ऋग्वेदः सूक्तं ५.४७

ऋग्वेदः - मण्डल ५
सूक्तं ५.४७
प्रतिरथ आत्रेयः

दे. विश्वे देवाः । त्रिष्टुप्

प्रयुञ्जती दिव एति ब्रुवाणा मही माता दुहितुर्बोधयन्ती ।
आविवासन्ती युवतिर्मनीषा पितृभ्य आ सदने जोहुवाना ॥१॥
अजिरासस्तदप ईयमाना आतस्थिवांसो अमृतस्य नाभिम् ।
अनन्तास उरवो विश्वतः सीं परि द्यावापृथिवी यन्ति पन्थाः ॥२॥
उक्षा समुद्रो अरुषः सुपर्णः पूर्वस्य योनिं पितुरा विवेश ।
मध्ये दिवो निहितः पृश्निरश्मा वि चक्रमे रजसस्पात्यन्तौ ॥३॥
चत्वार ईं बिभ्रति क्षेमयन्तो दश गर्भं चरसे धापयन्ते ।
त्रिधातवः परमा अस्य गावो दिवश्चरन्ति परि सद्यो अन्तान् ॥४॥
इदं वपुर्निवचनं जनासश्चरन्ति यन्नद्यस्तस्थुरापः ।
द्वे यदीं बिभृतो मातुरन्ये इहेह जाते यम्या सबन्धू ॥५॥
वि तन्वते धियो अस्मा अपांसि वस्त्रा पुत्राय मातरो वयन्ति ।
उपप्रक्षे वृषणो मोदमाना दिवस्पथा वध्वो यन्त्यच्छ ॥६॥
तदस्तु मित्रावरुणा तदग्ने शं योरस्मभ्यमिदमस्तु शस्तम् ।
अशीमहि गाधमुत प्रतिष्ठां नमो दिवे बृहते सादनाय ॥७॥

सायणभाष्यम्

॥ श्रीगणेशाय नमः ।।

यस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽखिलं जगत् ।।

निर्ममे तमहं वन्दे विद्यातीर्थमहेश्वरम् ॥

अथ तृतीयोऽध्याय आरभ्यते । तत्र ‘ प्रयुञ्जती ' इति सप्तर्चं तृतीयं सूक्तं प्रतिरथस्यार्षं त्रैष्टुभम् । पूर्वत्र वैश्वदेवं वै तत् ' इत्युक्तत्वादिदमपि वैश्वदेवम् । ‘ प्रयुञ्जती सप्त प्रतिरथः ' इत्यनुक्रमणिका । विनियोगो लैङ्गिकः ॥

प्र॒यु॒ञ्ज॒ती दि॒व ए॑ति ब्रुवा॒णा म॒ही मा॒ता दु॑हि॒तुर्बो॒धय॑न्ती ।

आ॒विवा॑सन्ती युव॒तिर्म॑नी॒षा पि॒तृभ्य॒ आ सद॑ने॒ जोहु॑वाना ॥१

प्र॒यु॒ञ्ज॒ती । दि॒वः । ए॒ति॒ । ब्रु॒वा॒णा । म॒ही । मा॒ता । दु॒हि॒तुः । बो॒धय॑न्ती ।

आ॒ऽविवा॑सन्ती । यु॒व॒तिः । म॒नी॒षा । पि॒तृऽभ्यः॑ । आ । सद॑ने । जोहु॑वाना ॥१

प्रयुञ्जती । दिवः । एति । ब्रुवाणा । मही । माता । दुहितुः । बोधयन्ती ।

आऽविवासन्ती । युवतिः । मनीषा । पितृऽभ्यः । आ । सदने । जोहुवाना ॥१

एषोषस्या । 'प्रयुञ्जती प्राणिनः प्रस्तुतेषु कर्मसु “दिवः द्युलोकात् “एति आगच्छति “ब्रुवाणा स्तूयमाना ॥ कर्मणि कर्तृप्रत्ययः ॥ “मही महती “माता प्रकाशस्य देवानां वा निर्मात्री "दुहितुः भूम्याः “बोधयन्ती बोधं कुर्वाणा । तदुपजीव्यत्वात् दुहितृत्वम् उपचर्यते । यद्वा दुहितुर्दिव इति संबन्धः । उषसो दिवो दुहितृत्वं ' व्युच्छा दुहितर्दिवः ' ( ऋ. सं. १.४८.१ ) इत्यादिषु प्रसिद्धम् । अन्यत्र च ‘ दिवो दुहिता भुवनस्य पत्नी' (क्र. सं. ७. ७५. ४ ) इत्युषसः द्युदुहितृत्वम् आम्नातम् । अत इदमधिगम्यते । कदाचिद्यौन्रुषसो जायत उषाश्च दिव इति । प्रजापतिर्वै स्वां दुहितरमभ्यध्यायद्दिवमित्यन्य आहुरुषसमित्यन्ये' (ऐ. ब्रा.३. ३३) इति हि श्रूयते । लिङ्गं च दृश्यते कार्यकारणभावव्यत्यये ‘ अदितेर्दक्षो अजायत दक्षाद्वदितिः ' (ऋ. सं १०. ७२. ४) इति ॥ किंच विवासन्ती परिचरन्ती “युवतिः मिश्रयन्ती सर्वत्र नित्यतरूणी वा “मनीषा स्तुतिमती “पितृभ्यः ॥ तृतीयार्थे पञ्चमी॥ पितृभिः पालकैर्देवैः सह “सदने यागगृहे “आ सर्वतः "जोहुवाना आहूयमाना । यद्वा । पितृभ्यः कर्मणां पालकेभ्यो यजमानेभ्य इष्टप्रापणेन पालकेभ्यो वा तेषामर्थाय जोहुवाना ॥

अ॒जि॒रास॒स्तद॑प॒ ईय॑माना आतस्थि॒वांसो॑ अ॒मृत॑स्य॒ नाभि॑म् ।

अ॒न॒न्तास॑ उ॒रवो॑ वि॒श्वत॑ः सीं॒ परि॒ द्यावा॑पृथि॒वी य॑न्ति॒ पन्था॑ः ॥२

अ॒जि॒रासः॑ । तत्ऽअ॑पः । ईय॑मानाः । आ॒त॒स्थि॒ऽवांसः॑ । अ॒मृत॑स्य । नाभि॑म् ।

अ॒न॒न्तासः॑ । उ॒रवः॑ । वि॒श्वतः॑ । सी॒म् । परि॑ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । य॒न्ति॒ । पन्थाः॑ ॥२

अजिरासः । तत्ऽअपः । ईयमानाः । आतस्थिऽवांसः । अमृतस्य । नाभिम् ।

अनन्तासः । उरवः । विश्वतः । सीम् । परि । द्यावापृथिवी इति । यन्ति । पन्थाः ॥२

“अजिरासः गमनशीलाः । अजिः इस्च्प्रत्ययान्तः ‘अजिरशिशिर' (उ. सू. १. ५३) इत्यादिना निपातितः ॥ “तदपः तदेव प्रकाशनरूपं कर्म यस्य तत्तादृशमहः “ईयमानाः गच्छन्तः “अमृतस्य सूर्यस्य “नाभिं संनाहकं मण्डलम् अमृतस्योदकस्य वा नाभिमन्तरिक्षम् “आतस्थिवांसः आतिष्ठन्तः “अनान्तासः^[१] अपरिमिताः “उरवः व्याप्ताः “पन्थाः पतनशीला रश्मयः “द्यावापृथिवी “परि दिवं च पृथिवीं चान्तरिक्षं च “विश्वतः परितः "यन्ति गच्छन्ति । “सीम् इति पूरणः ॥

उ॒क्षा स॑मु॒द्रो अ॑रु॒षः सु॑प॒र्णः पूर्व॑स्य॒ योनिं॑ पि॒तुरा वि॑वेश ।

मध्ये॑ दि॒वो निहि॑त॒ः पृश्नि॒रश्मा॒ वि च॑क्रमे॒ रज॑सस्पा॒त्यन्तौ॑ ॥३

उ॒क्षा । स॒मु॒द्रः । अ॒रु॒षः । सु॒ऽप॒र्णः । पूर्व॑स्य । योनि॑म् । पि॒तुः । आ । वि॒वे॒श॒ ।

मध्ये॑ । दि॒वः । निऽहि॑तः । पृश्निः॑ । अश्मा॑ । वि । च॒क्र॒मे॒ । रज॑सः । पा॒ति॒ । अन्तौ॑ ॥३

उक्षा । समुद्रः । अरुषः । सुऽपर्णः । पूर्वस्य । योनिम् । पितुः । आ । विवेश ।

मध्ये । दिवः । निऽहितः । पृश्निः । अश्मा । वि । चक्रमे । रजसः । पाति । अन्तौ ॥३

सौर्योऽयं तृचः । “उक्षा उदकस्य कामानां वा सेक्ता “समुद्रः समुन्दनः । यद्वा । संमोदन्ते अस्मिन् देवा इति समुद्रः । “अरुषः आरोचमानः “सुपर्णः सुगमनः “पूर्वस्य । अवयवलक्षणेयम् । पूर्वदिगवयवस्य “पितुः पालकस्यान्तरिक्षस्य “योनिम् उत्पादकमवयवम् “आ “विवेश आविष्टवान् पश्चात् "दिवः “मध्ये “निहितः “पृश्निः । प्राश्नुत एनं वर्णं इति पृश्निरादित्यः । “अश्मा सर्वत्र व्याप्तः । लुप्तोपमा वा । अश्मसदृशः “रजसः अन्तरिक्षस्य “अन्तौ पूर्वापरभागौ “वि "चक्रमे विक्रमते । “पाति च जगत् । जगद्रक्षार्थं क्रमते इत्यर्थः ॥

च॒त्वार॑ ईं बिभ्रति क्षेम॒यन्तो॒ दश॒ गर्भं॑ च॒रसे॑ धापयन्ते ।

त्रि॒धात॑वः पर॒मा अ॑स्य॒ गावो॑ दि॒वश्च॑रन्ति॒ परि॑ स॒द्यो अन्ता॑न् ॥४

च॒त्वारः॑ । ई॒म् । बि॒भ्र॒ति॒ । क्षे॒म॒ऽयन्तः॑ । दश॑ । गर्भ॑म् । च॒रसे॑ । धा॒प॒य॒न्ते॒ ।

त्रि॒ऽधात॑वः । प॒र॒माः । अ॒स्य॒ । गावः॑ । दि॒वः । च॒र॒न्ति॒ । परि॑ । स॒द्यः । अन्ता॑न् ॥४

चत्वारः । ईम् । बिभ्रति । क्षेमऽयन्तः । दश । गर्भम् । चरसे । धापयन्ते ।

त्रिऽधातवः । परमाः । अस्य । गावः । दिवः । चरन्ति । परि । सद्यः । अन्तान् ॥४

“चत्वारः ऋत्विजः “ईम् एनमादित्यं "क्षेमयन्तः क्षेममात्मन इच्छन्तः "बिभ्रति धारयन्ति हविर्भि: स्तुतिभिश्च । किंच “दश दिशः “गर्भं गर्भवन्मध्ये उत्पन्नमेनं “चरसे चरणाय उदयास्तमय व्यवहाराय “धापयन्ते गमयन्ति । “त्रिधातवः त्रिप्रकाराः शीतोष्णवर्षभेदेन त्रिविधाः “अस्य आदित्यस्य “परमाः उत्कृष्टाः “गावः रश्मयः “दिवः अन्तरिक्षस्य “अन्तान् “परि परितः “सद्यः उदयानन्तरमेव “चरन्ति गच्छन्ति ।।

इ॒दं वपु॑र्नि॒वच॑नं जनास॒श्चर॑न्ति॒ यन्न॒द्य॑स्त॒स्थुराप॑ः ।

द्वे यदीं॑ बिभृ॒तो मा॒तुर॒न्ये इ॒हेह॑ जा॒ते य॒म्या॒३॒॑ सब॑न्धू ॥५

इ॒दम् । वपुः॑ । नि॒ऽवच॑नम् । ज॒ना॒सः॒ । चर॑न्ति । यत् । न॒द्यः॑ । त॒स्थुः । आपः॑ ।

द्वे इति॑ । यत् । ई॒म् । बि॒भृ॒तः । मा॒तुः । अ॒न्ये इति॑ । इ॒हऽइ॑ह । जा॒ते इति॑ । य॒म्या॑ । सब॑न्धू॒ इति॒ सऽब॑न्धू ॥५

इदम् । वपुः । निऽवचनम् । जनासः । चरन्ति । यत् । नद्यः । तस्थुः । आपः ।

द्वे इति । यत् । ईम् । बिभृतः । मातुः । अन्ये इति । इहऽइह । जाते इति । यम्या । सबन्धू इति सऽबन्धू ॥५

“जनासः हे जना ऋत्विजः “इदं पुरतः दृश्यमानं “वपुः शरीरं मण्डलं “निवचनं स्तुत्यं भवतीति शेषः । यन्मण्डलमुपजीव्य “नद्यः “चरन्ति प्रवहन्ति । “आपः च “यत् मण्डलमधितस्थुः । मण्डलाधीनत्वात्तासाम् । “ईम् एतदुक्तलक्षणं यन्मण्डलं “द्वे अहोरात्रे “मातुः निर्मातुर्मातृस्थानीयादन्तरिक्षात् “अन्ये “इहेह “जाते इह चेह च सूर्ये जाते निष्पन्ने “यम्या यम्ये नियमनीये युग्मभूते वा “सबन्धू समानबले समान बन्धने उभयोरप्येक एव सूर्यों बन्धकोऽक्षो ययोस्तादृश्यौ “बिभृतः धारयतः ॥

वि त॑न्वते॒ धियो॑ अस्मा॒ अपां॑सि॒ वस्त्रा॑ पु॒त्राय॑ मा॒तरो॑ वयन्ति ।

उ॒प॒प्र॒क्षे वृष॑णो॒ मोद॑माना दि॒वस्प॒था व॒ध्वो॑ य॒न्त्यच्छ॑ ॥६

वि । त॒न्व॒ते॒ । धियः॑ । अ॒स्मै॒ । अपां॑सि । वस्त्रा॑ । पु॒त्राय॑ । मा॒तरः॑ । व॒य॒न्ति॒ ।

उ॒प॒ऽप्र॒क्षे । वृष॑णः । मोद॑मानाः । दि॒वः । प॒था । व॒ध्वः॑ । य॒न्ति॒ । अच्छ॑ ॥६

वि । तन्वते । धियः । अस्मै । अपांसि । वस्त्रा । पुत्राय । मातरः । वयन्ति ।

उपऽप्रक्षे । वृषणः । मोदमानाः । दिवः । पथा । वध्वः । यन्ति । अच्छ ॥६

“अस्मै सूर्याय “धियः स्तुतीः “अपांसि कर्माणि च “वि “तन्वते विस्तारयन्ति यजमानाः । “पुत्राय पुत्रस्थानीयाय “मातरः निर्मात्र्य उषसो दिशो वा “वस्त्रा वस्त्राणि “वयन्ति निष्पादयन्ति । वस्त्रसदृशानि तेजांसि निबिडानि संपादयन्तीत्यर्थः । “वृषणः सेक्तुः सूर्यस्य “उपप्रक्षे उपपर्चने संपर्के सति “मोदमानाः हृष्यन्तः “वध्वः वधूस्थानीया रश्मयः “दिवस्पथा सूर्यसंबन्धिना मार्गेण “अच्छ अस्मदभिमुखं “यन्ति गच्छन्ति प्रसरन्ति ॥

तद॑स्तु मित्रावरुणा॒ तद॑ग्ने॒ शं योर॒स्मभ्य॑मि॒दम॑स्तु श॒स्तम् ।

अ॒शी॒महि॑ गा॒धमु॒त प्र॑ति॒ष्ठां नमो॑ दि॒वे बृ॑ह॒ते साद॑नाय ॥७

तत् । अ॒स्तु॒ । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । तत् । अ॒ग्ने॒ । शम् । योः । अ॒स्मभ्य॑म् । इ॒दम् । अ॒स्तु॒ । श॒स्तम् ।

अ॒शी॒महि॑ । गा॒धम् । उ॒त । प्र॒ति॒ऽस्थाम् । नमः॑ । दि॒वे । बृ॒ह॒ते । सद॑नाय ॥७

तत् । अस्तु । मित्रावरुणा । तत् । अग्ने । शम् । योः । अस्मभ्यम् । इदम् । अस्तु । शस्तम् ।

अशीमहि । गाधम् । उत । प्रतिऽस्थाम् । नमः । दिवे । बृहते । सदनाय ॥७

अत्र लिङ्गसिद्धा देवताः । हे "मित्रावरुणा मित्रावरुणौ “तत् “इदं सूक्तं “शस्तं स्तुतम् “अस्तु भवतु । हे "अग्ने “तत् सूक्तं शस्तम् “अस्तु । “अस्मभ्यं “शं सुखाय "योः दुःखानाममिश्रणायेदं शस्तमस्तु । वयं च "अशीमहि प्राप्नुयाम “गाधं स्थितिम्' । “उत अपि च “प्रतिष्ठां स्थितेरविच्छित्तिं चाशीमहि । “नमः नमस्करोमि “दिवे द्योतमानाय सूर्याय “बृहते महते “सादनाय आश्रयाय विश्वस्य ॥ ॥ १ ॥

टिप्पणी