ऋग्वेदः सूक्तं ५.५२
| ← सूक्तं ५.५१ | ऋग्वेदः - मण्डल ५ सूक्तं ५.५२ श्यावाश्व आत्रेयः । |
सूक्तं ५.५३ → |
| दे. मरुतः। अनुष्टुप्, ६, १६-१७ पंक्तिः । |
प्र श्यावाश्व धृष्णुयार्चा मरुद्भिरृक्वभिः ।
ये अद्रोघमनुष्वधं श्रवो मदन्ति यज्ञियाः ॥१॥
ते हि स्थिरस्य शवसः सखायः सन्ति धृष्णुया ।
ते यामन्ना धृषद्विनस्त्मना पान्ति शश्वतः ॥२॥
ते स्यन्द्रासो नोक्षणोऽति ष्कन्दन्ति शर्वरीः ।
मरुतामधा महो दिवि क्षमा च मन्महे ॥३॥
मरुत्सु वो दधीमहि स्तोमं यज्ञं च धृष्णुया ।
विश्वे ये मानुषा युगा पान्ति मर्त्यं रिषः ॥४॥
अर्हन्तो ये सुदानवो नरो असामिशवसः ।
प्र यज्ञं यज्ञियेभ्यो दिवो अर्चा मरुद्भ्यः ॥५॥
आ रुक्मैरा युधा नर ऋष्वा ऋष्टीरसृक्षत ।
अन्वेनाँ अह विद्युतो मरुतो जज्झतीरिव भानुरर्त त्मना दिवः ॥६॥
ये वावृधन्त पार्थिवा य उरावन्तरिक्ष आ ।
वृजने वा नदीनां सधस्थे वा महो दिवः ॥७॥
शर्धो मारुतमुच्छंस सत्यशवसमृभ्वसम् ।
उत स्म ते शुभे नरः प्र स्यन्द्रा युजत त्मना ॥८॥
उत स्म ते परुष्ण्यामूर्णा वसत शुन्ध्यवः ।
उत पव्या रथानामद्रिं भिन्दन्त्योजसा ॥९॥
आपथयो विपथयोऽन्तस्पथा अनुपथाः ।
एतेभिर्मह्यं नामभिर्यज्ञं विष्टार ओहते ॥१०॥
अधा नरो न्योहतेऽधा नियुत ओहते ।
अधा पारावता इति चित्रा रूपाणि दर्श्या ॥११॥
छन्दस्तुभः कुभन्यव उत्समा कीरिणो नृतुः ।
ते मे के चिन्न तायव ऊमा आसन्दृशि त्विषे ॥१२॥
य ऋष्वा ऋष्टिविद्युतः कवयः सन्ति वेधसः ।
तमृषे मारुतं गणं नमस्या रमया गिरा ॥१३॥
अच्छ ऋषे मारुतं गणं दाना मित्रं न योषणा ।
दिवो वा धृष्णव ओजसा स्तुता धीभिरिषण्यत ॥१४॥
नू मन्वान एषां देवाँ अच्छा न वक्षणा ।
दाना सचेत सूरिभिर्यामश्रुतेभिरञ्जिभिः ॥१५॥
प्र ये मे बन्ध्वेषे गां वोचन्त सूरयः पृश्निं वोचन्त मातरम् ।
अधा पितरमिष्मिणं रुद्रं वोचन्त शिक्वसः ॥१६॥
सप्त मे सप्त शाकिन एकमेका शता ददुः ।
यमुनायामधि श्रुतमुद्राधो गव्यं मृजे नि राधो अश्व्यं मृजे ॥१७॥
सायणभाष्यम्
‘ प्र श्यावाश्व ' इति सप्तदशर्चमष्टमं सूक्तम् । अत्रेयमनुक्रमणिका –' प्र श्यावाश्व त्र्यूना श्यावाश्वो मारुतं ह तत्पङ्क्तिः षष्ठ्यन्त्या च ' इति । आत्रेयः श्यावाश्व ऋषिः । ‘ह तत्' इति प्रयोगात् इदमादीनि दश सूक्तानि मरुद्देवत्यानि । षष्ठी सप्तदशी च पङ्क्त्यौ शिष्टाः पङ्क्त्यन्तपरिभाषयानुष्टुभः । गतो विनियोगः ॥
प्र श्या॑वाश्व धृष्णु॒यार्चा॑ म॒रुद्भि॒रृक्व॑भिः ।
ये अ॑द्रो॒घम॑नुष्व॒धं श्रवो॒ मद॑न्ति य॒ज्ञिया॑ः ॥१
प्र । श्या॒व॒ऽअ॒श्व॒ । धृ॒ष्णु॒ऽया । अर्च॑ । म॒रुत्ऽभिः॑ । ऋक्व॑ऽभिः ।
ये । अ॒द्रो॒घम् । अ॒नु॒ऽस्व॒धम् । श्रवः॑ । मद॑न्ति । य॒ज्ञियाः॑ ॥ १
प्र । श्यावऽअश्व । धृष्णुऽया । अर्च । मरुत्ऽभिः । ऋक्वऽभिः ।
ये । अद्रोघम् । अनुऽस्वधम् । श्रवः । मदन्ति । यज्ञियाः ॥१
हे “श्यावाश्व एतन्नामक ऋषे “धृष्णुया धृष्णुस्त्वम् “ऋक्वभिः स्तुत्यान् "मरुद्भिः मरुतः “प्र “अर्च । द्वितीयार्थे तृतीया । एवं स्वयमेव संप्रेष्यति । यद्वा । यजमानो होतारं श्यावाश्वं ब्रूते । यद्वा । मरुद्भिर्मरुत्सदृशैर्ऋक्वभिः स्तोतृभिः सह स्तोत्रैर्वा अर्च स्तुहीत्यर्थः । “ये मरुतः यज्ञियाः यज्ञार्हाः “अनुष्वधं प्रत्यहम्। हविर्लक्षणान्नप्रदानं स्वधा । अनु पश्चाद्वा । "अद्रोघम् अहिंसकं “श्रवः अन्नं लब्ध्वा "मदन्ति हृष्यन्ति ।।
ते हि स्थि॒रस्य॒ शव॑स॒ः सखा॑य॒ः सन्ति॑ धृष्णु॒या ।
ते याम॒न्ना धृ॑ष॒द्विन॒स्त्मना॑ पान्ति॒ शश्व॑तः ॥२
ते । हि । स्थि॒रस्य॑ । शव॑सः । सखा॑यः । सन्ति॑ । धृ॒ष्णु॒ऽया ।
ते । याम॑न् । आ । धृ॒ष॒त्ऽविनः॑ । त्मना॑ । पा॒न्ति॒ । शश्व॑तः ॥२
ते । हि । स्थिरस्य । शवसः । सखायः । सन्ति । धृष्णुऽया ।
ते । यामन् । आ । धृषत्ऽविनः । त्मना । पान्ति । शश्वतः ॥२
“ते “हि ते खलु “स्थिरस्य अविचलितस्य “शवसः बलस्य “सखायः “सन्ति भवन्ति मह्यम् । “धृष्णुया धृष्णवः । “ते च "यामन्ना । आ इति चार्थे । गमनेऽपि “धृषद्विनः धर्षणवन्तः “त्मना आत्मना अनुग्रहेणैव अस्मदुपकारमनपेक्ष्यैव “शश्वतः बहूनस्मान् पुत्रभृत्यादीन् "पान्ति रक्षन्ति ॥
ते स्य॒न्द्रासो॒ नोक्षणोऽति॑ ष्कन्दन्ति॒ शर्व॑रीः ।
म॒रुता॒मधा॒ महो॑ दि॒वि क्ष॒मा च॑ मन्महे ॥३
ते । स्य॒न्द्रासः॑ । न । उ॒क्षणः॑ । अति॑ । स्क॒न्द॒न्ति॒ । शर्व॑रीः ।
म॒रुता॑म् । अध॑ । महः॑ । दि॒वि । क्ष॒मा । च॒ । म॒न्म॒हे॒ ॥३
ते । स्यन्द्रासः । न । उक्षणः । अति । स्कन्दन्ति । शर्वरीः ।
मरुताम् । अध । महः । दिवि । क्षमा । च । मन्महे ॥३
"ते मरुतः “स्पन्द्रासः स्पन्दनशीलाः “उक्षणः जलस्य सेक्तारश्च । “न इति चार्थे । यस्मात् स्पन्द्रा अन्येषां तस्मात् “शर्वरीः । शर्वर्यो रात्रयः । कालावयवानित्यर्थः । तान् “अति “स्कन्दन्ति अतिक्रम्य गच्छन्ति । नित्या इत्यर्थः । यस्मादेत एवंविधास्तस्मात् "मरुताम् “अध अधुना “महः तेजः “दिवि द्युलोके “क्षमा क्षमायां भूमौ च वर्तमानं "मन्महे स्तुमः ॥
म॒रुत्सु॑ वो दधीमहि॒ स्तोमं॑ य॒ज्ञं च॑ धृष्णु॒या ।
विश्वे॒ ये मानु॑षा यु॒गा पान्ति॒ मर्त्यं॑ रि॒षः ॥४
म॒रुत्ऽसु॑ । वः॒ । द॒धी॒म॒हि॒ । स्तोम॑म् । य॒ज्ञम् । च॒ । धृ॒ष्णु॒ऽया ।
विश्वे॑ । ये । मानु॑षा । यु॒गा । पान्ति॑ । मर्त्य॑म् । रि॒षः ॥४
मरुत्ऽसु । वः । दधीमहि । स्तोमम् । यज्ञम् । च । धृष्णुऽया ।
विश्वे । ये । मानुषा । युगा । पान्ति । मर्त्यम् । रिषः ॥४
हे अध्वर्युहोत्रादयः “वः यूयं “मरुत्सु “धृष्णुया धर्षकेषु “दधीमहि ॥ व्यत्ययेनोत्तमः ॥ धत्त । किम् । “स्तोमं स्तोत्रं “यज्ञं “च । इज्यतेऽनेनेति यज्ञं हविः । तदुभयं किमर्थं दीयत इति । “ये मरुतः “विश्वे सर्वेऽपि “मानुषा मानुषाणि "युगा युगानि । सर्वेषु कालेष्वित्यर्थः। "मर्त्यं मरणधर्माणं यजमानं “रिषः हिंसकात् सकाशात् “पान्ति रक्षन्ति ॥
अर्ह॑न्तो॒ ये सु॒दान॑वो॒ नरो॒ असा॑मिशवसः ।
प्र य॒ज्ञं य॒ज्ञिये॑भ्यो दि॒वो अ॑र्चा म॒रुद्भ्य॑ः ॥५
अर्ह॑न्तः । ये । सु॒ऽदान॑वः । नरः॑ । असा॑मिऽशवसः ।
प्र । य॒ज्ञम् । य॒ज्ञिये॑भ्यः । दि॒वः । अ॒र्च॒ । म॒रुत्ऽभ्यः॑ ॥५
अर्हन्तः । ये । सुऽदानवः । नरः । असामिऽशवसः ।
प्र । यज्ञम् । यज्ञियेभ्यः । दिवः । अर्च । मरुत्ऽभ्यः ॥५
हे होतः हे आत्मन् वा "ये “अर्हन्तः पूज्याः “सुदानवः शोभनदानाः “नरः नेतारः कर्मणाम् “असामिशवसः अनल्पबलाः सन्ति तेभ्यः "यज्ञियेभ्यः यज्ञार्हेभ्यः "दिवः द्योतमानेभ्यः “मरुद्भ्यः ॥ विभक्तिवचनयोर्व्यत्ययः । यद्वा कर्मणि षष्ठी ॥ दीप्तं “यज्ञ यज्ञसाधनं हविः “प्र “अर्च पूजय प्रयच्छेत्यर्थः । अथवा दिवोऽन्तरिक्षादागतेभ्य इति संबन्धः ॥ ॥ ८ ॥
आ रु॒क्मैरा यु॒धा नर॑ ऋ॒ष्वा ऋ॒ष्टीर॑सृक्षत ।
अन्वे॑नाँ॒ अह॑ वि॒द्युतो॑ म॒रुतो॒ जज्झ॑तीरिव भा॒नुर॑र्त॒ त्मना॑ दि॒वः ॥६
आ । रु॒क्मैः । आ । यु॒धा । नरः॑ । ऋ॒ष्वाः । ऋ॒ष्टीः । अ॒सृ॒क्ष॒त॒ ।
अनु॑ । ए॒ना॒न् । अह॑ । वि॒ऽद्युतः॑ । म॒रुतः॑ । जझ्झ॑तीःऽइव । भा॒नुः । अ॒र्त॒ । त्मना॑ । दि॒वः ॥६
आ । रुक्मैः । आ । युधा । नरः । ऋष्वाः । ऋष्टीः । असृक्षत ।
अनु । एनान् । अह । विऽद्युतः । मरुतः । जझ्झतीःऽइव । भानुः । अर्त । त्मना । दिवः ॥६
“नरः वृष्टेर्नेतारः “ऋष्वाः महान्तो मरुतः “रुक्मैः रोचमानैराभरणविशेषैः “आ रोचन्त इति शेषः ॥ उपसर्गश्रुतेः संगतक्रियाध्याहारः ॥ तथा “युधा प्रहरणसाधनेनायुधेन “आ रोचन्ते । एते मरुतः “ऋष्टीः आयुधविशेषान् "असृक्षत। प्रक्षिपन्ति मेघभेदार्थम् । “एनान् "मरुतः “विद्युतः अपि “जज्झतीरिव शब्दकारिण्य आप इव । “जज्झतीरापो भवन्ति शब्दकारिण्यः' (निरु. ६. १६ ) इति निरुक्तम् । “अनु "अह अनुगच्छन्त्येव । “दिवः द्योतमानस्य मरुद्गणस्य “भानुः दीप्तिः “त्मना स्वयमेव “अर्त निरगात् ॥
ये वा॑वृ॒धन्त॒ पार्थि॑वा॒ य उ॒राव॒न्तरि॑क्ष॒ आ ।
वृ॒जने॑ वा न॒दीनां॑ स॒धस्थे॑ वा म॒हो दि॒वः ॥७
ये । व॒वृ॒धन्त॑ । पार्थि॑वाः । ये । उ॒रौ । अ॒न्तरि॑क्षे । आ ।
वृ॒जने॑ । वा॒ । न॒दीना॑म् । स॒धऽस्थे॑ । वा॒ । म॒हः । दि॒वः ॥७
ये । ववृधन्त । पार्थिवाः । ये । उरौ । अन्तरिक्षे । आ ।
वृजने । वा । नदीनाम् । सधऽस्थे । वा । महः । दिवः ॥७
"ये मरुतः “पार्थिवाः पृथिवीसंबद्धाः सन्तः “ववृधन्त वर्धन्ते। "ये च "उरौ महति “अन्तरिक्षे च ववृधन्त । “आ इति चार्थे । “नदीनां नदनवतीनां “वृजने “वा बले ववृधन्त । “महः महतः “दिवः द्युलोकस्य “सधस्थे सहस्थाने च ववृधन्त । उभयत्र वाशब्दार्थे । एवं सर्वत्र वर्धमाना मरुतो वृष्ट्यर्थमृष्टीः असृक्षतेति पूर्वत्र संबन्धः ॥
शर्धो॒ मारु॑त॒मुच्छं॑स स॒त्यश॑वस॒मृभ्व॑सम् ।
उ॒त स्म॒ ते शु॒भे नर॒ः प्र स्य॒न्द्रा यु॑जत॒ त्मना॑ ॥८
शर्धः॑ । मारु॑तम् । उत् । शं॒स॒ । स॒त्यऽश॑वसम् । ऋभ्व॑सम् ।
उ॒त । स्म॒ । ते । शु॒भे । नरः॑ । प्र । स्य॒न्द्राः । यु॒ज॒त॒ । त्मना॑ ॥८
शर्धः । मारुतम् । उत् । शंस । सत्यऽशवसम् । ऋभ्वसम् ।
उत । स्म । ते । शुभे । नरः । प्र । स्यन्द्राः । युजत । त्मना ॥८
हे स्तोतः “मारुतं “शर्धः बलम् “उत् उत्कृष्टं “शंस स्तुहि । कीदृशं शर्धः। “सत्यशवसं सत्यवेगम् "ऋभ्वसं महदतिप्रवृद्धम् । "उत “स्म अपि च “नरः वृष्टेर्नेतारः “ते मरुतः “शुभे उदकार्थं “प्र “युजत प्रायुञ्जत समयोजयन् “त्मना आत्मनैव जगद्रक्षाबुद्ध्यैव “स्पन्द्राः चलनस्वभावाः पृषतीरित्यर्थः । ।
उ॒त स्म॒ ते परु॑ष्ण्या॒मूर्णा॑ वसत शु॒न्ध्यव॑ः ।
उ॒त प॒व्या रथा॑ना॒मद्रिं॑ भिन्द॒न्त्योज॑सा ॥९
उ॒त । स्म॒ । ते । परु॑ष्ण्याम् । ऊर्णाः॑ । व॒स॒त॒ । शु॒न्ध्यवः॑ ।
उ॒त । प॒व्या । रथा॑नाम् । अद्रि॑म् । भि॒न्द॒न्ति॒ । ओज॑सा ॥९
उत । स्म । ते । परुष्ण्याम् । ऊर्णाः । वसत । शुन्ध्यवः ।
उत । पव्या । रथानाम् । अद्रिम् । भिन्दन्ति । ओजसा ॥९
“उत "स्म अपि च “ते मरुतः “परुष्ण्याम् एतन्नामिकायां नद्यां वर्तन्ते । ये "ऊर्णाः दीप्तीः “शुन्ध्यवः शोधिकाः “वसत अच्छादयन्ति ते। “उत अपि च "पथ्या नेम्या “रथानां स्वकीयानां रथचक्रेण "ओजसा बलेन च "अद्रिं "भिन्दन्ति मेघं गिरिं वा विदारयन्ति ।।
आप॑थयो॒ विप॑थ॒योऽन्त॑स्पथा॒ अनु॑पथाः ।
ए॒तेभि॒र्मह्यं॒ नाम॑भिर्य॒ज्ञं वि॑ष्टा॒र ओ॑हते ॥१०
आप॑थयः । विऽप॑थयः । अन्तः॑ऽपथाः । अनु॑ऽपथाः ।
ए॒तेभिः॑ । मह्य॑म् । नाम॑ऽभिः । य॒ज्ञम् । वि॒ऽस्ता॒रः । ओ॒ह॒ते॒ ॥१०
आपथयः । विऽपथयः । अन्तःऽपथाः । अनुऽपथाः ।
एतेभिः । मह्यम् । नामऽभिः । यज्ञम् । विऽस्तारः । ओहते ॥१०
“आपथयः । अस्मदभिसुखा मार्गा येषां ते तादृशाः । “विपथयः विष्वग्मार्गाः "अन्तस्पथाः दरीसुचिरादिमार्गाः “अनुपथाः अनुकूलमार्गाश्च ये मरुतः सन्ति ते "एतेभिः एतैश्चतुर्विधैः “नामभिः नामकैः स्वरूपैः "मह्यं मदर्थं “यज्ञं “विस्तारः विस्तृताः सन्तः "ओहते वहन्ति । यद्वा । एतैर्नामभिरुदकैः सार्धं यज्ञमोहते ॥ ॥ ९ ॥
अधा॒ नरो॒ न्यो॑ह॒तेऽधा॑ नि॒युत॑ ओहते ।
अधा॒ पारा॑वता॒ इति॑ चि॒त्रा रू॒पाणि॒ दर्श्या॑ ॥११
अध॑ । नरः॑ । नि । ओ॒ह॒ते॒ । अध॑ । नि॒ऽयुतः॑ । ओ॒ह॒ते॒ ।
अध॑ । पारा॑वताः । इति॑ । चि॒त्रा । रू॒पाणि॑ । दर्श्या॑ ॥११
अध । नरः । नि । ओहते । अध । निऽयुतः । ओहते ।
अध । पारावताः । इति । चित्रा । रूपाणि । दर्श्या ॥११
“अध अथ “नरः अभिमतवृष्ट्यादिनेतारः “न्योहते नितरां वहन्ति जगत् । “अध “नियुतः स्वयमेव मिश्रयितारः सन्तः “ओहते। “अध अथ “पारावताः । परावद्दूरदेशः। तत्संबन्धिनश्चान्तरिक्षादिदूरदेशे ग्रहतारामेघादिधारकाः सन्त ओहत इत्यर्थः । “इति उक्तप्रकारेण तेषां “रूपाणि “चित्रा नानाविधानि चायनीयानि वा “दर्श्या स्वव्यापारैर्दशनीयानि भवन्त्विति शेषः ॥
छ॒न्द॒ःस्तुभ॑ः कुभ॒न्यव॒ उत्स॒मा की॒रिणो॑ नृतुः ।
ते मे॒ के चि॒न्न ता॒यव॒ ऊमा॑ आसन्दृ॒शि त्वि॒षे ॥१२
छ॒न्दः॒ऽस्तुभः॑ । कु॒भ॒न्यवः॑ । उत्स॑म् । आ । की॒रिणः॑ । नृ॒तुः॒ ।
ते । मे॒ । के । चि॒त् । न । ता॒यवः॑ । ऊमाः॑ । आ॒स॒न् । दृ॒शि । त्वि॒षे ॥१२
छन्दःऽस्तुभः । कुभन्यवः । उत्सम् । आ । कीरिणः । नृतुः ।
ते । मे । के । चित् । न । तायवः । ऊमाः । आसन् । दृशि । त्विषे ॥१२
“छन्दस्तुभः छन्दोभिः स्तोतारः "कुभन्यवः उदकेच्छवः “कीरिणः स्तोतारः “उत्सं कूपमपेक्ष्य तृषिताय गोतमाय यान्मरुतः “आ "नृतुः सर्वतोऽकुर्वन् अनयन् वा स्तोत्रम् । यद्वा । ये छन्दःस्तुभश्छन्दोभिः स्तुत्याः । स्तोभतिः स्तुतिकर्मा । कुभन्यवः सेक्तारो वृष्ट्युदकस्य । कुभिरुन्दनकर्मा । कीरिणः स्तोतुर्गोतमस्य पानार्थम् उत्सं कूपम् आ नृतुः अनीतवन्तः । 'असिञ्चन्नुत्सं गोतमाय तृष्णजे ' (ऋ. सं. १. ८५. ११ ) इति ह्युक्तम् ॥ 'नॄ नये' इत्यस्य वा नर्ततेर्वा विक्षेपमात्रार्थस्येदं रूपम् ॥ “ते मरुतः "के “चित् "मे मह्यं “तायवः "न कदाचिदप्यन्यदृश्यास्तस्करा इव स्थिताः “ऊमाः रक्षकाः “दृशि दर्शने “आसन् विषयभूता अभवन् । केचित् “त्विषे शरीरदीप्त्यै बलाय वा आसन् । प्राणरूपेणेति भावः ॥
य ऋ॒ष्वा ऋ॒ष्टिवि॑द्युतः क॒वय॒ः सन्ति॑ वे॒धस॑ः ।
तमृ॑षे॒ मारु॑तं ग॒णं न॑म॒स्या र॒मया॑ गि॒रा ॥१३
यः । ऋ॒ष्वाः । ऋ॒ष्टिऽवि॑द्युतः । क॒वयः॑ । सन्ति॑ । वे॒धसः॑ ।
तम् । ऋ॒षे॒ । मारु॑तम् । ग॒णम् । न॒म॒स्य । र॒मय॑ । गि॒रा ॥१३
यः । ऋष्वाः । ऋष्टिऽविद्युतः । कवयः । सन्ति । वेधसः ।
तम् । ऋषे । मारुतम् । गणम् । नमस्य । रमय । गिरा ॥१३
"ये मरुतः “ऋष्वाः दर्शनीयाः “ऋष्टिविद्युतः आयुधैर्विद्योतमानाः “कवयः मेधाविनः “वेधसः सर्वस्य विधातारः “सन्ति "तं तेषां “मारुतं “गणं “रमया रमणीयया “गिरा स्तुत्या हे “ऋषे श्यावाश्व “नमस्य परिचर स्तुहि ॥
अच्छ॑ ऋषे॒ मारु॑तं ग॒णं दा॒ना मि॒त्रं न यो॒षणा॑ ।
दि॒वो वा॑ धृष्णव॒ ओज॑सा स्तु॒ता धी॒भिरि॑षण्यत ॥१४
अच्छ॑ । ऋ॒षे॒ । मारु॑तम् । ग॒णम् । दा॒ना । मि॒त्रम् । न । यो॒षणा॑ ।
दि॒वः । वा॒ । धृ॒ष्ण॒वः॒ । ओज॑सा । स्तु॒ताः । धी॒भिः । इ॒ष॒ण्य॒त॒ ॥१४
अच्छ । ऋषे । मारुतम् । गणम् । दाना । मित्रम् । न । योषणा ।
दिवः । वा । धृष्णवः । ओजसा । स्तुताः । धीभिः । इषण्यत ॥१४
हे "ऋषे “मारुतं “गणं मरुत्संघं “मित्रं “न आदित्यमिव “दाना हविर्दानेन “योषणा । यौतेरिदं रूपम् । यौतीति योषा स्तुतिः । तया च “अच्छ अभिगच्छेति शेषः । ऋषेरुत्तरार्धः प्रत्यक्षवादः । “ओजसा बलेन हे “धृष्णवः धर्षका मरुतः “दिवो “वा द्युलोकाद्वा । वाशब्दश्रुतेः इतरलोकद्वयाद्वा । “धीभिः अस्मदीयाभिः स्तुतिभिः “स्तुताः “इषण्यत गच्छत यज्ञम् ॥
नू म॑न्वा॒न ए॑षां दे॒वाँ अच्छा॒ न व॒क्षणा॑ ।
दा॒ना स॑चेत सू॒रिभि॒र्याम॑श्रुतेभिर॒ञ्जिभि॑ः ॥१५
नु । म॒न्वा॒नः । ए॒षा॒म् । दे॒वान् । अच्छ॑ । न । व॒क्षणा॑ ।
दा॒ना । स॒चे॒त॒ । सू॒रिऽभिः॑ । याम॑ऽश्रुतेभिः । अ॒ञ्जिऽभिः॑ ॥१५
नु । मन्वानः । एषाम् । देवान् । अच्छ । न । वक्षणा ।
दाना । सचेत । सूरिऽभिः । यामऽश्रुतेभिः । अञ्जिऽभिः ॥१५
“नु क्षिप्रम् “एषां मरुताम् । एतान् मरुत इत्यर्थः । “मन्वानः स्तुवन् “देवान् मरुद्व्यतिरिक्तान् “वक्षणा वहनेन निमित्तेन "अच्छ अभिप्राप्तुं “न मनुते । स स्तोता “सूरिभिः मेधाविभिः “यामश्रुतेभिः शीघ्रगमनेन विश्रुतैः “अञ्जिभिः फलस्य व्यञ्जकैर्मरुद्भिः ॥ सर्वाः पञ्चम्यर्थे तृतीयाः ॥ उक्तलक्षणेभ्यो मरुद्यःप् “दाना अभिमतदानानि “सचेत संगच्छते ।।
प्र ये मे॑ बन्ध्वे॒षे गां वोच॑न्त सू॒रय॒ः पृश्निं॑ वोचन्त मा॒तर॑म् ।
अधा॑ पि॒तर॑मि॒ष्मिणं॑ रु॒द्रं वो॑चन्त॒ शिक्व॑सः ॥१६
प्र । ये । मे॒ । ब॒न्धु॒ऽए॒षे । गाम् । वोच॑न्त । सू॒रयः॑ । पृश्नि॑म् । वो॒च॒न्त॒ । मा॒तर॑म् ।
अध॑ । पि॒तर॑म् । इ॒ष्मिण॑म् । रु॒द्रम् । वो॒च॒न्त॒ । शिक्व॑सः ॥१६
प्र । ये । मे । बन्धुऽएषे । गाम् । वोचन्त । सूरयः । पृश्निम् । वोचन्त । मातरम् ।
अध । पितरम् । इष्मिणम् । रुद्रम् । वोचन्त । शिक्वसः ॥१६
“ये मरुतः “मे मह्यं “बन्ध्वेषे स्वेषां बन्धूनामन्वेषणे सति "सूरयः प्रेरकाः “गां माध्यमिकां वाचं गोदेवतां वा “प्र “वोचन्त प्रावोचन् । अविशिष्टमृषेर्वाक्यम् । ऋषिः मरुद्वाक्यमनुवदति । तस्मादुत्तरयोः आख्यातयोः यच्छब्दानन्वयान्निघातः ॥ ते “पृश्निं द्युदेवतां पृश्निवर्णां गां वा “मातरं “वोचन्त अब्रुवन् ।' पृश्नियै वै पयसो मरुतो जाताः' (तै. सं. २. २. ११.४) इति श्रुतेः । “अध अथ “पितरं स्वकीयम् “इष्मिणं गमनवन्तमन्नवन्तं वा "रुद्रं “वोचन्त “शिक्वसः शक्तास्ते । मरुतां रुद्रेण पुत्रत्वपरिग्रहो बहुकृत्व उपपादितः ॥
स॒प्त मे॑ स॒प्त शा॒किन॒ एक॑मेका श॒ता द॑दुः ।
य॒मुना॑या॒मधि॑ श्रु॒तमुद्राधो॒ गव्यं॑ मृजे॒ नि राधो॒ अश्व्यं॑ मृजे ॥१७
स॒प्त । मे॒ । स॒प्त । शा॒किनः॑ । एक॑म्ऽएका । श॒ता । द॒दुः॒ ।
य॒मुना॑याम् । अधि॑ । श्रु॒तम् । उत् । राधः॑ । गव्य॑म् । मृ॒जे॒ । नि । राधः॑ । अश्व्य॑म् । मृ॒जे॒ ॥१७
सप्त । मे । सप्त । शाकिनः । एकम्ऽएका । शता । ददुः ।
यमुनायाम् । अधि । श्रुतम् । उत् । राधः । गव्यम् । मृजे । नि । राधः । अश्व्यम् । मृजे ॥१७
“सप्त सप्तसंख्याकाः संघाः । सप्तगणा वै मरुतः ' (तै. सं. २. २. ११. १ ) इति श्रुतेः । अदितिगर्भे वर्तमानं वायुमिन्द्रः प्रविश्य सप्तधा विदार्य पुनरेकैकं सप्तधा व्यदारयत् ते एकोनपञ्चाशन्मरुद्गणा अभवन्निति पुराणेषु प्रसिद्धम् । ते च सप्तसंख्याकाः "शाकिनः सर्वमपि कर्तुं शक्ताः । ते च “एकमेका एकैको गणः “मे मह्यं “शता शतसंख्याकानि गवाश्वयूथानि “ददुः दत्तवन्तः। प्रयच्छन्त्विति वा आशीः । तैर्दत्तं “यमुनायां नद्याम् “अधि । अयं सप्तम्यर्थानुवादी । तत्र “श्रुतं प्रसिद्धं “गव्यं गोसमूहात्मकं गोसंबन्धि वा “राधः धनम् “उत् "मृजे उन्मार्जयामि । तथा तैर्दत्तम् “अश्व्यम् अश्वसमूहात्मकं तत्संबन्धि वा “राधः धनं “नि “मृजे निमार्ज्मि ॥ ॥ १० ॥
| मण्डल ५ | ||||
|---|---|---|---|---|