ऋग्वेदः सूक्तं १.११०
| ← सूक्तं १.१०९ | ऋग्वेदः - मण्डल १ सूक्तं १.११० कुत्स आङ्गिरसः |
सूक्तं १.१११ → |
| दे. ऋभवः। जगती, ५, ९ त्रिष्टुप्। |
ततं मे अपस्तदु तायते पुनः स्वादिष्ठा धीतिरुचथाय शस्यते ।
अयं समुद्र इह विश्वदेव्यः स्वाहाकृतस्य समु तृप्णुत ऋभवः ॥१॥
आभोगयं प्र यदिच्छन्त ऐतनापाकाः प्राञ्चो मम के चिदापयः ।
सौधन्वनासश्चरितस्य भूमनागच्छत सवितुर्दाशुषो गृहम् ॥२॥
तत्सविता वोऽमृतत्वमासुवदगोह्यं यच्छ्रवयन्त ऐतन ।
त्यं चिच्चमसमसुरस्य भक्षणमेकं सन्तमकृणुता चतुर्वयम् ॥३॥
विष्ट्वी शमी तरणित्वेन वाघतो मर्तासः सन्तो अमृतत्वमानशुः ।
सौधन्वना ऋभवः सूरचक्षसः संवत्सरे समपृच्यन्त धीतिभिः ॥४॥
क्षेत्रमिव वि ममुस्तेजनेनँ एकं पात्रमृभवो जेहमानम् ।
उपस्तुता उपमं नाधमाना अमर्त्येषु श्रव इच्छमानाः ॥५॥
आ मनीषामन्तरिक्षस्य नृभ्यः स्रुचेव घृतं जुहवाम विद्मना ।
तरणित्वा ये पितुरस्य सश्चिर ऋभवो वाजमरुहन्दिवो रजः ॥६॥
ऋभुर्न इन्द्रः शवसा नवीयानृभुर्वाजेभिर्वसुभिर्वसुर्ददिः ।
युष्माकं देवा अवसाहनि प्रियेऽभि तिष्ठेम पृत्सुतीरसुन्वताम् ॥७॥
निश्चर्मण ऋभवो गामपिंशत सं वत्सेनासृजता मातरं पुनः ।
सौधन्वनासः स्वपस्यया नरो जिव्री युवाना पितराकृणोतन ॥८॥
वाजेभिर्नो वाजसातावविड्ढ्यृभुमाँ इन्द्र चित्रमा दर्षि राधः ।
तन्नो मित्रो वरुणो मामहन्तामदितिः सिन्धुः पृथिवी उत द्यौः ॥९॥
सायणभाष्यम्
‘ ततं मे ' इति नवर्चं पञ्चमं सूक्तं कुत्सस्यार्षं ऋभुदेवताकम् । पञ्चमीनवम्यौ त्रिष्टुभौ । शिष्टाः सप्त जगत्यः । तथा चानुक्रान्तं - ‘ ततं नवार्भवं तु पञ्चम्यन्त्ये त्रिष्टुभौ ' इति ॥ अभिप्लवषडहस्य चतुर्थेऽहनि वैश्वदेवशस्त्रे इदमार्भवं निविद्धानम् । सूत्रितं च ‘ तृतीयस्य ' इति खण्डे -- ततं मे अप इति वैश्वदेवम् ' ( आश्व. श्रौ. ७. ७ ) इति ॥ ततं मे अपस्तदु तायते पुनः स्वादिष्ठा धीतिरुचथाय शस्यते ।
त॒तं मे॒ अप॒स्तदु॑ तायते॒ पुनः॒ स्वादि॑ष्ठा धी॒तिरु॒चथा॑य शस्यते ।
अ॒यं स॑मु॒द्र इ॒ह वि॒श्वदे॑व्यः॒ स्वाहा॑कृतस्य॒ समु॑ तृप्णुत ऋभवः ॥ १
त॒तम् । मे॒ । अपः॑ । तत् । ऊं॒ इति॑ । ता॒य॒ते॒ । पुन॒रिति॑ । स्वादि॑ष्ठा । धी॒तिः । उ॒चथा॑य । श॒स्य॒ते॒ ।
अ॒यम् । स॒मु॒द्रः । इ॒ह । वि॒श्वऽदे॑व्यः । स्वाहा॑ऽकृतस्य । सम् । ऊं॒ इति॑ । तृ॒प्णु॒त॒ । ऋ॒भ॒वः॒ ॥१
ततम् । मे । अपः । तत् । ऊं इति । तायते । पुनरिति । स्वादिष्ठा । धीतिः । उचथाय । शस्यते ।
अयम् । समुद्रः । इह । विश्वऽदेव्यः । स्वाहाऽकृतस्य । सम् । ऊं इति । तृप्णुत । ऋभवः ॥१
हे “ऋभवः “मे मया “अपः अग्निष्टोमादिरूपं कर्म “ततं विस्तारितं बहुशः पूर्वमनुष्ठितम् । “तदु तदेव “पुनः “तायते विस्तार्यते अनुष्ठीयते इत्यर्थः । तत्र “स्वादिष्ठा स्वादुतमा अतिशयेन प्रीतिकरी “धीतिः स्तुतिश्च “उचथाय स्तुत्याय “शस्यते पठ्यते । अपि च “इह अस्मिन्यागे “समुद्रः समुन्दनशीलः “अयं सोमरसः “विश्वदेव्यः सर्वेभ्यो देवेभ्यः पर्याप्तो यथा भवति तथा संपादितः । तस्य “स्वाहा कृतस्य स्वाहाकारेणाग्नौ प्रक्षिप्तस्य सोमस्य पानेन “समु “तृप्णुत सम्यगेव तृप्ता भवत ॥ ततम् । ‘ तनु विस्तारे'। निष्ठायां यस्य विभाषा ' इति इट्प्रतिषेधः। ‘ अनुदात्तोपदेश° ' इत्यादिना अनुनासिकलोपः । अपः । ‘ आप्लृ व्याप्तौ ' । आपः कर्माख्यायां ह्रस्वो नुट् च वा इति असुन् धातोर्ह्रस्वश्च । तायते । ‘ तनोतेर्यकि ' ( पा. सू. ६. ४. ४४ ) इति आत्वम् । स्वादिष्ठा । स्वादुशब्दादातिशायनिक इष्ठन् ।' टेः' इति टिलोपः । उचथाय । “वच परिभाषणे ' । औणादिकः अथक्प्रत्ययः । ‘ वचिस्वपि ' इत्यादिना संप्रसारणम् । समुद्रः। ‘ उन्दी क्लेदने । ‘स्फायितञ्चि' इत्यादिना रक् ।' अनिदिताम् ' इति नलोपः । विश्वदेव्यः । देवार्हो भागो देव्यः । ‘ छन्दसि च ' इति यप्रत्ययः । विश्वे सर्वे देव्या यस्मिन्सोमे । ‘ बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम् । इति व्यत्ययेनासंज्ञायामपि पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । स्वाहाकृतस्य । स्वाहाशब्दस्य ऊर्यादित्वेन गतित्वात् ( पा. सू. १. ४. ६१ ) • गतिरनन्तरः' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । तृप्णुत । ‘ तृप प्रीणने । ‘ स्वादिभ्यः श्नुः । ऋभव इत्यनेन संहितायाम् ‘ ऋत्यकः' इति प्रकृतिभावः ॥
आ॒भो॒गयं॒ प्र यदि॒च्छन्त॒ ऐत॒नापा॑काः॒ प्राञ्चो॒ मम॒ के चि॑दा॒पयः॑ ।
सौध॑न्वनासश्चरि॒तस्य॑ भू॒मनाग॑च्छत सवि॒तुर्दा॒शुषो॑ गृ॒हम् ॥ २
आ॒ऽभो॒गय॑म् । प्र । यत् । इ॒च्छन्तः॑ । ऐत॑न । अपा॑काः । प्राञ्चः॑ । मम॑ । के । चि॒त् । आ॒पयः॑ ।
सौध॑न्वनासः । च॒रि॒तस्य॑ । भू॒मना॑ । अग॑च्छत । स॒वि॒तुः । दा॒शुषः॑ । गृ॒हम् ॥२
आऽभोगयम् । प्र । यत् । इच्छन्तः । ऐतन । अपाकाः । प्राञ्चः । मम । के । चित् । आपयः ।
सौधन्वनासः । चरितस्य । भूमना । अगच्छत । सवितुः । दाशुषः । गृहम् ॥२
हे ऋभवः “अपाकाः परिपक्वज्ञानाः “प्राञ्चः पूर्वकालीनाः “मम “आपयः प्रापयितारो मदीया ज्ञातयः “के “चित् एवंभूता ये केचन यूयम् “आभोगयम् उपभोग्यं सोमम् “इच्छन्तः “यत् यदा “प्र “ऐतन तपश्चरितुमरण्यं गतवन्तः । ऋभवो हि सुधन्वन आङ्गिरसस्य पुत्राः। तदुक्तं यास्केन - ऋभुर्विभ्वा वाज इति सुधन्वन आङ्गिरसस्य त्रयः पुत्रा बभूवुः ' ( निरु. ११. १६) इति । कुत्सोऽप्याङ्गिरसः अतस्तेन मदीया ज्ञातय इत्युक्तम् । हे “सौधन्वनासः सुधन्वनः पुत्राः तदानीं “चरितस्य समुपार्जितस्य तपसः “भूमना भूम्ना बहुत्वेन “दाशुषः हवींषि दत्तवतः “सवितुः सोमाभिषवं कुर्वतो यजमानस्य संबन्धि यज्ञगृहम् “अगच्छत तपसा लब्धसोमाः सन्तः कृतपाना: यूयं गतवन्तः । यद्वा । दाशुषः प्रातःसवनादिष्वग्न्यादिभिरपसारितेभ्यः ऋभुभ्यः सोमपानं दत्तवतः सवितुः गृहं निवासस्थानं तृतीयसवनाख्यमगच्छत प्राप्ताः । एतत्सर्वम् ‘ आर्भवं शंसति ' ( ऐ. ब्रा. ३. ३०) इत्यादौ विस्पष्टमाम्नातम् ॥ आभोगयम् । आ समन्ताद्भोग आभोगः । तदर्हः आभोगयः । ‘ छन्दसि च ' इति य: । यस्य ' इति लोपाभावश्छान्दसः । व्यत्ययेन प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् । यद्वा । आङ्पूर्वाद्भुजेरौणादिकः कर्मणि इप्रत्ययः कुत्वं च । अमि व्यत्ययेन गुणः । ऐतन । इण् गतौ ' । लङि मध्यम बहुवचनस्य यस्य तादेशः । ‘ तप्तनप्तनथनाश्च ' इति तस्य तनबादेशः । आडागमो वृद्धिश्च । आपयः । आप्नोतेरौणादिक इप्रत्ययः । भूमना । बहुशब्दात् पृथ्वादिलक्षण इमनिच् । बहोर्लोपो भू च बहोः ' इति इकारलोपो बहोर्भूभावश्च । संज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वात् अलोपाभावः ॥
तत्स॑वि॒ता वो॑ऽमृत॒त्वमासु॑व॒दगो॑ह्यं॒ यच्छ्र॒वय॑न्त॒ ऐत॑न ।
त्यं चि॑च्चम॒समसु॑रस्य॒ भक्ष॑ण॒मेकं॒ सन्त॑मकृणुता॒ चतु॑र्वयम् ॥ ३
तत् । स॒वि॒ता । वः॒ । अ॒मृ॒त॒ऽत्वम् । आ । अ॒सु॒व॒त् । अगो॑ह्यम् । यत् । श्र॒वय॑न्तः । ऐत॑न ।
त्यम् । चि॒त् । च॒म॒सम् । असु॑रस्य । भक्ष॑णम् । एक॑म् । सन्त॑म् । अ॒कृ॒णु॒त॒ । चतुः॑ऽवयम् ॥३
तत् । सविता । वः । अमृतऽत्वम् । आ । असुवत् । अगोह्यम् । यत् । श्रवयन्तः । ऐतन ।
त्यम् । चित् । चमसम् । असुरस्य । भक्षणम् । एकम् । सन्तम् । अकृणुत । चतुःऽवयम् ॥३
हे ऋभवः “तत् तदानीं “सविता सर्वस्य प्रेरको देवः “वः युष्माकम् “अमृतत्वं देवत्वम् “आसुवत् आभिमुख्येन प्रेरितवान् दत्तवानित्यर्थः । “यत् यदा यूयम् “अगोह्यं गूहितुमशक्यं सर्वैर्दृश्यमानं सवितारं “श्रवयन्तः अपेक्षितं सोमपानं विज्ञापयन्तः सन्तः “ऐतन आगच्छत । तदानीमिति पूर्वेणान्वयः । यस्मात् यूयं देवैराज्ञापिताः सन्तः “असुरस्य त्वष्टुः संबन्धिनम् । तेन निर्मितमित्यर्थः । “भक्षणं सोमपानसाधनं “त्यं तं “चमसम् “एकं “चित् असहायमेव “सन्तं “चतुर्वयं चतुर्व्यूहम् “अकृणुत कृतवन्तः । सृष्ट्यादौ त्वष्ट्रा कृतं चमसं होतृचमसादिमुख्यचमसचतुष्टयरूपेण ऋभवः कृतवन्तः इत्यर्थः ।। असुवत् । “षू प्रेरणे'। तौदादिकः । श्रवयन्तः । श्रु श्रवणे' । छान्दसो वृद्ध्यभावः। ऐतन। लङि मध्यमबहुवचनस्य तादेशे ‘तप्तनप्तनथनाश्च' इति तनबादेशः । भक्षणम् । करणे ल्युट् । अकृणुत। कृवि, हिंसाकरणयोश्च । लङि मध्यमबहुवचने ‘धिन्विकृण्व्योर च' इति उप्रत्ययः । चतुर्वयम् । वया अवयवाः । चत्वारोऽवयवा यस्य स तथोक्तः ॥
वि॒ष्ट्वी शमी॑ तरणि॒त्वेन॑ वा॒घतो॒ मर्ता॑सः॒ सन्तो॑ अमृत॒त्वमा॑नशुः ।
सौ॒ध॒न्व॒ना ऋ॒भवः॒ सूर॑चक्षसः संवत्स॒रे सम॑पृच्यन्त धी॒तिभिः॑ ॥ ४
वि॒ष्ट्वी । शमी॑ । त॒र॒णि॒ऽत्वेन॑ । वा॒घतः॑ । मर्ता॑सः । सन्तः॑ । अ॒मृ॒त॒ऽत्वम् । आ॒न॒शुः॒ ।
सौ॒ध॒न्व॒नाः । ऋ॒भवः॑ । सूर॑ऽचक्षसः । सं॒व॒त्स॒रे । सम् । अ॒पृ॒च्य॒न्त॒ । धी॒तिऽभिः॑ ॥४
विष्ट्वी । शमी । तरणिऽत्वेन । वाघतः । मर्तासः । सन्तः । अमृतऽत्वम् । आनशुः ।
सौधन्वनाः । ऋभवः । सूरऽचक्षसः । संवत्सरे । सम् । अपृच्यन्त । धीतिऽभिः ॥४
"वाघतः । ऋत्विङ्नामैतत् अत्र च सामर्थ्यात् तद्वन्तो लक्ष्यन्ते । ऋत्विग्भिरुपेता ऋभवः “शमी । कर्मनामैतत् । यागदानादीनि कर्माणि अन्यान्यपि ‘ एकं चमसं चतुरः कृणोतन ' ( ऋ. सं. १. १६१. २) इत्यादिना देवैरुक्तानि कर्माणि “तरणित्वेन । तरणिरिति क्षिप्रनाम । क्षिप्रत्वेन शैघ्र्येण “विष्ट्वी । यद्यप्येतत्कर्मनाम तथाप्यत्र क्रियापरं व्याप्य कृत्वेत्यर्थः । एवं कर्माणि कृत्वा “मर्तासः मनुष्या अपि “सन्तः अमृतत्वं देवत्वम् “आनशुः आनशिरे । कृतैः कर्मभिर्लेभिरे। देवत्वं प्राप्य च “सौधन्वनाः सुधन्वनः पुत्राः “सूरचक्षसः सूर्यसमानप्रकाशाः सूर्यसदृशज्ञाना वा ते “ऋभवः “संवत्सरे संवत्सरावयवभूते वसन्तादिकालेऽनुष्ठेयैः “धीतिभिः अग्निष्टोमादिकर्मभिः “समपृच्यन्त संयुक्ता अभवन् हविर्भागार्हा बभूवुरित्यर्थः । अत्र निरुक्तं - ‘ कृत्वा कर्माणि क्षिप्रत्वेन वोढारो मेधाविनो वा मर्तासः सन्तोऽमृतत्वमानशिरे सौधन्वना ऋभवः सूरख्याना वा सूरप्रज्ञा वा संवत्सरे समपृच्यन्त धीतिभिः कर्मभिर्ऋभुर्विभ्वा वाज इति सुधन्वन आङ्गिरसस्य त्रयः पुत्रा बभूवुः' (निरु. ११. १६) इति ॥ विष्ट्वी। ‘विष्लृ व्याप्तौ । स्नात्व्यादयश्च ' ( पा. सू. ७. १. ४९ ) इति क्त्वाप्रत्ययस्य ईकारान्तादेशः । शमी । ‘ सुपां सुलुक् ' इति शसो लुक् । आनशुः । ‘ अशू व्याप्तौ'। व्यत्ययेन परस्मैपदम् । ‘ अश्नोतेश्च ' इति अभ्यासादुत्तरस्य नुडागमः । अपृच्यन्त ।' पृची संपर्क '। कर्मणि लङ् ॥
क्षेत्र॑मिव॒ वि म॑मु॒स्तेज॑नेन॒ँ एकं॒ पात्र॑मृ॒भवो॒ जेह॑मानम् ।
उप॑स्तुता उप॒मं नाध॑माना॒ अम॑र्त्येषु॒ श्रव॑ इ॒च्छमा॑नाः ॥ ५
क्षेत्र॑म्ऽइव । वि । म॒मुः॒ । तेज॑नेन । एक॑म् । पात्र॑म् । ऋ॒भवः॑ । जेह॑मानम् ।
उप॑ऽस्तुताः । उ॒प॒ऽमम् । नाध॑मानाः । अम॑र्त्येषु । श्रवः॑ । इ॒च्छमा॑नाः ॥५
क्षेत्रम्ऽइव । वि । ममुः । तेजनेन । एकम् । पात्रम् । ऋभवः । जेहमानम् ।
उपऽस्तुताः । उपऽमम् । नाधमानाः । अमर्त्येषु । श्रवः । इच्छमानाः ॥५
“उपस्तुताः समीपस्थैर्ऋषिभिः स्तुताः “ऋभवः “जेहमानं होमक्रियां प्रति प्रयतमानम् “एकम् असहायं.”पात्रं पानसाधनं त्वष्ट्रा निर्मितं चमसं मानदण्डेन “क्षेत्रमिव भूमिमिव “तेजनेन तीक्ष्णेन शस्त्रेण चमसचतुष्टयरूपेण कर्तुं “वि “ममुः विशेषेण मानं कृतवन्तः । किमिच्छन्तः । “उपमं सर्वेषामुपमानभूतं प्रशस्तं सोमलक्षणमन्नं “नाधमानाः याचमानाः । एतदेव विवृणोति । “अमर्त्येषु मरणरहितेषु देवेषु मध्ये “श्रवः हविर्लक्षणमन्नम् “इच्छमानाः इच्छन्तः । देवैः सह सोमपानं कामयमानाः तल्लाभाय चतुरश्चमसानकार्षुरित्यर्थः ॥ ममुः । ‘माङ् माने शब्दे च । व्यत्ययेन परस्मैपदम् । तेजनेन । अणोऽप्रगृह्यस्यानुनासिकः ' (पा. सू. ८. ४. ५७) इति अनवसाने व्यत्ययेन अकारस्य आनुनासिक्यम् । ईषाअक्षादित्वात् प्रकृतिभावः । जेहमानम् । वेहृ जेहृ बाहृ प्रयत्ने' । भौवादिकः । अनुदात्तेत्त्वात् आत्मनेपदम् । उपस्तुताः । ‘ गतिरनन्तरः' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । उपमम् । ‘ माङ् माने'। ‘ आतश्चोपसर्गे ' इति कप्रत्ययः । इच्छमानाः । व्यत्ययेन आत्मनेपदम् ॥ ॥ ३० ॥
आ म॑नी॒षाम॒न्तरि॑क्षस्य॒ नृभ्यः॑ स्रु॒चेव॑ घृ॒तं जु॑हवाम वि॒द्मना॑ ।
त॒र॒णि॒त्वा ये पि॒तुर॑स्य सश्चि॒र ऋ॒भवो॒ वाज॑मरुहन्दि॒वो रजः॑ ॥ ६
आ । म॒नी॒षाम् । अ॒न्तरि॑क्षस्य । नृऽभ्यः॑ । स्रु॒चाऽइ॑व । घृ॒तम् । जु॒ह॒वा॒म॒ । वि॒द्मना॑ ।
त॒र॒णि॒ऽत्वा । ये । पि॒तुः । अ॒स्य॒ । स॒श्चि॒रे । ऋ॒भवः॑ । वाज॑म् । अ॒रु॒ह॒न् । दि॒वः । रजः॑ ॥६
आ । मनीषाम् । अन्तरिक्षस्य । नृऽभ्यः । स्रुचाऽइव । घृतम् । जुहवाम । विद्मना ।
तरणिऽत्वा । ये । पितुः । अस्य । सश्चिरे । ऋभवः । वाजम् । अरुहन् । दिवः । रजः ॥६
“अन्तरिक्षस्य अन्तरिक्षलोकस्य मध्यमस्थानस्य संबन्धिभ्यः “नृभ्यः यज्ञस्य नेतृभ्य ऋभुभ्यः । ऋभवो हि यज्ञस्य नेतारः । तेन हि ते देवत्वं प्राप्ताः । यद्वा । अन्तरिक्षस्य लोकस्य नेतृभ्यः । मध्यमे स्थाने ह्येते पठ्यन्ते । तादृशेभ्यः “स्रुचेव यथा सुचा जुह्वा “घृतं क्षरणशीलाज्योपेतं हविः "आ “जुहवाम । मर्यादयामाकारः । यथाशास्त्रं प्रयच्छाम । एवमेव मनीषां स्तुतिं “विद्मना वेदनेन ज्ञानेन कुर्मः इति शेषः । अपि च "ये “ऋभवः “पितुः सर्वस्य जगतः पालकस्य “अस्य सूर्यस्य “तरणित्वा तरणित्वानि तरणकौशलानि “सश्चिरे सूर्यरश्मिभूताः सन्तः प्रापुः । तदुक्तम् - आदित्यरश्मयोऽप्यृभव उच्यन्ते' इति । ते ऋभवः "दिवो “रजः। रजःशब्दो लोकवाची । द्योतमानस्य स्वर्गाख्यस्य लोकस्य संबन्धिनं “वाजं सोमलक्षणमन्नम् “अरुहन् यागदानादिभिः कर्मभिरन्यैश्च देवोक्तैः चमसचतुष्टयकरणादिकैः प्राप्नुवन् ॥ स्रुचेव। ‘सावेकाचः' इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। जुहवाम। ‘हु दानादनयोः' । लोटि ‘ आडुत्तमस्य पिच्च ' इति आडागमः । विद्मना । ‘ विद ज्ञाने'। औणादिको मनिः । न संयोगाद्वमन्तात् ' इति अल्लोपाभावः । तरणित्वा । ‘तॄ प्लवनतरणयोः । ‘ अर्तिसृभृधृधम्यश्यवितॄभ्योऽनिः' इति कर्तरि अनिप्रत्ययः । तस्य भावस्तरणित्वम् । ‘ शेश्छन्दसि बहुलम्' इति शेर्लोपः । सश्चिरे । ग्लुञ्च षस्ज गतौ ' इत्यत्र सश्चिमप्येके पठन्ति । व्यत्ययेन आत्मनेपदम् । ‘ द्विर्वचनप्रकरणे छन्दसि वेति वक्तव्यम्' इति वचनात् द्विर्वचनाभावः । इरेचश्चित्त्वादन्तोदात्तत्वम् । ‘यद्वृत्तान्नित्यम्' इति निघातप्रतिषेधः । अरुहन् । रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च ' । लुङि ‘ कृमृ दृरुहिभ्यश्छन्दसि' इति च्लेः अङादेशः । दिवः ।' उडिदम्' इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् । रजः । ‘ रञ्ज रागे' । रजन्त्यस्मिन्निति रजो लोकः । तदुक्तं -' लोका रजांस्युच्यन्ते ' ( निरु. ४. १९) इति । औणादिकोऽधिकरणे असुन्। ‘ रजकरजनरजःसूपसंख्यानम् ' इति नलोपः । ‘ सुपां सुलुक्° ' इति षष्ठ्या लुक् ॥
ऋ॒भुर्न॒ इन्द्रः॒ शव॑सा॒ नवी॑यानृ॒भुर्वाजे॑भि॒र्वसु॑भि॒र्वसु॑र्द॒दिः ।
यु॒ष्माकं॑ देवा॒ अव॒साह॑नि प्रि॒ये॒३॒॑ऽभि ति॑ष्ठेम पृत्सु॒तीरसु॑न्वताम् ॥ ७
ऋ॒भुः । नः॒ । इन्द्रः॑ । शव॑सा । नवी॑यान् । ऋ॒भुः । वाजे॑भिः । वसु॑ऽभिः । वसुः॑ । द॒दिः ।
यु॒ष्माक॑म् । दे॒वाः॒ । अव॑सा । अह॑नि । प्रि॒ये । अ॒भि । ति॒ष्ठे॒म॒ । पृ॒त्सु॒तीः । असु॑न्वताम् ॥७
ऋभुः । नः । इन्द्रः । शवसा । नवीयान् । ऋभुः । वाजेभिः । वसुऽभिः । वसुः । ददिः ।
युष्माकम् । देवाः । अवसा । अहनि । प्रिये । अभि । तिष्ठेम । पृत्सुतीः । असुन्वताम् ॥७
ऋभुर्विभ्वा वाज इति त्रयः सुधन्वनः पुत्राः । तत्र “शवसा बलेन “नवीयान् नवतरः प्रशस्ततरः “ऋभुः ”नः अस्माकम् “इन्द्रः परमेश्वरः । अस्माकं रक्षक इत्यर्थः । यद्वा । इन्द्र एव प्रसंगात् उरुभातीति नैरुक्तव्युत्पत्या्र ऋभुरिति स्तूयते । अपि च “वाजेभिः वाजैरस्मभ्यं दातव्यैरन्नैः “वसुभिः निवासहेतुभिर्धनैश्च “ऋभुः “वसुः अस्माकं निवासयिता अत एव “ददिः तेषामन्नानां धनानां च दाता भवतु । परोऽर्धर्चः प्रत्यक्षकृतः । हे “देवाः दानादिगुणयुक्ता ऋभुप्रभृतयः "युष्माकं संबन्धिना “अवसा रक्षणेन युक्ते “प्रिये अस्माकमनुकूले “अहनि दिवसे वर्तमाना वयम् “असुन्वतां सुन्वद्यजमानविरोधिनां शत्रूणां “पृत्सुतीः सेना “अभि “तिष्ठेम ‘ ॥ नवीयान् । नवशब्दात् आतिशायनिक ईयसुन्। वाजेभिः । ‘ बहुलं छन्दसि' इति भिस ऐसभावः । वसुः । ‘वस निवासे' । अस्मात् अन्तर्भावितण्यर्थात् ‘ शॄस्वृस्निहि°' इत्यादिना उप्रत्ययः । नित्' इत्यनुवृत्तेरादेयुदात्तत्वम् । ददिः । डुदाञ् दाने ' । ‘ आगमहन' इति किप्रत्ययः । लिङ्वद्भावात् द्विर्भावादि । ‘आतो लोप इटि च' इति आकारलोपः ॥
निश्चर्म॑ण ऋभवो॒ गाम॑पिंशत॒ सं व॒त्सेना॑सृजता मा॒तरं॒ पुनः॑ ।
सौध॑न्वनासः स्वप॒स्यया॑ नरो॒ जिव्री॒ युवा॑ना पि॒तरा॑कृणोतन ॥ ८
निः । चर्म॑णः । ऋ॒भ॒वः॒ । गाम् । अ॒पिं॒श॒त॒ । सम् । व॒त्सेन॑ । अ॒सृ॒ज॒त॒ । मा॒तर॑म् । पुन॒रिति॑ ।
सौध॑न्वनासः । सु॒ऽअ॒प॒स्यया॑ । न॒रः॒ । जिव्री॒ इति॑ । युवा॑ना । पि॒तरा॑ । अ॒कृ॒णो॒त॒न॒ ॥८
निः । चर्मणः । ऋभवः । गाम् । अपिंशत । सम् । वत्सेन । असृजत । मातरम् । पुनरिति ।
सौधन्वनासः । सुऽअपस्यया । नरः । जिव्री इति । युवाना । पितरा । अकृणोतन ॥८
पुरा कस्यचिदृषेर्धेनुर्मृता। स ऋषिस्तस्या धेनोर्वत्सं दृष्ट्वा ऋभुं तुष्टाव। भवस्तत्सदृशीमन्यां धेनुं कृत्वा तदीयेन चर्मणा संवीय तेन वत्सेन समयोजयन्निति । अयमर्थः पूर्वार्धे प्रतिपाद्यते । हे “ऋभवः यूयं “चर्मणः चर्मणा त्वचा । तृतीयार्थे षष्ठी । “गां धेनुं “निः “अपिंशत निःशेषेणाश्लिष्टां संयुक्तामकुरुत । तदनन्तरं “मातरं तां गां “पुनः "वत्सेन “सम् “असृजत संसृष्टामकुरुत समगमयतेति यावत् । अपि च हे "सौधन्वनासः सुधन्वनः आङ्गिरसस्य पुत्राः “नरः यज्ञस्य नेतारः ऋभवः स्वपस्यया शोभनकर्मेच्छया योगदानाद्याचरणेनेति यावत् । “जिव्री जीर्णौ वृद्धौ “पितरा मातापितरौ “युवाना पुनर्यौवनोपेतौ “अकृणोतन यूयमकृढ्वम् ॥ अपिंशत । ‘ पिश अवयवे ' । तौदादिकः । ‘ शे मुचादीनाम्' इति नुम् । सौधन्वनासः । सुधन्वनः पुत्राः सौधन्वनाः । अन् ( पा. सू. ६. ४. १६७ ) इति प्रकृतिभावः । ‘ आज्जसेरसुक्'। ‘ आमन्त्रितस्य च ' इत्याद्युदात्तत्वम् । स्वपस्यया । शोभनमपः स्वपः । तदिच्छा स्वपस्या। सुप आत्मनः क्यच् । 'अ प्रत्ययात्' इति भावे अकारप्रत्ययः ।। जिव्री । ‘ जॄष् वयोहानौ ' । जॄशस्तॄजागृभ्यः क्विन्' ( उ. सू. ४. ४९४ ) । 'ऋत इद्धातोः' इति इत्वम् । रेफवकारयोः स्थानविपर्ययः । बहुलवचनात् ‘हलि च ' इति दीर्घाभावः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । युवाना । ‘ सुपां सुलुक्' इति विभक्तेः आकारः । पितरा । पिता च माता च पितरौ । ‘ पिता मात्रा ' ( पा. सू. १. २. ७० ) इति पिता शिष्यते । पूर्ववत् विभक्तेः आकार: । अकृणोतन । ‘ कृवि हिंसाकरणयोश्च । इदित्वात् नुम् । धिन्विकृण्व्योर च ' इति उप्रत्ययः; तत्संनियोगेन वकारस्य च अकारः । अतो लोपे सति तस्य स्थानिवद्भावात् लघूपधगुणाभावः । लङ्मध्यमबहुवचनस्य तशब्दस्य ‘तप्तनप्तनथनाश्च ' इति तनबादेशः । तस्य पित्त्वेन ङित्त्वाभावाद्गुणः ॥
वाजे॑भिर्नो॒ वाज॑सातावविड्ढ्यृभु॒माँ इ॑न्द्र चि॒त्रमा द॑र्षि॒ राधः॑ ।
तन्नो॑ मि॒त्रो वरु॑णो मामहन्ता॒मदि॑तिः॒ सिन्धुः॑ पृथि॒वी उ॒त द्यौः ॥ ९
वाजे॑भिः । नः॒ । वाज॑ऽसातौ । अ॒वि॒ड्ढि॒ । ऋ॒भु॒ऽमान् । इ॒न्द्र॒ । चि॒त्रम् । आ । द॒र्षि॒ । राधः॑ ।
तत् । नः॒ । मि॒त्रः । वरु॑णः । म॒म॒ह॒न्ता॒म् । अदि॑तिः । सिन्धुः॑ । पृ॒थि॒वी । उ॒त । द्यौः ॥९
वाजेभिः । नः । वाजऽसातौ । अविड्ढि । ऋभुऽमान् । इन्द्र । चित्रम् । आ । दर्षि । राधः ।
तत् । नः । मित्रः । वरुणः । ममहन्ताम् । अदितिः । सिन्धुः । पृथिवी । उत । द्यौः ॥९
हे "इन्द्र “ऋभुमान् । ऋभुर्विभ्वा वाज इति त्रयोऽपि ऋभुशब्देनोपचारादत्रोच्यन्ते । तैर्युक्तस्त्वं “वाजसातौ वाजस्यान्नस्य संभजने निमित्तभूते सति “वाजेभिः अन्नैः "अविड्ढि अस्मान् व्याप्नुहि । यद्वा । वाजसातिरिति संग्रामनाम । वाजसातौ संग्रामे वाजेभिर्वेजनयुक्तैरश्वैरविड्ढि अस्मान् रक्ष । अपि च “चित्रं चायनीयं “राधः धनम् “आ “दर्षि अस्मभ्यं दातुमाद्रियस्व । तृतीयसवने ऋभुभिः सहेन्द्रस्यावस्थानात् प्रसंगादत्रेन्द्रस्तुतिः । यदेतदस्माभिः प्रार्थितमस्मदीयं “तत् मित्रादयः “ममहन्तां पूजयन्ताम् ॥ वाजसातौ । ‘ वन षण संभक्तौ । भावे क्तिन् । ‘ जनसनखनां सञ्झलोः' इति आत्वम् । वाजानां सातिर्यस्मिन् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अविड्ढि । ‘ विष्लृ व्याप्तौ । लोटो हिः । ‘ बहुलं छन्दसि ' इति शपो लुक् । ‘हुझल्भ्यो हेर्धिः' । ष्टुत्वजश्त्वे । छन्दस्यपि दृश्यते' (पा. सू. ६. ४. ७३ ) इति दृशिग्रहणात् लोटि अडागमः । यद्वा । अवतेर्लोटि • सिब्बहुलं लेटि ' इति बहुलवचनात् विकरणः सिप् । तस्यार्धधातुकत्वात् इट् । ‘ आदेशप्रत्यययोः' इति षत्वम् । धित्वादि पूर्ववत् । ऋभुमान् । 'ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप ' इति मतुप उदात्तत्वम् । दर्षि । दृङ् आदरे । लोटि व्यत्ययेन परस्मैपदम् । ‘ बहुलं छन्दसि ' इति विकरणस्य लुक् ॥ ॥ ३१ ॥
| मण्डल १ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
|