ऋग्वेदः सूक्तं १.१३०

ऋग्वेदः - मण्डल १
सूक्तं १.१३०
परुच्छेपो दैवोदासिः

दे. इन्द्रः। अत्यष्टिः, १० त्रिष्टुप्।

एन्द्र याह्युप नः परावतो नायमच्छा विदथानीव सत्पतिरस्तं राजेव सत्पतिः ।
हवामहे त्वा वयं प्रयस्वन्तः सुते सचा ।
पुत्रासो न पितरं वाजसातये मंहिष्ठं वाजसातये ॥१॥
पिबा सोममिन्द्र सुवानमद्रिभिः कोशेन सिक्तमवतं न वंसगस्तातृषाणो न वंसगः ।
मदाय हर्यताय ते तुविष्टमाय धायसे ।
आ त्वा यच्छन्तु हरितो न सूर्यमहा विश्वेव सूर्यम् ॥२॥
अविन्दद्दिवो निहितं गुहा निधिं वेर्न गर्भं परिवीतमश्मन्यनन्ते अन्तरश्मनि ।
व्रजं वज्री गवामिव सिषासन्नङ्गिरस्तमः ।
अपावृणोदिष इन्द्रः परीवृता द्वार इषः परीवृताः ॥३॥
दादृहाणो वज्रमिन्द्रो गभस्त्योः क्षद्मेव तिग्ममसनाय सं श्यदहिहत्याय सं श्यत् ।
संविव्यान ओजसा शवोभिरिन्द्र मज्मना ।
तष्टेव वृक्षं वनिनो नि वृश्चसि परश्वेव नि वृश्चसि ॥४॥
त्वं वृथा नद्य इन्द्र सर्तवेऽच्छा समुद्रमसृजो रथाँ इव वाजयतो रथाँ इव ।
इत ऊतीरयुञ्जत समानमर्थमक्षितम् ।
धेनूरिव मनवे विश्वदोहसो जनाय विश्वदोहसः ॥५॥
इमां ते वाचं वसूयन्त आयवो रथं न धीरः स्वपा अतक्षिषुः सुम्नाय त्वामतक्षिषुः ।
शुम्भन्तो जेन्यं यथा वाजेषु विप्र वाजिनम् ।
अत्यमिव शवसे सातये धना विश्वा धनानि सातये ॥६॥
भिनत्पुरो नवतिमिन्द्र पूरवे दिवोदासाय महि दाशुषे नृतो वज्रेण दाशुषे नृतो ।
अतिथिग्वाय शम्बरं गिरेरुग्रो अवाभरत् ।
महो धनानि दयमान ओजसा विश्वा धनान्योजसा ॥७॥
इन्द्रः समत्सु यजमानमार्यं प्रावद्विश्वेषु शतमूतिराजिषु स्वर्मीळ्हेष्वाजिषु ।
मनवे शासदव्रतान्त्वचं कृष्णामरन्धयत् ।
दक्षन्न विश्वं ततृषाणमोषति न्यर्शसानमोषति ॥८॥
सूरश्चक्रं प्र वृहज्जात ओजसा प्रपित्वे वाचमरुणो मुषायतीऽशान आ मुषायति ।
उशना यत्परावतोऽजगन्नूतये कवे ।
सुम्नानि विश्वा मनुषेव तुर्वणिरहा विश्वेव तुर्वणिः ॥९॥
स नो नव्येभिर्वृषकर्मन्नुक्थैः पुरां दर्तः पायुभिः पाहि शग्मैः ।
दिवोदासेभिरिन्द्र स्तवानो वावृधीथा अहोभिरिव द्यौः ॥१०॥

सायणभाष्यम्

‘ एन्द्र याह्युप नः' इति दशर्चं चतुर्थ सूक्तं पारुच्छेपमैन्द्रम् । अन्त्या ‘स नो नव्येभिः' इत्येषा त्रिष्टुप् शिष्टा अत्यष्टयः । अत्र त्रिष्टुबन्तपरिभाषा नाश्रीयते सर्वमात्यष्टम् 'इति विशेषेण प्रतिज्ञातत्वात् ।' एन्द्र याहि दशान्त्या त्रिष्टुप्' इत्यनुक्रमणिका । पृष्ठयषडहस्य षष्ठेऽहनि निष्केवल्यमेतत्सूक्तम् । ‘षष्ठस्य' इति खण्डे सूत्रितम्-' एन्द्र याह्युप नः प्र घान्वस्य ' ( आश्व. श्रौ. ८. १) इति ॥ महाव्रते माध्यंदिनसवने ब्राह्मणाच्छंसिनोऽनुरूपतृचे प्रथमा ‘एन्द्र याहि 'इत्येषा। महाव्रतस्य पञ्चविंशतिम्' इति खण्डे शौनकेन सूत्रितम्-' एन्द्र याह्युप नः परावत इन्द्राय हि द्यौरसुरो अनम्नत' (ऐ. आ. ५. १. १) इति ।

एंद्र॑ या॒ह्युप॑ नः परा॒वतो॒ नायमच्छा॑ वि॒दथा॑नीव॒ सत्प॑ति॒रस्तं॒ राजे॑व॒ सत्प॑तिः ।

हवा॑महे त्वा व॒यं प्रय॑स्वंतः सु॒ते सचा॑ ।

पु॒त्रासो॒ न पि॒तरं॒ वाज॑सातये॒ मंहि॑ष्ठं॒ वाज॑सातये ॥१

आ । इ॒न्द्र॒ । या॒हि॒ । उप॑ । नः॒ । प॒रा॒ऽवतः॑ । न । अ॒यम् । अच्छ॑ । वि॒दथा॑निऽइव । सत्ऽप॑तिः । अस्त॑म् । राजा॑ऽइव । सत्ऽप॑तिः ।

हवा॑महे । त्वा॒ । व॒यम् । प्रय॑स्वन्तः । सु॒ते । सचा॑ ।

पु॒त्रासः॑ । न । पि॒तर॑म् । वाज॑ऽसातये । मंहि॑ष्ठम् । वाज॑ऽसातये ॥१

आ । इन्द्र । याहि । उप । नः । पराऽवतः । न । अयम् । अच्छ । विदथानिऽइव । सत्ऽपतिः । अस्तम् । राजाऽइव । सत्ऽपतिः ।

हवामहे । त्वा । वयम् । प्रयस्वन्तः । सुते । सचा ।

पुत्रासः । न । पितरम् । वाजऽसातये । मंहिष्ठम् । वाजऽसातये ॥१

हे "इन्द्र "परावतः दूरदेशात् स्वर्गलक्षणात् "नः अस्मान् "उप "याहि अस्मत्समीपं प्रत्यागच्छ । तत्र दृष्टान्तः । "अयं "न । पुरोवर्ती अग्निः अभिषुतः सोमो वा प्रस्तुतत्वान्निर्दिश्यते । स इव । यद्यपि पुरस्तादुपाचारात् निषेधार्थीयो नकारः सर्वत्र तथाप्यत्र औचित्येनोपमार्थीयो गृह्यते । यद्वा । परावतो न दूरदेशादिव । यद्यपि यज्ञे सर्वदा संनिहितः तथापि स्वर्गाख्याद्दूरदेशादिव अस्मिन् यज्ञे ॥ अयमिति विभक्तिव्यत्ययः ॥ अमुं देवयजनदेशम् "अच्छ अभिप्राप्तुम् "आ याहि इति शेषः। तत्र दृष्टान्तः । "सत्पतिः सतां सर्वदा वर्तमानानामृत्विजां पालको यजमान इव ॥ ‘पत्यावैश्वर्ये' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ स यथा "विदथानि वेदनानि अनुष्यज्ञानानि । यद्वा । सतां विद्यमानानां फलानां पालकोऽग्निः । स यथा विदथानि यज्ञगृहाण्यागच्छति तद्वत् त्वमपि यज्ञगृहाण्यागच्छ । यद्वा । सतां नक्षत्राणां पतिः "राजा चन्द्रमाः "अस्तमिव । स यथा स्वधामस्थानम् आगच्छति तद्वत् । किंच “प्रयस्वन्तः हविर्लक्षणान्नवन्तः "वयं यजमानाः “त्वा त्वां "हवामहे आह्वयामः । किमर्थम् । "सुते अभिषुते सोमे निमित्तभूते सति । कीदृशा वयम् । "सचा ऋत्विग्भिः सहिताः । ‘ सचा सहेत्यर्थः । (निरु.५. ५) इति यास्कः । आह्वाने दृष्टान्तः । "पुत्रासः पुत्राः "पितरं "न पालकं जनकमिव । तं यथा “वाजसातये अन्नस्य संभजनायाह्वयन्ति तथा वयमपि त्वां तदर्थमाह्वयामः । किंच "मंहिष्ठं मंहनीयं त्वां “वाजसातये संग्रामप्राप्तये तज्जयाय हविःस्वीकाराय वा आह्वयामः ॥

षष्ठेऽहनि माध्यंदिने सवने प्रस्थितयाज्यानां पुरस्तात् अन्या ऋचः प्रक्षेपणीयाः। तत्र होतुः पुरस्तात् ‘ पिबा सोममिन्द्र' इत्येषा । ‘ षष्ठस्य प्रातःसवने' इति खण्डे सूत्रितं पिबा सोममिन्द्र सुवानमद्रिभिरिन्द्राय हि द्यौरसुरो अनम्नत' (आश्व. श्रौ. ८. १) इति ।।

पिबा॒ सोम॑मिंद्र सुवा॒नमद्रि॑भिः॒ कोशे॑न सि॒क्तम॑व॒तं न वंस॑गस्तातृषा॒णो न वंस॑गः ।

मदा॑य हर्य॒ताय॑ ते तु॒विष्ट॑माय॒ धाय॑से ।

आ त्वा॑ यच्छंतु ह॒रितो॒ न सूर्य॒महा॒ विश्वे॑व॒ सूर्यं॑ ॥२

पिब॑ । सोम॑म् । इ॒न्द्र॒ । सु॒वा॒नम् । अद्रि॑ऽभिः । कोशे॑न । सि॒क्तम् । अ॒व॒तम् । न । वंस॑गः । त॒तृ॒षा॒णः । न । वंस॑गः ।

मदा॑य । ह॒र्य॒ताय॑ । ते॒ । तु॒विःऽत॑माय । धाय॑से ।

आ । त्वा॒ । य॒च्छ॒न्तु॒ । ह॒रितः॑ । न । सूर्य॑म् । अहा॑ । विश्वा॑ऽइव । सूर्य॑म् ॥२

पिब । सोमम् । इन्द्र । सुवानम् । अद्रिऽभिः । कोशेन । सिक्तम् । अवतम् । न । वंसगः । ततृषाणः । न । वंसगः ।

मदाय । हर्यताय । ते । तुविःऽतमाय । धायसे ।

आ । त्वा । यच्छन्तु । हरितः । न । सूर्यम् । अहा । विश्वाऽइव । सूर्यम् ॥२

हे “इन्द्र “वंसगः वननीयगमनस्त्वं "सोमं "पिब ॥ ' द्व्यचोऽतस्तिङः' इति दीर्घः ।। कीदृशं तम् ।। "अद्रिभिः अभिषवसाधनैर्ग्रावभिः "सुवानं सूयमानम् ॥ कर्मणि कर्तृप्रत्ययः ॥ “कोशेन “सिक्तं कोशस्थानीयेन दशापवित्रेण शोधितम् । यद्वा । अवतम् इत्यनेन सह संबन्धः। कोशेनेति' लक्षणेन() सिक्तं स्वोचितजलेन पूरितम् "अवतं "न आहावलक्षणम् अवटमिव । तं यथा वंसगः वननीयगमनः तृषा शीघ्रगामी वृषभः पिबति तद्वत् । "ततृषाणो "न "वंसगः । यथा अत्यन्तं तृषितो वंसगो वननीयगमनः शीघ्रगामी पुरुषः आहावादिकमागत्य पिबति तद्वत् । किमर्थं पानमिति तत्राह । "ते तव “मदाय तृप्तये "हर्यताय विक्रान्तिहेतवे कान्त्यर्थं वा ॥ ‘हर्य गतिकान्त्योः '। ‘भृमृदृशि' इत्यादिना अतच् ॥ “तुविष्टमाय महत्त्वाय प्रवृद्धत्वाय “धायसे यदर्थं मद उपजायते तदर्थाय ॥ धाञः ‘वहिहाधाञ्भ्यः०' इत्यसुनि ‘णित्' इत्यनुवृत्तेः ‘आतो युक्' इति युक्॥ यद्वा । ते तव तुविष्टमाय धायसे अतिप्रभूताय पानाय । “त्वा त्वाम् "आ “यच्छन्तु आभिमुख्येन गमयन्तु । अश्वा इति शेषः । तत्र दृष्टान्तः । “हरितो “न "सूर्यं हरिद्वर्णविशिष्टा एतन्नामका अश्वाः सूर्यमिव । तं यथा अतित्वरया अभिमतदेशम् अभिप्रेरिताः वहन्ति तद्वत् । किंच "अहा “विश्वा सर्वाण्यहानि "सूर्यम् इव । तं यथा त एव प्रतिदिनं वहन्ति तथा अस्मद्यागदिवसेषु प्रतिदिनमावहन्तु ।।

अविं॑दद्दि॒वो निहि॑तं॒ गुहा॑ नि॒धिं वेर्न गर्भं॒ परि॑वीत॒मश्म॑न्यनं॒ते अं॒तरश्म॑नि ।

व्र॒जं व॒ज्री गवा॑मिव॒ सिषा॑स॒न्नंगि॑रस्तमः ।

अपा॑वृणो॒दिष॒ इंद्रः॒ परी॑वृता॒ द्वार॒ इषः॒ परी॑वृताः ॥३

अवि॑न्दत् । दि॒वः । निऽहि॑तम् । गुहा॑ । नि॒ऽधिम् । वेः । न । गर्भ॑म् । परि॑ऽवीतम् । अश्म॑नि । अ॒न॒न्ते । अ॒न्तः । अश्म॑नि ।

व्र॒जम् । व॒ज्री । गवा॑म्ऽइव । सिसा॑सन् । अङ्गि॑रःऽतमः ।

अप॑ । अ॒वृ॒णो॒त् । इषः॑ । इन्द्रः॑ । परि॑ऽवृताः । द्वारः॑ । इषः॑ । परि॑ऽवृताः ॥३

अविन्दत् । दिवः । निऽहितम् । गुहा । निऽधिम् । वेः । न । गर्भम् । परिऽवीतम् । अश्मनि । अनन्ते । अन्तः । अश्मनि ।

व्रजम् । वज्री । गवाम्ऽइव । सिसासन् । अङ्गिरःऽतमः ।

अप । अवृणोत् । इषः । इन्द्रः । परिऽवृताः । द्वारः । इषः । परिऽवृताः ॥३

अयमिन्द्रः “दिवः द्युलोकादानीतं सोमम् "अविन्दत् अलभत लब्धवान् । द्युलोकात् गायत्र्या पक्षिरूपयापहृतं भूमावानीतं स्वीकृतवानित्यर्थः । द्युलोकादानयनं तैत्तिरीये ' तृतीयस्यामितो दिवि सोम आसीत्तं गायत्र्याहरत्' (तै. ब्रा. ३. २. १. १ ) इत्यादिषु प्रसिद्धम् । स एव विशेष्यते । “गुहा “निहितम् अतिगोप्ये प्रदेशे पर्वतादौ स्थापितम् अत एव “निधिं निधिस्थानीयम् अनाशमित्यर्थः। आनयने दृष्टान्तः। “वेः पक्षिणः "गर्भं “न शिशुमिव । यथा कपोतादिस्त्री पक्षिणी स्वशिशुं व्याधादिभयात् कस्मिश्चिद्दुर्गमे स्थापयित्वा तत्स्थानम् अजानती परिभ्रम्य विन्दते तद्वदित्यर्थः। पुनः कीदृशम् । "अश्मनि पाषाणे अतिमहति विस्तृते "अनन्ते "अश्मनि अपरिमितपाषाणे पर्वतादौ "परिवीतं लताकण्टकादिना परितो वेष्टितम् । सत्स्वपीतरेषु देवेषु कोऽस्यातिशय इति तत्राह । अयम् "इन्द्रः “वज्री’ वज्रवान् "गवां “व्रजम् इव पणिना असुरेणापहृतं भूमौ खनित्वा पाषाणेन पिहितद्वारं गवां व्रजं यथा तमसुरं जित्वा द्वारम् उद्घाट्य' लब्धवान् तद्वत् सोमं “सिषासन संभक्तुमिच्छन् ॥ ‘ सनीवन्तर्ध' इति विकल्पनात् इडभावे ‘जनसन ' इति आत्वम् ॥ अविन्दत् । अयमर्थः ‘पणिनेव गावः' (ऋ. सं. १. ३२. ११ ) इत्यादिश्रुतिषु प्रसिद्धः। तथा अयम् “इन्द्रः परीवृताः परितो मेघेनावृताः “इषः अन्नहेतुभूतस्योदकस्य "द्वारः द्वाराणि "अपावृणोत् अपवृतान्यकरोत् उद्घाटितवानित्यर्थः । तथा कृत्वा “इषः इष्यमाणानि व्रीह्याद्यन्नानि "परीवृताः भूमौ परितो व्याप्तान्यकरोत् । वज्रेण मेघं भित्त्वा जलवर्षणेन सस्यादिसमृद्धिं कृत्वा व्रीह्यादिकं भूमौ व्याप्तमकरोदित्यर्थः। यतः अयमेवं कृतवान् अतः सोमस्वीकारो युक्तः ॥

दा॒दृ॒हा॒णो वज्र॒मिंद्रो॒ गभ॑स्त्योः॒ क्षद्मे॑व ति॒ग्ममस॑नाय॒ सं श्य॑दहि॒हत्या॑य॒ सं श्य॑त् ।

सं॒वि॒व्या॒न ओज॑सा॒ शवो॑भिरिंद्र म॒ज्मना॑ ।

तष्टे॑व वृ॒क्षं व॒निनो॒ नि वृ॑श्चसि पर॒श्वेव॒ नि वृ॑श्चसि ॥४

द॒दृ॒हा॒णः । वज्र॑म् । इन्द्रः॑ । गभ॑स्त्योः । क्षद्म॑ऽइव । ति॒ग्मम् । अस॑नाय । सम् । श्य॒त् । अ॒हि॒ऽहत्या॑य । सम् । श्य॒त् ।

स॒म्ऽवि॒व्या॒नः । ओज॑सा । शवः॑ऽभिः । इ॒न्द्र॒ । म॒ज्मना॑ ।

तष्टा॑ऽइव । वृ॒क्षम् । व॒निनः॑ । नि । वृ॒श्च॒सि॒ । प॒र॒श्वाऽइ॑व । नि । वृ॒श्च॒सि॒ ॥४

ददृहाणः । वज्रम् । इन्द्रः । गभस्त्योः । क्षद्मऽइव । तिग्मम् । असनाय । सम् । श्यत् । अहिऽहत्याय । सम् । श्यत् ।

सम्ऽविव्यानः । ओजसा । शवःऽभिः । इन्द्र । मज्मना ।

तष्टाऽइव । वृक्षम् । वनिनः । नि । वृश्चसि । परश्वाऽइव । नि । वृश्चसि ॥४

अयम् "इन्द्रो "गभस्त्योः बाह्वोः "वज्रं "ददृहाणः दृढं गृह्णन् ॥ दृह दृहि वृद्धौ । लिटः कानच् ॥ गभस्ती इति बाहुनाम, ‘गभस्ती बाहू ' ( नि. २. ४. ६ ) इति तन्नामसु पाठात् । किमर्थम् । "असनाय शत्रोरुपरि क्षेपणाय “तिग्मम् अत्यन्ततीक्ष्णं वज्रं “सं "श्यत् सम्यक् तीक्ष्णीकरोति ॥ ' शो तनूकरणे'। “ ओतः श्यनि' इति ओकारलोपः । छान्दसः अडभावः । यद्वा । लेटि ‘ इतश्च लोपः' इति इकारलोपः ॥ तत्र दृष्टान्तः । "क्षद्मेव उदकमिव । उदकं यथा शत्रूणां निरसनाय अभिमन्त्रणादिसंस्कारेण तीक्ष्णीक्रियते तद्वत् । क्षद्मेत्युदकनाम, ‘क्षद्म नभः ' ( नि. १, १२. ३) इति तन्नामसु पाठात् । पुनरपि तदेव विशेष्यते । अहिहत्याय अहेर्वृत्रस्य मेघस्य वा हननाय ॥ हन्तेः 'हनस्त च ' इति क्यप् तकारान्तादेशश्च ॥ "सं "श्यत् । पूर्वमेव तीक्ष्णं सत् पुनरपि वधाय तीक्ष्णयति । हे "इन्द्र "ओजसा बलेन पराभिभवनसामर्थ्येन "शवोभिः सेनालक्षणैर्बलैः “मज्मना शारीरेण च बलेन "संविव्यानः सम्यग्युक्तः सन् ॥ विव्यान इति लिटः कानच् ।' ग्रहिज्यावयि° ' इति संप्रसारणम् ॥ “तष्टा "वृक्षमिव । यथा कश्चित्तष्टा वृक्षाणां तक्षणस्य साधु कर्ता “वनिनः वनसंबन्धिनो वृक्षान् निवृश्चति स्वोपयोगाय नितरां छिनत्ति तक्षणेन तनूकरोति तथा त्वमपि अस्मासु वक्रमाचरन्तं शत्रुं "नि "वृश्चसि। किंच "परश्वेव "नि "वृश्चसि । यथा परशुना कश्चिच्छिन्नत्ति वृक्षं तथा त्वमपि उक्तैस्त्रिविधैर्बलैः नितरामस्मद्द्वेषिणं वृश्चसि ॥

त्वं वृथा॑ न॒द्य॑ इंद्र॒ सर्त॒वेऽच्छा॑ समु॒द्रम॑सृजो॒ रथाँ॑ इव वाजय॒तो रथाँ॑ इव ।

इ॒त ऊ॒तीर॑युंजत समा॒नमर्थ॒मक्षि॑तं ।

धे॒नूरि॑व॒ मन॑वे वि॒श्वदो॑हसो॒ जना॑य वि॒श्वदो॑हसः ॥५

त्वम् । वृथा॑ । न॒द्यः॑ । इ॒न्द्र॒ । सर्त॑वे । अच्छ॑ । स॒मु॒द्रम् । अ॒सृ॒जः॒ । रथा॑न्ऽइव । वा॒ज॒ऽय॒तः । रथा॑न्ऽइव ।

इ॒तः । ऊ॒तीः । अ॒यु॒ञ्ज॒त॒ । स॒मा॒नम् । अर्थ॑म् । अक्षि॑तम् ।

धे॒नूःऽइ॑व । मन॑वे । वि॒श्वऽदो॑हसः । जना॑य । वि॒श्वऽदो॑हसः ॥५

त्वम् । वृथा । नद्यः । इन्द्र । सर्तवे । अच्छ । समुद्रम् । असृजः । रथान्ऽइव । वाजऽयतः । रथान्ऽइव ।

इतः । ऊतीः । अयुञ्जत । समानम् । अर्थम् । अक्षितम् ।

धेनूःऽइव । मनवे । विश्वऽदोहसः । जनाय । विश्वऽदोहसः ॥५

हे “इन्द्र “त्वं "वृथा अप्रयत्नेनैव "नद्यः नदीः "समुद्रम् "अच्छ' आभिमुख्येन "सर्तवे प्राप्तुम् “असृजः मेघं निर्भिद्य उत्पादितवानसि । तत्र दृष्टान्तः । “रथानिव । यथा त्वं रथान् अस्मद्यागं प्रति अच्छ सर्तवे आभिमुख्येन प्राप्तुम् असृजः सृष्टवानसि तद्वत् । किंच “वाजयतो "रथानिव संग्राममन्नं वा इच्छन्तो राजादयः रथानिव । ते यथा संग्राम प्रतिं ओषध्यादिकं वा अतिसर्तुं रथान् सृजन्ति तद्वत् ॥ क्यजन्तात् ‘शतुरनुमः' इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥ किंच "इतः अस्मत्संनिधिदेशम् ॥ द्वितीयार्थे तसिल् ॥ अस्मान् प्रति “ऊतीः ऊत्यः गमनवत्यो रक्षणवत्यो वा नद्यः "समानमर्थं समानप्रयोजनवत् "अक्षितम् उदकम् अयुञ्जत योजितवत्यः । त्वत्प्रसादादिति भावः ॥ अर्थशब्दः उदकविशेषणः सन् नपुंसकलिङ्गः ॥ अक्षितमित्युदकनाम, ‘अक्षितं बर्हिः' (नि.१.१२.७७)इति तन्नामसु पाठात् । तत्र दृष्टान्तः । मनवे मनोरर्थाय “धेनूरिव धेनवो यथा "विश्वदोहसः सर्वार्थं दोग्ध्र्यः अभवन् । यथा वा "जनाय यस्मै कस्मै चित्समर्थाय तदर्थं "विश्वदोहसः भवन्ति सर्वक्षीरप्रदा भवन्ति । यद्वा । जनाय सर्वजनार्थं सस्यादीनभिलक्ष्य नद्यः विश्वदोहसः संपूर्णदोग्ध्र्यः भवन्ति सर्वत्र प्रवहन्ति । अत्र नद्यः प्रीणनात् दोहस इत्युपचर्यते । ईदृग्जगदुपकारिवृष्टिप्रदः' इतीन्द्रस्यैव स्तुतिः ॥ ॥ १८॥

इ॒मां ते॒ वाचं॑ वसू॒यंत॑ आ॒यवो॒ रथं॒ न धीरः॒ स्वपा॑ अतक्षिषुः सु॒म्नाय॒ त्वाम॑तक्षिषुः ।

शुं॒भंतो॒ जेन्यं॑ यथा॒ वाजे॑षु विप्र वा॒जिनं॑ ।

अत्य॑मिव॒ शव॑से सा॒तये॒ धना॒ विश्वा॒ धना॑नि सा॒तये॑ ॥६

इ॒माम् । ते॒ । वाच॑म् । व॒सु॒ऽयन्तः॑ । आ॒यवः॑ । रथ॑म् । न । धीरः॑ । सु॒ऽअपाः॑ । अ॒त॒क्षि॒षुः॒ । सु॒म्नाय॑ । त्वाम् । अ॒त॒क्षि॒षुः॒ ।

शु॒म्भन्तः॑ । जेन्य॑म् । य॒था॒ । वाजे॑षु । वि॒प्र॒ । वा॒जिन॑म् ।

अत्य॑म्ऽइव । शव॑से । सा॒तये॑ । धना॑ । विश्वा॑ । धना॑नि । सा॒तये॑ ॥६

इमाम् । ते । वाचम् । वसुऽयन्तः । आयवः । रथम् । न । धीरः । सुऽअपाः । अतक्षिषुः । सुम्नाय । त्वाम् । अतक्षिषुः ।

शुम्भन्तः । जेन्यम् । यथा । वाजेषु । विप्र । वाजिनम् ।

अत्यम्ऽइव । शवसे । सातये । धना । विश्वा । धनानि । सातये ॥६

हे इन्द्र “ते त्वदर्थं "वसूयन्तः धनमात्मन इच्छन्तः “आयवः दातव्यहवीरूपान्नवन्त ऋत्विजः। आयव इति मनुष्यनाम, ‘आयवः अनवः' (नि.२.३.१७) इति तन्नामसु पाठात् । ते “इमा क्रियमाणां स्तुतिरूपां "वाचम् "अतक्षिषुः संपादितवन्तः। "स्वपाः शोभनकर्मवान् कुशली। बहुव्रीहौ ‘सोर्मनसी इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्॥ “धीरः धीमान् "रथं "न रथमिव। तं यथा प्रयत्नेन साधु करोति तद्वत् । एवं कृत्वा “त्वां "सुम्नाय सुखाय अतक्षिषुः अनुकूलमुत्पादयन्ति। सुम्नमिति सुखनाम, ‘सुम्नं सुग्म्यम्' (नि. ३. ६. १६ ) इति तन्नामसु पाठात् । किंच हे "विप्र मेधाविन्निन्द्र’ “वाजेषु संग्रामेषु “वाजिनं वेगवन्तं त्वां "शुम्भन्तः गुणैर्दीपयन्तः अतक्षिषुः स्तुत्या प्रीणयन्ति । तत्र दृष्टान्तः । “जेन्यं "यथा । जयशीलं शूरं यथा भटाः स्तुवन्ति तद्वत् । यद्वा । जेन्यं जयशीलं वाजिनं वेगवन्तम् अश्वं वाजेषु संग्रामेषु यथा उत्साहयन्ति तद्वत् । किंच “शवसे बलाय “धना धनानां "सातये लाभाय च स्तुम इति शेषः ॥ ‘ ऊतियूतिजूतिसाति° ' इत्यादिना क्तिन उदात्तत्वम् ॥ न केवलं धनमात्रं किंतु “विश्वा “धनानि “सातये कृत्स्नानि प्रीणनसाधनानि गवादिधनानि ॥ षष्ठ्यर्थे द्वितीया ॥ तेषां लाभाय । तत्र दृष्टान्तः । धना धने संग्रामे शवसे वैरिजयसाधनबलाय सातये तेषामेव धनानां प्राप्तये च “अत्यमिव सततगामिनमश्वमिव । तं यथा स्तुवन्ति तद्वत् ॥

भि॒नत्पुरो॑ नव॒तिमिं॑द्र पू॒रवे॒ दिवो॑दासाय॒ महि॑ दा॒शुषे॑ नृतो॒ वज्रे॑ण दा॒शुषे॑ नृतो ।

अ॒ति॒थि॒ग्वाय॒ शंब॑रं गि॒रेरु॒ग्रो अवा॑भरत् ।

म॒हो धना॑नि॒ दय॑मान॒ ओज॑सा॒ विश्वा॒ धना॒न्योज॑सा ॥७

भि॒नत् । पुरः॑ । न॒व॒तिम् । इ॒न्द्र॒ । पू॒रवे॑ । दिवः॑ऽदासाय । महि॑ । दा॒शुषे॑ । नृ॒तो॒ इति॑ । वज्रे॑ण । दा॒शुषे॑ । नृ॒तो॒ इति॑ ।

अ॒ति॒थि॒ऽग्वाय॑ । शम्ब॑रम् । गि॒रेः । उ॒ग्रः । अव॑ । अ॒भ॒र॒त् ।

म॒हः । धना॑नि । दय॑मानः । ओज॑सा । विश्वा॑ । धना॑नि । ओज॑सा ॥७

भिनत् । पुरः । नवतिम् । इन्द्र । पूरवे । दिवःऽदासाय । महि । दाशुषे । नृतो इति । वज्रेण । दाशुषे । नृतो इति ।

अतिथिऽग्वाय । शम्बरम् । गिरेः । उग्रः । अव । अभरत् ।

महः । धनानि । दयमानः । ओजसा । विश्वा । धनानि । ओजसा ॥७

हे “इन्द्र "नृतो रणे नर्तनशील त्वं "दाशुषे हविर्दत्तवते "पूरवे अभिमतपूरकाय" । मनुष्यनामैतत् । “महि महते "दिवोदासाय एतन्नामकाय राज्ञे ॥ ‘ दिवो दासे षष्ठ्या अलुक्' ( का. ६. ३. २१.५ ) इति अलुक् ।' दिवोदासादीनां छन्दसि ' इति पूर्वपदाद्युदात्तत्वम् ।। "नवतिम् एतत्संख्याकानि “पुरः शत्रूणां पुराणि "भिनत् भिन्नवानसि । तथा हे "नृतो गात्रविक्षेपणकुशल हस्तपादादिप्रक्षेपेण शत्रूणां हिंसक "वज्रेण क्षेपणसमर्थेनायुधेन "दाशुषे हविर्दत्तवते दिवोदासाय अन्यस्मै वा भिनत् । तमपि शत्रुं भिन्नवानसि । इदानीं परोक्षेणाह। "अतिथिग्वाय पूजार्थमतिथिं गच्छते दिवोदासाय तदर्थम् ॥ गमेरौणादिको ड्वप्रत्ययः ॥ "उग्रः उद्गूर्णबलः इन्द्रः पूर्वं पुरभेदनसमये विद्धमपि अम्रियमाणं गिरिमारूढं “शम्बरम् एतन्नामानमसुरं "गिरेः दुर्गमात् पर्वतादेः सकाशात् "ओजसा स्वकीयेन बलेन "अवाभरत् अवाङ्मुखमवकृष्य प्राणं हृतवान्। किं कुर्वन् । "महः महान्ति “धनानि तदीयगवाश्वादीनि "दयमानः दिवोदासाय राज्ञे साधयन् ॥ ‘ दय दानगतिहिंसादानेषु'। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वे शानचो लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वरः ॥ न केवलमल्पं धनं किंतु "विश्वा “धनानि सर्वाण्यपि तेषां मणिमुक्तादीनि “ओजसा स्वकीयेन बलेन दयमानः साधयन् अवाभरत् ।।

इंद्रः॑ स॒मत्सु॒ यज॑मान॒मार्यं॒ प्राव॒द्विश्वे॑षु श॒तमू॑तिरा॒जिषु॒ स्व॑र्मीळ्हेष्वा॒जिषु॑ ।

मन॑वे॒ शास॑दव्र॒तांत्वचं॑ कृ॒ष्णाम॑रंधयत् ।

दक्ष॒न्न विश्वं॑ ततृषा॒णमो॑षति॒ न्य॑र्शसा॒नमो॑षति ॥८

इन्द्रः॑ । स॒मत्ऽसु॑ । यज॑मानम् । आर्य॑म् । प्र । आ॒व॒त् । विश्वे॑षु । श॒तम्ऽऊ॑तिः । आ॒जिषु॑ । स्वः॑ऽमीळ्हेषु । आ॒जिषु॑ ।

मन॑वे । शास॑त् । अ॒व्र॒तान् । त्वच॑म् । कृ॒ष्णाम् । अ॒र॒न्ध॒य॒त् ।

दक्ष॑म् । न । विश्व॑म् । त॒तृ॒षा॒णम् । ओ॒ष॒ति॒ । नि । अ॒र्श॒सा॒नम् । ओ॒ष॒ति॒ ॥८

इन्द्रः । समत्ऽसु । यजमानम् । आर्यम् । प्र । आवत् । विश्वेषु । शतम्ऽऊतिः । आजिषु । स्वःऽमीळ्हेषु । आजिषु ।

मनवे । शासत् । अव्रतान् । त्वचम् । कृष्णाम् । अरन्धयत् ।

दक्षम् । न । विश्वम् । ततृषाणम् । ओषति । नि । अर्शसानम् । ओषति ॥८

अयम् "इन्द्रः "समत्सु रणेषु प्रहारनिमित्तेषु "यजमानं यष्टारम् "आर्यम् अरणीयं सर्वैर्गन्तव्यं “प्रावत् रक्षति । समत्सु इति संग्रामनाम ‘समत्सु समरणे' (नि. २.१७.२२ ) इति तन्नामसु पाठात् । किंच “शतमूतिः स्वभक्तेष्वपरिमितरक्षणः इन्द्रः "विश्वेषु । लिङ्गव्यत्ययः ।। “आजिषु सर्वेषु स्पर्धानिमित्तेषु संग्रामेषु यजमानं प्रावत्। तथा "स्वर्मीळ्हेषु स्वर्गदेशेषु सुखस्य सेचयत्सु वा "आजिषु महासंग्रामेषु प्रावत् स्वर्गप्रदानेन रक्षति । रणे आभिमुख्येन हतानां वीराणां स्वर्गः पराशरेण स्मर्यते-’ द्वाविमौ पुरुषौ लोके सूर्यमण्डलभेदिनौ । परिव्राड्योगयुक्तश्च रणे योऽभिमुखो हतः' (परा. ३. २५) इति । अत्रेतिहासमाचक्षते । अंशुमती नाम नदी । तस्यास्तीरे कृष्णनामा असुरः वर्णतश्च कृष्णः दशसहस्रैरनुचरैरुपेतः तद्देशवर्तिनः पीडयन्नास्ते । तत्रेन्द्रः बृहस्पतिना प्रेरितः सन् मरुद्भिः सहितः कृष्णां तदीयत्वचमुत्कृत्य सानुचरमवधीत् । अयमर्थः ' अव द्रप्सो अंशुमतीमतिष्ठत्' (ऋ. सं. ८.९६. १३) इत्यादिना उपरिष्टात् वक्ष्यते । तदत्रोच्यते । अयमिन्द्रः "मनवे मनुष्याय ॥ विभक्तिव्यत्ययः ॥ मनुष्याणामर्थाय । "अव्रतान् । व्रतमिति कर्मनाम् । तद्रहितान् यागविद्वेषिणः “शासत् शिक्षितवान् हिंसितवान् ॥ शासेर्लेटि अडागमः ॥ तथा "कृष्णां "त्वचं कृष्णनाम्नोऽसुरस्य कृष्णवर्णां त्वचमुत्कृत्य "अरन्धयत् हिंसितवान् । ‘ रध हिंसायाम्'। ‘रधिजभोरचि' इति नुम् ॥ केन प्रकारेणेति तदुच्यते । “धक्षत् भस्मीकरोति ।। लेट्यडागसः । ‘सिब्बहुलम्' इति सिप् ।। तथा "विश्वं "ततृषाणमोषति । सर्वमपि हिंसकं तदनुचरसंघं दहति । यत्किंचिदवशिष्टमिति न इत्याह । "अर्शसानं हिंसारुचिं हतावशिष्टं सर्वमपि "नि “ओषति निःशेषेण दहति ॥

सूर॑श्च॒क्रं प्र वृ॑हज्जा॒त ओज॑सा प्रपि॒त्वे वाच॑मरु॒णो मु॑षायतीशा॒न आ मु॑षायति ।

उ॒शना॒ यत्प॑रा॒वतोऽज॑गन्नू॒तये॑ कवे ।

सु॒म्नानि॒ विश्वा॒ मनु॑षेव तु॒र्वणि॒रहा॒ विश्वे॑व तु॒र्वणिः॑ ॥९

सूरः॑ । च॒क्रम् । प्र । वृ॒ह॒त् । जा॒तः । ओज॑सा । प्र॒ऽपि॒त्वे । वाच॑म् । अ॒रु॒णः । मु॒षा॒य॒ति॒ । ई॒शा॒नः । आ । मु॒षा॒य॒ति॒ ।

उ॒शना॑ । यत् । प॒रा॒ऽवतः॑ । अज॑गन् । ऊ॒तये॑ । क॒वे॒ ।

सु॒म्नानि॑ । विश्वा॑ । मनु॑षाऽइव । तु॒र्वणिः॑ । अहा॑ । विश्वा॑ऽइव । तु॒र्वणिः॑ ॥९

सूरः । चक्रम् । प्र । वृहत् । जातः । ओजसा । प्रऽपित्वे । वाचम् । अरुणः । मुषायति । ईशानः । आ । मुषायति ।

उशना । यत् । पराऽवतः । अजगन् । ऊतये । कवे ।

सुम्नानि । विश्वा । मनुषाऽइव । तुर्वणिः । अहा । विश्वाऽइव । तुर्वणिः ॥९

अत्रापि इतिहासमाचक्षते । केचन असुराः पूर्वमिन्द्रवज्रेण वधो मा भूत् इति ब्रह्मणो वरं लब्ध्वा इन्द्रमगणयित्वा उद्वृत्ताः आसन् । तान् हन्तुम् इन्द्रः सूर्यरथस्य चक्रमादाय अवधीदिति । तदिदमुच्यते । अयमिन्द्रः "सूरः सूर्यस्य ॥ षष्ठ्यर्थे प्रथमा । "चक्रं रथस्य चक्रमादाय “ओजसा शारीरेण बलेन “जातः समृद्धः सन् "प्र "वृहत् प्रक्षिप्तवान् ॥ ‘वृहू उद्यमने ' । तौदादिकः ॥ किंच "अरुणः अरुणवर्णः अत्यन्ततेजोयुक्तः सन् यद्वा गमनशीलः सन् “प्रपित्वे तेषां समीपे तत्समीपमागत्य “वाचं वागुपलक्षितं प्राणं "मुषायति मुमोष मुष्णाति वा । प्रपित्वे इत्यासन्ननाम । यद्वा । वाचं तेषां प्रहारध्वनिं मुषायति । तेषु हतेषु ध्वनिः स्वयमेव विश्रान्तः भवति अवधीदित्यर्थः । अथवा । इन्द्र एव द्युस्थानः सन् आदित्यात्मना स्तूयते । सूरः सूर्यः जातः उदितः सन् ओजसा स्वकीयेन तेजसा युक्तः चक्रं प्र वृहत् तमोनिवारणार्थमसुरजयाय वा चक्रोपलक्षितं रथं प्रकर्षेण उद्यतं करोति । ततः पूर्वम् अरुणः तद्रथयन्ता प्रपित्वे मन्देहाद्यसुराणां प्रपित्वे समीपे वाचं तेषां ‘जहि भिन्धि' इत्यादिध्वनिं मुषायति मुष्णाति ॥ मुषेरुत्तरस्य श्नोऽहावपि ‘ छन्दसि शायजपि ' इति शायजादेशः ॥ तदनन्तरं सूर्यः “ईशानः सर्वाणि तमांसि असुरान् वा निराकर्तुं समर्थः सन् "आ "मुषायति समन्तात् मुष्णाति । अथ प्रत्यक्षकृतः । हे "कवे क्रान्तदर्शिन् "यत् यस्त्वम् “उशना उशनस एतन्नाम्नो महर्षेः "ऊतये रक्षणाय "परावतः दूरात् स्वर्गस्थानात् "अजगन् गतवानसि प्राप्तवानसि ॥ गमेः सिपि छान्दसः शपः श्लुः । हल्ङ्यांदिलोपे ' मो नो धातोः' (पा. सू. ८. २. ६४ ), इति नत्वम् ॥ यद्वा। उशना उशनसा युक्तः सन् अजगन् आगच्छ । आगत्य च "विश्वा विश्वानि "सुम्नानि सुखसाधनानि धनानि आदाय अस्माकं "तुर्वणिः तूर्णवनिः क्षिप्रं संभक्ता भव इति शेषः। 'तुर्वणिस्तूर्णवनिः' (निरु. ३. १४ ) इति निरुक्तम् । तत्र दृष्टान्तः । "मनुषेव मनुष्येणेव । यथा त्वोतेन परिवृढाय देशान्तरादभिमतं धनमानीयते तद्वत् । यद्वा मनुषेव मनुष्याणामिव । इतरेषामृत्विजां विश्वा सुम्नानि सर्वाणि धनान्यादाय तुर्वणिः भवसि । तद्वदस्माकमपि । न केवलमेकस्मिन्नेव यागदिने किंतु "अहा “विश्वेव विश्वान्यपि अहानि सर्वेष्वपि अहःसु “तुर्वणिः भव । यद्वा । तुर्वणिस्त्वम् अहा विश्वेव विश्वान्यहानि अतिदीर्घमायुष्यं यथा ददासि तथा सुम्नान्यपि उभयमपि देहीत्यर्थः ॥

स नो॒ नव्ये॑भिर्वृषकर्मन्नु॒क्थैः पुरां॑ दर्तः पा॒युभिः॑ पाहि श॒ग्मैः ।

दि॒वो॒दा॒सेभि॑रिंद्र॒ स्तवा॑नो वावृधी॒था अहो॑भिरिव॒ द्यौः ॥१०

सः । नः॒ । नव्ये॑भिः । वृ॒ष॒ऽक॒र्म॒न् । उ॒क्थैः । पुरा॑म् । द॒र्त॒रिति॑ दर्तः । पा॒युऽभिः॑ । पा॒हि॒ । श॒ग्मैः ।

दि॒वः॒ऽदा॒सेभिः॑ । इ॒न्द्र॒ । स्तवा॑नः । व॒वृ॒धी॒थाः । अहो॑भिःऽइव । द्यौः ॥१०

सः । नः । नव्येभिः । वृषऽकर्मन् । उक्थैः । पुराम् । दर्तरिति दर्तः । पायुऽभिः । पाहि । शग्मैः ।

दिवःऽदासेभिः । इन्द्र । स्तवानः । ववृधीथाः । अहोभिःऽइव । द्यौः ॥१०

हे इन्द्र "वृषकर्मन् अभिमतवर्षणव्यापारवन् "पुरां "दर्तः असुरपुराणां दारयितः ॥ ‘सुबामन्त्रिते°' इति षष्ठ्याः पराङ्गवद्भावात् षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायस्य पादादित्वात् अष्टमिकमाद्युदात्तत्वम् ॥ “सः तादृशो महानुभावस्त्वं "नः अस्मत्संबन्धिभिः "नव्येभिः नूतनैः “उक्थैः इदानीं प्रतिपादितप्रकारैः स्तोत्रैस्तुष्टः सन् "पायुभिः पालनप्रकारैः "शग्मैः सुखैश्च ऐहिकामुष्मिकरूपैः । "पाहि पालय । किंच हे "इन्द्र “दिवोदासेमिः दिवोदासगोत्रोत्पन्नैः ॥ अर्शआदित्वात् अच् ॥ अस्माभिः परुच्छेपैः । यद्वा । पूजार्थं बहुवचनम् । "स्तवानः स्तूयमानः । कर्मणि कर्तृप्रत्ययः ॥ “ववृधीथाः प्रवृद्धो भव ॥ वृधेर्लिङि छान्दसः शपः श्लुः ॥ किमिव । "अहोभिरिव "द्यौः । द्योतनशीलः आदित्यः अहोभिः प्रसिद्धैर्यथा प्रवृद्धो भवति तथा अस्मत्स्तुत्या अत्यन्तं प्रवृद्धो भवेत्यर्थः ॥ ॥ १९ ॥