ऋग्वेदः सूक्तं ५.४९
| ← सूक्तं ५.४८ | ऋग्वेदः - मण्डल ५ सूक्तं ५.४९ प्रतिप्रभ आत्रेयः ( ५ तृणपाणिः)। |
सूक्तं ५.५० → |
| दे. विश्वे देवाः। त्रिष्टुप् |
देवं वो अद्य सवितारमेषे भगं च रत्नं विभजन्तमायोः ।
आ वां नरा पुरुभुजा ववृत्यां दिवेदिवे चिदश्विना सखीयन् ॥१॥
प्रति प्रयाणमसुरस्य विद्वान्सूक्तैर्देवं सवितारं दुवस्य ।
उप ब्रुवीत नमसा विजानञ्ज्येष्ठं च रत्नं विभजन्तमायोः ॥२॥
अदत्रया दयते वार्याणि पूषा भगो अदितिर्वस्त उस्रः ।
इन्द्रो विष्णुर्वरुणो मित्रो अग्निरहानि भद्रा जनयन्त दस्माः ॥३॥
तन्नो अनर्वा सविता वरूथं तत्सिन्धव इषयन्तो अनु ग्मन् ।
उप यद्वोचे अध्वरस्य होता रायः स्याम पतयो वाजरत्नाः ॥४॥
प्र ये वसुभ्य ईवदा नमो दुर्ये मित्रे वरुणे सूक्तवाचः ।
अवैत्वभ्वं कृणुता वरीयो दिवस्पृथिव्योरवसा मदेम ॥५॥
सायणभाष्यम्
“ देवं वः' इति पञ्चर्चं पञ्चमं सूक्तमात्रेयस्य प्रतिप्रभस्यार्षम् । त्रैष्टुभं वैश्वदेवम् । “ देवं वः प्रतिप्रभोऽन्त्या तृणपाणिः' इत्यनुक्रमणिका । विनियोगो लैङ्गिकः ॥
दे॒वं वो॑ अ॒द्य स॑वि॒तार॒मेषे॒ भगं॑ च॒ रत्नं॑ वि॒भज॑न्तमा॒योः ।
आ वां॑ नरा पुरुभुजा ववृत्यां दि॒वेदि॑वे चिदश्विना सखी॒यन् ॥१
दे॒वम् । वः॒ । अ॒द्य । स॒वि॒तार॑म् । आ । ई॒षे॒ । भग॑म् । च॒ । रत्न॑म् । वि॒ऽभज॑न्तम् । आ॒योः ।
आ । वा॒म् । न॒रा॒ । पु॒रु॒ऽभु॒जा॒ । व॒वृ॒त्या॒म् । दि॒वेऽदि॑वे । चि॒त् । अ॒श्वि॒ना॒ । स॒खि॒ऽयन् ॥१
देवम् । वः । अद्य । सवितारम् । आ । ईषे । भगम् । च । रत्नम् । विऽभजन्तम् । आयोः ।
आ । वाम् । नरा । पुरुऽभुजा । ववृत्याम् । दिवेऽदिवे । चित् । अश्विना । सखिऽयन् ॥१
“देवं द्योतमानं "सवितारं सर्वस्याभ्यनुज्ञातारं "वः । त्वामित्यर्थः । यद्वा होतुरिदं वाक्यम् । वः यजमानेभ्यो युष्मभ्यमर्थाय "अद्य इदानीम् "एषे उपगच्छामि । "भगं "च भजनीयं देवम् "आयोः मनुष्यस्य यजमानस्य "रत्नं रमणीयं हविः “विभजन्तम् । ‘भगो वां विभजतु ' इति हि भगस्य विभजनं प्रसिद्धम् । ‘रायो विभक्ता संभरश्च वस्वः' ( ऋ. सं. ४. १७. ११ ), ‘ भगो विभक्ता शवसा ' (ऋ. सं. ५. ४६. ६ ) इति च श्रुतिः । यद्वा । चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । यजमानार्थं रत्नं रमणीयं धनं विभजन्तम् । हे "नरा नेतारौ हे "पुरुभुजा । पुरु भुञ्जाते इति पुरुभुजौ। हे “अश्विना अश्विनौ "वां युवां "दिवेदिवे प्रतिदिनम् “आ “ववृत्याम् आवर्तयाम्यस्मदभिमुखम् । “सखीयन् युवयोः सखित्वमिच्छन् । “चित् इति पूरणः ॥
प्रति॑ प्र॒याण॒मसु॑रस्य वि॒द्वान्सू॒क्तैर्दे॒वं स॑वि॒तारं॑ दुवस्य ।
उप॑ ब्रुवीत॒ नम॑सा विजा॒नञ्ज्येष्ठं॑ च॒ रत्नं॑ वि॒भज॑न्तमा॒योः ॥२
प्रति॑ । प्र॒ऽयान॑म् । असु॑रस्य । वि॒द्वान् । सु॒ऽउ॒क्तैः । दे॒वम् । स॒वि॒तार॑म् । दु॒व॒स्य॒ ।
उप॑ । ब्रु॒वी॒त॒ । नम॑सा । वि॒ऽजा॒नन् । ज्येष्ठ॑म् । च॒ । रत्न॑म् । वि॒ऽभज॑न्तम् । आ॒योः ॥२
प्रति । प्रऽयानम् । असुरस्य । विद्वान् । सुऽउक्तैः । देवम् । सवितारम् । दुवस्य ।
उप । ब्रुवीत । नमसा । विऽजानन् । ज्येष्ठम् । च । रत्नम् । विऽभजन्तम् । आयोः ॥२
“असुरस्य शत्रूणां निरसितुः सवितुः "प्रति "प्रयाणं प्रत्यागतिं "विद्वान् जानन् "सूक्तैः “सवितारं "देवं "दुवस्य परिचर हे अन्तरात्मन् । किंच "आयोः मनुष्याय “ज्येष्ठं "रत्नं धनं "च “विभजन्तम् । गमयन्तमित्यर्थः । "नमसा नमस्कारेण हविषा वा “विजानन् । विशेषेण भावयन्नित्यर्थः ॥ यद्वान्तर्णीतण्यर्थोऽयम् ॥ ज्ञापयन् "उप "ब्रुवीत स्तौतु भवान् ॥
अ॒द॒त्र॒या द॑यते॒ वार्या॑णि पू॒षा भगो॒ अदि॑ति॒र्वस्त॑ उ॒स्रः ।
इन्द्रो॒ विष्णु॒र्वरु॑णो मि॒त्रो अ॒ग्निरहा॑नि भ॒द्रा ज॑नयन्त द॒स्माः ॥३
अ॒द॒त्र॒ऽया । द॒य॒ते॒ । वार्या॑णि । पू॒षा । भगः॑ । अदि॑तिः । वस्ते॑ । उ॒स्रः ।
इन्द्रः॑ । विष्णुः॑ । वरु॑णः । मि॒त्रः । अ॒ग्निः । अहा॑नि । भ॒द्रा । ज॒न॒य॒न्त॒ । द॒स्माः ॥३
अदत्रऽया । दयते । वार्याणि । पूषा । भगः । अदितिः । वस्ते । उस्रः ।
इन्द्रः । विष्णुः । वरुणः । मित्रः । अग्निः । अहानि । भद्रा । जनयन्त । दस्माः ॥३
अयमग्निः "अदत्रया अदनीयानि ॥ अदेरौणादिकोऽत्रप्रत्ययः । सुपां सुलुक् ' इति याजादेशः । अथवा अत्तीत्यदत्रा जिह्वा । तया “वार्याणि वरणीयानि काष्ठानि “दयते । दयतिरनेककर्मात्र दहने वर्तते । दहतीत्यर्थः । सामर्थ्यादग्निरिति गम्यते । यद्वा । अदनीयानि वरणीयान्यन्नानि दयते ।। ददाति यजमानाय ॥ ‘दय दानगतिहिंसाबलाख्यानेषु ' ॥ कीदृशोऽग्निः । "पूषा पोषकः "भगः भजनीयः "अदितिः अखण्डनीयः । यद्वा । पूषादयस्त्रयोऽपि प्रत्येकमदनीयानि वार्याणि चान्नानि दयते । “उस्रः सूर्यः “वस्ते आच्छादयति । सामर्थ्यात्तेजांसि । इन्द्रादयः पञ्चापि देवाः "दस्माः दर्शनीयाः "अहानि सर्वाण्यागन्तॄणि "भद्रा शोभनानि “जनयन्त जनयन्ति । दिवसानां यागदानादिविशिष्टत्वमेव भद्रत्वम् ॥
तन्नो॑ अन॒र्वा स॑वि॒ता वरू॑थं॒ तत्सिन्ध॑व इ॒षय॑न्तो॒ अनु॑ ग्मन् ।
उप॒ यद्वोचे॑ अध्व॒रस्य॒ होता॑ रा॒यः स्या॑म॒ पत॑यो॒ वाज॑रत्नाः ॥४
तत् । नः॒ । अ॒न॒र्वा । स॒वि॒ता । वरू॑थम् । तत् । सिन्ध॑वः । इ॒षय॑न्तः । अनु॑ । ग्म॒न् ।
उप॑ । यत् । वोचे॑ । अ॒ध्व॒रस्य॑ । होता॑ । रा॒यः । स्या॒म॒ । पत॑यः । वाज॑ऽरत्नाः ॥४
तत् । नः । अनर्वा । सविता । वरूथम् । तत् । सिन्धवः । इषयन्तः । अनु । ग्मन् ।
उप । यत् । वोचे । अध्वरस्य । होता । रायः । स्याम । पतयः । वाजऽरत्नाः ॥४
"तत् प्रसिद्धं "वरूथं वरणीयमस्मदभिमतं धनं “नः अस्मभ्यम् "अनर्वा अप्रत्यृतः केनाप्यतिरस्कृतः "सविता देवः प्रयच्छत्विति शेषः । “तत् : धनं "सिन्धवः स्यन्दनशीलाः "इषयन्तः गच्छन्त्यो नद्यः "अनु अनुसृत्य “ग्मन् गच्छन्तु । धनं दातुं गच्छन्त्वित्यर्थः । "यत् यस्मात् "अध्वरस्य यागस्य “होता होमनिष्पादकोऽहम् "उप “वोचे उपेत्य ब्रवीमि तस्मात्तत्प्रयच्छन्त्विति शेषः । वयं चात्रयः "रायः धनस्य बहुविधस्य “पतयः स्वामिनः "स्याम भवेम । “वाजरत्नाः अन्नेन बलेन वा रमणीयाः । अथवा यद्यस्माद्वोचे स्तौमि तस्मात् सविता नो वरूथमागच्छतु । तस्मान्नद्यश्च नो वरूथं यज्ञमनु ग्मन् अनुगच्छन्त्विति वा योज्यम् ॥
प्र ये वसु॑भ्य॒ ईव॒दा नमो॒ दुर्ये मि॒त्रे वरु॑णे सू॒क्तवा॑चः ।
अवै॒त्वभ्वं॑ कृणु॒ता वरी॑यो दि॒वस्पृ॑थि॒व्योरव॑सा मदेम ॥५
प्र । ये । वसु॑ऽभ्यः । ईव॑त् । आ । नमः॑ । दुः । ये । मि॒त्रे । वरु॑णे । सू॒क्तऽवा॑चः ।
अव॑ । ए॒तु॒ । अभ्व॑म् । कृ॒णु॒त । वरी॑यः । दि॒वःपृ॑थि॒व्योः । अव॑सा । म॒दे॒म॒ ॥५
प्र । ये । वसुऽभ्यः । ईवत् । आ । नमः । दुः । ये । मित्रे । वरुणे । सूक्तऽवाचः ।
अव । एतु । अभ्वम् । कृणुत । वरीयः । दिवःपृथिव्योः । अवसा । मदेम ॥५
"ये यजमानाः “वसुभ्यः यज्ञनिवासेभ्यो देवेभ्यः “ईवत् गमनवत् "नमः अन्नं पश्वात्मकं "प्र “दुः प्रादुः । "ये च "मित्रे देवे "वरुणे च "सूक्तवाचः सूक्तवचसो भवन्ति तानस्मान् "अभ्वं महद्धनं तेजो वा "अवैतु अवगच्छतु । हे देवाः "कृणुत कुरुत चैतेभ्यः "वरीयः उरुतरं सुखम् । "दिवस्पृथिव्योः द्यावापृथिव्योः “अवसा रक्षणेन "मदेम हृष्येम ॥ ॥ ३ ॥
| मण्डल ५ | ||||
|---|---|---|---|---|