्नीः । इन्द्राणी । अग्नायी । अश्विनी । राट् ।
आ । रोदसी इति । वरुणानी । शृणोतु । व्यन्तु । देवीः । यः । ऋतुः । जनीनाम् ॥८
“उत अपि च “ग्नाः स्त्रियः “देवपत्नीः देवपत्न्यो देवाः पतयो यासां ताः । तादृश्यः “व्यन्तु हविर्भक्षयन्तु । ता विविच्योच्यन्ते । “इन्द्राणी इन्द्रस्य पत्नी “अग्नायी अग्नेः पत्नी “अश्विनी अश्विनोः पत्नी "राट् राजमाना। किंच "रोदसी। रुद्रस्य पत्नी' (निरु. ११. ४९) इति यास्केनोक्तम् । एवं सति ‘ विषितस्तुका रोदसी ' ( ऋ. सं. १. १६७. ५) इत्यत्र यथाद्युदात्तप्रगृह्यते न स्तः तद्वदत्रापि भाव्यम् । तथापि शाकल्येन महर्षिणैवमुक्तत्वात्तथैव द्रष्टव्यम् । “वरुणानी वरुणस्य पत्नी “आ सर्वतः प्रत्येकं “शृणोतु । किंच “देवीः पत्नीसंयाजदेव्यः “व्यन्तु खादन्तु हविः। “यः "जनीनां देवजायानाम् “ऋतुः कालस्तदभिमानी देवोऽपि शृणोतु वेतु च । अत्र ‘ अपि च ग्ना व्यन्तु देवपत्न्यः ' (निरु. १२. ४६ ) इत्यादि निरुक्तं द्रष्टव्यम् ॥ ॥ २८ ॥
वेदार्थस्य प्रकाशेन तमो हार्दं निवारयन् ।
पुमर्थांश्चतुरो देयाद्विद्यातीर्थमहेश्वरः ॥
इति श्रीमद्राजाधिराजपरमेश्वरवैदिकमार्गप्रवर्तकश्रीवीरबुक्कभूपालसाम्राज्यधुरंधरेण सायणमात्येन विरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे ऋक्संहिताभाष्ये चतुर्थाष्टके द्वितीयोऽध्यायः समाप्तः ॥
| मण्डल ५ | ||||
|---|---|---|---|---|