ऋग्वेदः सूक्तं १.७२
| ← सूक्तं १.७१ | ऋग्वेदः - मण्डल १ सूक्तं १.७२ पराशरः शाक्त्यः |
सूक्तं १.७३ → |
| दे. अग्निः। त्रिष्टुप्। |
नि काव्या वेधसः शश्वतस्कर्हस्ते दधानो नर्या पुरूणि ।
अग्निर्भुवद्रयिपती रयीणां सत्रा चक्राणो अमृतानि विश्वा ॥१॥
अस्मे वत्सं परि षन्तं न विन्दन्निच्छन्तो विश्वे अमृता अमूराः ।
श्रमयुवः पदव्यो धियंधास्तस्थुः पदे परमे चार्वग्नेः ॥२॥
तिस्रो यदग्ने शरदस्त्वामिच्छुचिं घृतेन शुचयः सपर्यान् ।
नामानि चिद्दधिरे यज्ञियान्यसूदयन्त तन्वः सुजाताः ॥३॥
आ रोदसी बृहती वेविदानाः प्र रुद्रिया जभ्रिरे यज्ञियासः ।
विदन्मर्तो नेमधिता चिकित्वानग्निं पदे परमे तस्थिवांसम् ॥४॥
संजानाना उप सीदन्नभिज्ञु पत्नीवन्तो नमस्यं नमस्यन् ।
रिरिक्वांसस्तन्वः कृण्वत स्वाः सखा सख्युर्निमिषि रक्षमाणाः ॥५॥
त्रिः सप्त यद्गुह्यानि त्वे इत्पदाविदन्निहिता यज्ञियासः ।
तेभी रक्षन्ते अमृतं सजोषाः पशूञ्च स्थातॄञ्चरथं च पाहि ॥६॥
विद्वाँ अग्ने वयुनानि क्षितीनां व्यानुषक्छुरुधो जीवसे धाः ।
अन्तर्विद्वाँ अध्वनो देवयानानतन्द्रो दूतो अभवो हविर्वाट् ॥७॥
स्वाध्यो दिव आ सप्त यह्वी रायो दुरो व्यृतज्ञा अजानन् ।
विदद्गव्यं सरमा दृळ्हमूर्वं येना नु कं मानुषी भोजते विट् ॥८॥
आ ये विश्वा स्वपत्यानि तस्थुः कृण्वानासो अमृतत्वाय गातुम् ।
मह्ना महद्भिः पृथिवी वि तस्थे माता पुत्रैरदितिर्धायसे वेः ॥९॥
अधि श्रियं नि दधुश्चारुमस्मिन्दिवो यदक्षी अमृता अकृण्वन् ।
अध क्षरन्ति सिन्धवो न सृष्टाः प्र नीचीरग्ने अरुषीरजानन् ॥१०॥
सायणभाष्यम्
‘नि काव्या ' इति दशर्चमष्टमं सूक्तं त्रैष्टुभमाग्नेयं पराशरस्यार्षम् । अनुक्रान्तं च नि काव्या' इति । प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोरुक्तो विनियोगः ॥
नि काव्या॑ वे॒धस॒ः शश्व॑तस्क॒र्हस्ते॒ दधा॑नो॒ नर्या॑ पु॒रूणि॑ ।
अ॒ग्निर्भु॑वद्रयि॒पती॑ रयी॒णां स॒त्रा च॑क्रा॒णो अ॒मृता॑नि॒ विश्वा॑ ॥१
नि । काव्या॑ । वे॒धसः॑ । शश्व॑तः । कः॒ । हस्ते॑ । दधा॑नः । नर्या॑ । पु॒रूणि॑ ।
अ॒ग्निः । भु॒व॒त् । र॒यि॒ऽपतिः॑ । र॒यी॒णाम् । स॒त्रा । च॒क्रा॒णः । अ॒मृता॑नि । विश्वा॑ ॥१
नि । काव्या । वेधसः । शश्वतः । कः । हस्ते । दधानः । नर्या । पुरूणि ।
अग्निः । भुवत् । रयिऽपतिः । रयीणाम् । सत्रा । चक्राणः । अमृतानि । विश्वा ॥१
“शश्वतः शाश्वतस्य नित्यस्य “वेधसः विधातुर्ब्रह्मणः संबन्धीनि "काव्या काव्यानि मन्त्ररूपाणि स्तोत्राण्ययमग्निः “नि "कः नियमेन स्वात्माभिमुखं करोति । किं कुर्वन् । “नर्या नृभ्यो हितानि नृषु साधूनि वा “पुरूणि बहूनि धनानि “हस्ते “दधानः हस्ते धारयन् । ईदृग्भूतमग्निमवलोक्य सर्वे जनाः स्तुवन्तीति भावः । स्तोतृभ्यो धनेषु दन्तेष्वप्यग्नेर्धनं न क्षीयते इत्याह अग्निरिति । अयम् “अग्निः “रयीणां “रयिपतिः “भुवत् धनानां मध्ये यानि धनान्युत्कृष्टानि तेषां स्वामी भवति । किं कुर्वन् । “विश्वा विश्वानि सर्वाणि “अमृतानि । हिरण्यनामैतत् । “ अमृतं हिरण्यम्' (अ. सं. ५. २८. ११) इति श्रुतेः । सर्वाणि हिरण्यानि स्तोतृभ्यः “सत्रा सहैव "चक्राणः कुर्वन् युगपत्प्रयच्छन्नित्यर्थः ।। कः । करोतेश्छान्दसो लुङ् । मन्त्रे घस ' इति च्लेर्लुक् । “हल्ङ्याब्भ्यः' इति तकारलोपः । नर्या । नरशब्दात् हितार्थे गवादिलक्षणो यत्प्रत्ययो द्रष्टव्यः (पा. सू. ५. १, २) । यद्वा ।' तत्र साधुः' इति यत् । चक्राणः । करोतेर्लटः शानच् ।' बहुलं छन्दसि ' इति विकरणस्य श्लुः । नन्वेवं सति ‘ अभ्यस्तानामादिः' इत्याद्युदात्तत्वं प्राप्नोति । एवम् । तर्हि लिटः कानजस्तु । तस्यार्धधातुकत्वेन अभ्यस्ताद्युदात्तत्वाभावे चित्स्वर एव शिष्यते ॥
अ॒स्मे व॒त्सं परि॒ षन्तं॒ न वि॑न्दन्नि॒च्छन्तो॒ विश्वे॑ अ॒मृता॒ अमू॑राः ।
श्र॒म॒युवः॑ पद॒व्यो॑ धियं॒धास्त॒स्थुः प॒दे प॑र॒मे चार्व॒ग्नेः ॥२
अ॒स्मे इति॑ । व॒त्सम् । परि॑ । सन्त॑म् । न । वि॒न्द॒न् । इ॒च्छन्तः॑ । विश्वे॑ । अ॒मृताः॑ । अमू॑राः ।
श्र॒म॒ऽयुवः॑ । प॒द॒ऽव्यः॑ । धि॒य॒म्ऽधाः । त॒स्थुः । प॒दे । प॒र॒मे । चारु॑ । अ॒ग्नेः ॥२
अस्मे इति । वत्सम् । परि । सन्तम् । न । विन्दन् । इच्छन्तः । विश्वे । अमृताः । अमूराः ।
श्रमऽयुवः । पदऽव्यः । धियम्ऽधाः । तस्थुः । पदे । परमे । चारु । अग्नेः ॥२
“अस्मे अस्माकं “वत्सं वत्सवदत्यन्तं प्रियम् । यद्वा । वत्सः पुत्रः पश्चादुत्पन्नत्वात् । तद्वदग्निरप्यस्माकं पुत्रः। तथा चाम्नायते---- ममैव सन्वह हव्यान्यग्ने पुत्रः पित्रे लोककृज्जातवेदः ' (तै. ब्रा. ३. ७. ७. १०) इति । "परि “षन्तं परितः सर्वत्र वर्तमानम् । देवेभ्यो निर्गत्याश्वत्थवेण्वादिषु निलीनं सन्तमित्यर्थः । एवंविधमग्निम् “इच्छन्तो “विश्वे “अमृताः सर्वेऽमरणधर्माणो देवाः “अमूराः अमूढा मरुतश्च “न “विन्दन् तमग्निं नालभन्त । अलभमानाश्च ते “श्रमयुवः हव्यवाहनस्याभावेन हविषामभावात्तज्जन्येन श्रमेण क्लेशेनैकीभूताः तस्य "अग्नेः अन्वेषणाय 'पदव्यः पादैर्गच्छन्तः “धियंधाः धियामग्नेः शयनासनस्थानादिलक्षणानां कर्मणां धारयितारः । एवंविधाः सन्तः “चारु चारुणि शोभनेऽग्नेः “परमे उत्तमेऽन्त्ये “पदे । यत्र ह्यग्निर्निलीनो वर्तते तत्रेत्यर्थः । तस्मिन्पदे “तस्थुः स्थितवन्तः । बहुविधेन प्रयासेनाग्निं ददृशुरित्यर्थः ॥ परि षन्तम् । ' उपसर्गप्रादुर्भ्यामस्तिर्यच्परः ' ( पा. सू. ८. ३. ८७ ) इति षत्वम् । श्रमयुवः । ‘ यु मिश्रणे' । श्रमेण यूयन्ते इति श्रमयुवः।' क्विब्वचिप्रच्छि' (उ. सू. २. २१५) इत्यादिना विधीयमानौ क्विब्दीर्घावस्मादपि धातोर्भवतः । तन्वादित्वात् उवङ्। पदव्यः । वी गत्यादिषु । पादेन वियन्ति गच्छन्तीति पदव्यः । : क्विप् च ' इति क्विप् । धियंधाः । ‘ आतोऽनुपसर्गे कः' इति कः। तत्पुरुषे कृति बहुलम्' इति बहुलवचनात् द्वितीयाया अपि अलुक् । तस्थुः । पादादित्वात् निघाताभावः । चारु । ‘सुपां सुलुक्' इति सप्तम्या लुक् ॥
ति॒स्रो यद॑ग्ने श॒रद॒स्त्वामिच्छुचिं॑ घृ॒तेन॒ शुच॑यः सप॒र्यान् ।
नामा॑नि चिद्दधिरे य॒ज्ञिया॒न्यसू॑दयन्त त॒न्व१॒ः॑ सुजा॑ताः ॥३
ति॒स्रः । यत् । अ॒ग्ने॒ । श॒रदः॑ । त्वाम् । इत् । शुचि॑म् । घृ॒तेन॑ । शुच॑यः । स॒प॒र्यान् ।
नामा॑नि । चि॒त् । द॒धि॒रे॒ । य॒ज्ञिया॑नि । असू॑दयन्त । त॒न्वः॑ । सुऽजा॑ताः ॥३
तिस्रः । यत् । अग्ने । शरदः । त्वाम् । इत् । शुचिम् । घृतेन । शुचयः । सपर्यान् ।
नामानि । चित् । दधिरे । यज्ञियानि । असूदयन्त । तन्वः । सुऽजाताः ॥३
“शुचयः शोधयितारो दीप्ता वा मरुतो हे “अग्ने “शुचिं शुद्धं दीप्यमानं वा “त्वामित् देवेभ्यो निर्गतं त्वामेवोद्दिश्य “तिस्रः “शरदः त्रीन् संवत्सरान् “घृतेन आज्येन “यत् यदा सपर्यान् पूजां कुर्युः तदानीं त्वमाविरभूः । तदनन्तरं ते मरुतस्त्वयानुगृहीताः सन्तः “यज्ञियानि यज्ञार्हाणि यज्ञे प्रयोक्तुं योग्यानि “नामानि “चित् नामान्यपि “दधिरे अधारयन् । नामानि च तैत्तिरीयके समाम्नायन्ते-- ‘ ईदृङ् चान्यादृङ् चैतादृङ् च प्रतिदृङ् च मितश्च संमितश्च सभराः ' ( तै. सं. ४. ६. ५. ५) इत्यादीनि । एतैश्चाग्निचयने मारुताः सप्तकपाला हूयन्ते । नामानि धारयित्वा च "सुजाताः पूर्वं रूपं परित्यज्य शोभनममृतत्वं प्राप्ताः सन्तः “तन्वः स्वकीयानि शरीराणि “असूदयन्त स्वर्गं प्रापितवन्तः ॥ तिस्रः । शसि • त्रिचतुरोः स्त्रियां तिसृचतसृ' इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वे प्राप्ते ‘ अचि र ऋतः' इति रेफादेशः । त्रिशब्दः ‘फिषः० ' (फि. सू. १ ) इत्यन्तोदात्तः । तिस्रादेशस्यापि स्थानिवद्भावेनान्तोदात्तत्वे • उदात्तयणो हल्पूर्वात् ' इति शस उदात्तत्वम् । शरदः । ‘ शॄ हिंसायाम् ' । शीर्यन्तेऽस्याम् ओषधयः इति शरत् संवत्सरः । शॄदभसोऽदिः ' ( उ. सू. १. १२७) इति अदिप्रत्ययः । उभयत्र ‘ कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे'। पा. सू. २. ३. ५ ) इति द्वितीया । सपर्यान् । ‘ सपर पूजायाम् । कण्ड्वादिः । लेटि आडागमः । ‘ इतश्च लोपः० ' इति इकारलोपः । यज्ञियानि । “यज्ञर्त्विग्भ्यां घखञौ इत्यर्हार्थे घप्रत्ययः ॥
आ रोद॑सी बृह॒ती वेवि॑दाना॒ः प्र रु॒द्रिया॑ जभ्रिरे य॒ज्ञिया॑सः ।
वि॒दन्मर्तो॑ ने॒मधि॑ता चिकि॒त्वान॒ग्निं प॒दे प॑र॒मे त॑स्थि॒वांस॑म् ॥४
आ । रोद॑सी॒ इति॑ । बृ॒ह॒ती इति॑ । वेवि॑दानाः । प्र । रु॒द्रिया॑ । ज॒भ्रि॒रे॒ । य॒ज्ञिया॑सः ।
वि॒दत् । मर्तः॑ । ने॒मऽधि॑ता । चि॒कि॒त्वान् । अ॒ग्निम् । प॒दे । प॒र॒मे । त॒स्थि॒ऽवांस॑म् ॥४
आ । रोदसी इति । बृहती इति । वेविदानाः । प्र । रुद्रिया । जभ्रिरे । यज्ञियासः ।
विदत् । मर्तः । नेमऽधिता । चिकित्वान् । अग्निम् । पदे । परमे । तस्थिऽवांसम् ॥४
“बृहती महत्यौ •रोदसी द्यावापृथिव्यौ "आ “वेविदानाः अत्यर्थं ज्ञापयन्तः । कुत्राग्निर्वर्तते इति परस्परं वदन्तः द्यावापृथिव्योर्मध्ये वर्तमाना इत्यर्थः । यद्वा । महत्योर्द्यावापृथिव्योर्मध्ये आ वेविदाना अग्निमुपलभमानाः । एवंभूताः “यज्ञियासः यज्ञार्हाः देवाः “रुद्रिया रुद्रोऽग्निः देवानामसुरैः सह युद्धसमये तैर्देवैः स्थापितं धनमपहृत्य गतवन्तमग्निं देवा आगत्य अग्निसकाशाद्बलेन तद्धनमगृह्णन् । तदानीं सोऽग्निररोदीत् । तस्मात् रुद्र इत्याख्यायते । तथा च तैत्तिरीयकं-’ तदग्निर्न्यकामयत तेनापाक्रामत् तद्देवा विजित्यावरुरुत्समाना अन्वायन् तदस्य सहसादित्सन्त सोऽरोदीद्यदरोदीत्तद्रुद्रस्य रुद्रत्वम् ' (तै. सं. १, ५, १. १ ) इति । तस्य रुद्रस्यार्हाणि स्तोत्राणि “प्र “जभ्रिरे प्रजहिरे चक्रुः इत्यर्थः। “नेमधिता । नेमशब्दोऽर्धवचनः । तथा च यास्कः-’त्वो नेम इत्यर्धस्य' (निरु. ३. २०) इति । सर्वेषां देवानामर्धभागेन धीयते धार्यते इति नेमधित इन्द्रः । सर्वे देवा एकोऽर्धः इन्द्र एक एवापरोऽर्धः इति यावत् । तथा च तैत्तिरीयकं - यत्सर्वेषामर्धमिन्द्रः प्रति तस्मादिन्रोर् देवतानां भूयिष्ठभाक्तमः' (तै. सं. ५. ४. ८.३) इति । तेनेन्द्रेण सहितः “मर्तः मरुद्गणः “परमे उत्तमेऽन्त्ये “पदे स्थानेऽश्वत्थादौ “तस्थिवांसं स्थितवन्तम् “अग्निं “चिकित्वान् जानन् "विदत् अलभत ॥ वेविदानाः । विदेर्ज्ञानार्थात् लाभार्थाद्वा यङ्न्तात् लटः शानच् । 'बहुलं छन्दसि ' इति शपो लुक् । ‘ छन्दस्युभयथा ' इति शानच आर्धधातुकत्वात् अतोलोपयलोपौ । ‘ अभ्यस्तानामादिः' इत्याद्युदात्तत्वम् । विदत् ।' विद्लृ लाभे' । लुङि लृदित्त्वात् च्लेः अङादेशः । नेमधिता। दधातेः कर्मणि निष्ठा । ‘सुधित वसुधित नेमधित° ' ( पा. सू. ७. ४. ४५) इति धिभावो निपात्यते । तृतीया कर्मणि' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘सुपां सुलुक्° ' इति तृतीयाया आकारः । तस्थिवांसम् । तिष्ठतेर्लिटः क्वसुः । ‘ वस्वेकाजाद्धसाम्' इति इडागमः ॥
घर्माभिष्टवे ‘ संजानानाः' इत्येषा । ‘ अथोत्तरम्' इति खण्डे सूत्रितं- संजानाना उप सीदन्नभिज्ञ्वा दशभिर्विवस्वतः ' (आश्व. श्रौ. ४. ७ ) इति ॥
सं॒जा॒ना॒ना उप॑ सीदन्नभि॒ज्ञु पत्नी॑वन्तो नम॒स्यं॑ नमस्यन् ।
रि॒रि॒क्वांस॑स्त॒न्वः॑ कृण्वत॒ स्वाः सखा॒ सख्यु॑र्नि॒मिषि॒ रक्ष॑माणाः ॥५
स॒म्ऽजा॒ना॒नाः । उप॑ । सी॒द॒न् । अ॒भि॒ऽज्ञु । पत्नी॑ऽवन्तः । न॒म॒स्य॑म् । न॒म॒स्य॒न्निति॑ नमस्यन् ।
रि॒रि॒क्वांसः॑ । त॒न्वः॑ । कृ॒ण्व॒त॒ । स्वाः । सखा॑ । सख्युः॑ । नि॒ऽमिषि॑ । रक्ष॑माणाः ॥५
सम्ऽजानानाः । उप । सीदन् । अभिऽज्ञु । पत्नीऽवन्तः । नमस्यम् । नमस्यन्निति नमस्यन् ।
रिरिक्वांसः । तन्वः । कृण्वत । स्वाः । सखा । सख्युः । निऽमिषि । रक्षमाणाः ॥५
हे अग्ने त्वां “संजानानाः सम्यग् जानन्तो देवाः “उप “सीदन् उपसीदन्ति प्राप्नुवन्ति । उपसत्तिं कृत्वा च "पत्नीवन्तः सपत्नीकाः सन्तः “नमस्यं नमस्कारार्हम् “अभिज्ञु आभिमुख्येनावस्थितजानुयुक्तं त्वां “नमस्यन् अपूजयन् ।। पूजयित्वा च "सख्युः मित्रस्य तव “निमिषि दर्शने निमित्तभूते सति “रक्षमाणाः त्वया परिरक्ष्यमाणाः “सखा सखायो देवाः “स्वाः “तन्वः स्वकीयानि शरीराणि रिरिक्वांसः अनशनादिरूपेण दीक्षानियमेन रिक्तीकुर्वन्तः शोषयन्तः “कृण्वत यागानकुर्वन् । ‘ देवा वै यज्ञमतन्वत ' ( ऐ. ब्रा. २. ११ ) इति श्रुतेः ॥ नमस्यन् । नमोवरिवश्चित्रङ:०' इति पूजार्थे क्यच् । लङि • बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि ' इति अडभावः। रिरिक्वांसः । ‘ रिचिर् विरेचने । लिटः क्वसुः । निमिषि । मिष स्पर्धायाम् । अत्रोपसर्गवशाद्दर्शनार्थः । संपदादिलक्षणो भावे क्विप् । रक्षमाणाः । कर्मणि लटः शानच् । यकि प्राप्ते व्यत्ययेन शप् ॥ ॥ १७ ॥
त्रिः स॒प्त यद्गुह्या॑नि॒ त्वे इत्प॒दावि॑द॒न्निहि॑ता य॒ज्ञिया॑सः ।
तेभी॑ रक्षन्ते अ॒मृतं॑ स॒जोषाः॑ प॒शूञ्च॑ स्था॒तॄञ्च॒रथं॑ च पाहि ॥६
त्रिः । स॒प्त । यत् । गुह्या॑नि । त्वे इति॑ । इत् । प॒दा । अ॒वि॒द॒न् । निऽहि॑ता । य॒ज्ञिया॑सः ।
तेभिः॑ । र॒क्ष॒न्ते॒ । अ॒मृत॑म् । स॒ऽजोषाः॑ । प॒शून् । च॒ । स्था॒तॄन् । च॒रथ॑म् । च॒ । पा॒हि॒ ॥६
त्रिः । सप्त । यत् । गुह्यानि । त्वे इति । इत् । पदा । अविदन् । निऽहिता । यज्ञियासः ।
तेभिः । रक्षन्ते । अमृतम् । सऽजोषाः । पशून् । च । स्थातॄन् । चरथम् । च । पाहि ॥६
“त्रिः “सप्त एकविंशतिसंख्याकानि “गुह्यानि रहस्यानि वेदैकसमधिगम्यानि “यत् यानि “पदा पदानि । पद्यते गम्यते स्वर्गः एभिरिति व्युत्पत्त्या पदशब्देनात्र यज्ञा उच्यन्ते । ते चैकविंशतिसंख्याकाः। औपासनहोमवैश्वदेवादयः सप्त पाकयज्ञाः । अग्न्याधेयदर्शपूर्णमासादयः सप्त हविर्यज्ञाः । अग्निष्टोमात्यग्निष्टोमादयः सप्त सोमयज्ञाः । एवमेकविंशतिसंख्याकानि यज्ञलक्षणानि पदानि हे अग्न “त्वे “इत् त्वय्येव “निहिता स्थापितानि । तेषां सर्वेषां त्वत्प्रधानत्वात्। न ह्यग्निमन्तरेण यागा अनुष्ठातुं शक्यन्ते। “यज्ञियासः यज्ञार्हाः अर्थित्वसामर्थ्यवैदुष्यादिभिः' अधिकारहेतुभिर्युक्ताः। तथा चोक्तम्-‘अर्थी समर्थो विद्वान् शास्त्रेणापर्युदस्तः कर्मण्यधिकारी' इति । एवंविधलक्षणोपेता यजमानास्तानि पदानि "अविदन् अलभन्त । लब्ध्वा च "तेभिः यज्ञलक्षणैः पदैः "अमृतम् अमरणधर्माणं त्वां “रक्षन्ते पालयन्ति यजन्तीत्यर्थः। “सजोषाः । तैर्यजमानैः समानप्रीतिस्त्वं “पशून् गवाश्वादिपशून् “च "स्थातॄन् व्रीह्यादिस्थावराणि “चरथं पशुव्यतिरिक्तमन्यद्यत्प्राणिजातमस्ति तत् “च "पाहि रक्ष । तेषु हि रक्षितेषु त्वदीया यागाः कर्तुं शक्यन्ते नान्यथा । अतस्त्वमेवमुच्यसे इत्यर्थः ॥ यत् । 'सुपां सुलुक्' इति विभक्तेर्लुक् । गुह्यानि । गुहायां भवानि ।' भवे छन्दसि ' इति यत् । ‘ यतोऽनावः' इत्याद्युदात्तत्वम् । त्वे। ‘सुपां सुलुक् ' इति सप्तम्याः शेआदेशः । अविदन् । 'विद्लृ लाभे' । लुङि लृदित्वात् अङ् । पशून स्थातॄन् । उभयत्र ' उभयथर्क्षु ' (पा. सू. ८. ३. ८) इत्युभयथाभावात् नकारस्य रुत्वाभावः ॥
वि॒द्वाँ अ॑ग्ने व॒युना॑नि क्षिती॒नां व्या॑नु॒षक्छु॒रुधो॑ जी॒वसे॑ धाः ।
अ॒न्त॒र्वि॒द्वाँ अध्व॑नो देव॒याना॒नत॑न्द्रो दू॒तो अ॑भवो हवि॒र्वाट् ॥७
वि॒द्वान् । अ॒ग्ने॒ । व॒युना॑नि । क्षि॒ती॒नाम् । वि । आ॒नु॒षक् । शु॒रुधः॑ । जी॒वसे॑ । धाः॒ ।
अ॒न्तः॒ऽवि॒द्वान् । अध्व॑नः । दे॒व॒ऽयाना॑न् । अत॑न्द्रः । दू॒तः । अ॒भ॒वः॒ । ह॒विः॒ऽवाट् ॥७
विद्वान् । अग्ने । वयुनानि । क्षितीनाम् । वि । आनुषक् । शुरुधः । जीवसे । धाः ।
अन्तःऽविद्वान् । अध्वनः । देवऽयानान् । अतन्द्रः । दूतः । अभवः । हविःऽवाट् ॥७
हे “अग्ने “वयुनानि । ज्ञाननामैतत् इह तु ज्ञातव्ये वर्तते । सर्वाणि ज्ञातव्यानि “विद्वान् जानंस्त्वं “क्षितीनां यजमानलक्षणानां प्रजानां “जीवसे जीवितुं “शुरुधः क्षुद्रूपस्य शोकस्य रोधयित्रीरिषोऽन्नानि “आनुषक् अनुषक्तं संततं यथा भवति तथा “वि “धाः विधेहि कुर्वित्यर्थः । एवं यजमानान् अन्नसमृद्धान् कृत्वानन्तरं हविर्वाट् तैर्देवेभ्यः प्रत्तं हविर्वहन् "दूतः “अभवः देवानां दूतो भवसि । कीदृशस्त्वम् अन्तर्विद्वान् द्यावापृथिव्योर्मध्ये जानन् । किं जानन् । “अध्वनः मार्गान् । कीदृशान् । “देवयानान् । देवा यैर्मार्गैर्यन्ति गच्छन्ति ताञ्जानन्नित्यर्थः। “अतन्द्रः पुनःपुनर्हविर्वहनेऽप्यनलसः ॥ वयुनानि ।' अज गतिक्षेपणयोः । ‘ अजियमिशीङ्भ्यश्च ' ( उ. सू. ३. ३४१) इति कर्मणि उनप्रत्ययः । ‘ अजेर्व्यघञपोः ' (पा. सू. २. ४. ५६ ) इति वीभावः । क्षितीनाम् । क्षियन्ति निवसन्तीति क्षितयो मनुष्याः।' क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम्' इति कर्तरि क्तिच् । अन्तोदात्तात् ह्रस्वान्तात् क्षितिशब्दादुत्तरस्य नामः ‘नामन्यतरस्याम्' इत्युदात्तत्वम् । शुरुधः । शुचं रुन्धन्तीति शुरुधः । ‘ क्विप् च' इति क्विप् । पूर्वपदस्यान्त्यलोपः पृषोदरादित्वात् ।।
स्वा॒ध्यो॑ दि॒व आ स॒प्त य॒ह्वी रा॒यो दुरो॒ व्यृ॑त॒ज्ञा अ॑जानन् ।
वि॒दद्गव्यं॑ स॒रमा॑ दृ॒ळ्हमू॒र्वं येना॒ नु कं॒ मानु॑षी॒ भोज॑ते॒ विट् ॥८
सु॒ऽआ॒ध्यः॑ । दि॒वः । आ । स॒प्त । य॒ह्वीः । रा॒यः । दुरः॑ । वि । ऋ॒त॒ऽज्ञाः । अ॒जा॒न॒न् ।
वि॒दत् । गव्य॑म् । स॒रमा॑ । दृ॒ळ्हम् । ऊ॒र्वम् । येन॑ । नु । क॒म् । मानु॑षी । भोज॑ते । विट् ॥८
सुऽआध्यः । दिवः । आ । सप्त । यह्वीः । रायः । दुरः । वि । ऋतऽज्ञाः । अजानन् ।
विदत् । गव्यम् । सरमा । दृळ्हम् । ऊर्वम् । येन । नु । कम् । मानुषी । भोजते । विट् ॥८
“स्वाध्यः शोभनकर्मयुक्ताः "यह्वीः यह्योरत महत्यः “सप्त गङ्गाद्याः सप्त नद्यः “दिवः द्युलोकादागत्य भूम्यां प्रवहन्तीति शेषः । हे अग्ने ईदृग्विधा नद्यस्त्वया स्थापिताः । अग्नौ होमे सति हि तेन तृप्तः सूर्यो वृष्टिं करोति । तस्मिन्नर्थे स्मृतिः पूर्वमुदाहृता । अतो वृष्टिद्वाराग्निरेव नदीः करोतीत्युच्यते । तथा “ऋतज्ञाः ऋतं यज्ञं जानन्तोऽङ्गिरसः “रायः वलनाम्नासुरेणापहृतस्य गोरूपस्य धनस्य “दुरः द्वाराणि गमनमार्गान "अजानन् त्वया ज्ञातवन्तः । त्वत्साध्येन यागेन प्रीत इन्द्रो गवामन्वेषणाय सरमां नाम देवशुनीं प्रेषितवान् । सा च सरमा गवां स्थानमवगत्येन्द्रस्य न्यवेदयत् । इन्द्रश्च तनिङ्गिरसो गाः प्रापयत् । अत एतत्सर्वं त्वमेव कृतवान् । अङ्गिरोभ्यः सकाशात् "गव्यं गवि भवं “दृळ्हं स्थूलम् । बहुलमित्यर्थः । एवंविधं पयोलक्षणम् “ऊर्वं अन्नं “सरमा देवशुनी “विदत् अलभत । “कम् इत्येतत्पादपूरणम् । “येन "नु येन हि गव्येन “मानुषी “विट् मनोः संबन्धिनी प्रजा “भोजते इदानीं भुङ्क्ते तद्गव्यमपि परंपरयाग्निरेव करोति ।। स्वाध्यः । सुआङ्पूर्वात् धीशब्दात् जसि • एरनेकाचः ' इति यणादेशः । यह्वीः ।' वा छन्दसि ' इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । गव्यम् । सर्वत्र ‘गोरजादिप्रत्ययप्रसंगे यद्वक्तव्यम् ' इति भावार्थे यत् । ऊर्वम् । उर्वी हिंसार्थः । ऊर्वति क्षुधं हिनस्तीत्यूर्वमन्नम् । पचाद्यच् । भोजते ।' भुज पालनाभ्यवहारयोः' । श्नमि प्राप्ते व्यत्ययेन शप् ॥
आ ये विश्वा॑ स्वप॒त्यानि॑ त॒स्थुः कृ॑ण्वा॒नासो॑ अमृत॒त्वाय॑ गा॒तुम् ।
म॒ह्ना म॒हद्भिः॑ पृथि॒वी वि त॑स्थे मा॒ता पु॒त्रैरदि॑ति॒र्धाय॑से॒ वेः ॥९
आ । ये । विश्वा॑ । सु॒ऽअ॒प॒त्यानि॑ । त॒स्थुः । कृ॒ण्वा॒नासः॑ । अ॒मृ॒त॒ऽत्वाय॑ । गा॒तुम् ।
म॒ह्ना । म॒हत्ऽभिः॑ । पृ॒थि॒वी । वि । त॒स्थे॒ । मा॒ता । पु॒त्रैः । अदि॑तिः । धाय॑से । वेरिति॒ वेः ॥९
आ । ये । विश्वा । सुऽअपत्यानि । तस्थुः । कृण्वानासः । अमृतऽत्वाय । गातुम् ।
मह्ना । महत्ऽभिः । पृथिवी । वि । तस्थे । माता । पुत्रैः । अदितिः । धायसे । वेरिति वेः ॥९
“ये आदित्याः "अमृतत्वाय अमरणत्वसिद्धये "गातुं मार्गमुपायं “कृण्वानासः कुर्वाणाः सन्तः "विश्वा विश्वानि सर्वाणि “स्वपत्यानि शोभनान्यपतनहेतुभूतानि चतुर्दशरात्रषट्त्रिंशद्रात्रादित्यानामयनादीनि कर्माणि "आ “तस्थुः आस्थितवन्तः कृतवन्त इत्यर्थः । तथा च तैत्तिरीयकम् -- ’ आदित्या अकामयन्त सुवर्गं लोकमियामेति' इति, ‘त एतँ षट्त्रिंशद्रात्रमपश्यन् तमाहरन् तेनायजन्त' (तै. सं. ७. ४. ६. १) इति च । "महद्भिः अनुष्ठानेन महानुभावैस्तैः “पुत्रैः सहिता “माता जनयित्री “अदितिः अदीना “पृथिवी “धायसे सर्वस्य जगतो धारणाय “मह्ना स्वकीयेन महत्त्वेन “वि “तस्थे विशेषेण तिष्ठति । हे अग्ने यतस्त्वं “वेः आदित्यैरनुष्ठितेषु यागेषु चरुपुरोडाशादीनि हवींष्यभक्षयः । अत एतत्सर्वं जातमित्यर्थः ॥ कृण्वानासः । ‘ कृवि हिंसाकरणयोश्च' । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । ‘ धिन्विकृण्व्योर च ' इति उप्रत्ययः; तत्संनियोगेन अकारान्तादेशश्च । तस्यातो लोपे सति स्थानिवद्भावाद्गुणाभावः । शानचश्चित्त्वादन्तोदात्तत्वम् ।' आज्जसेरसुक्' । मह्ना । महिम्नेत्यस्य वर्णलोपश्छान्दसः । धायसे ।' वहिहाधाञ्भ्यश्छन्दसि' इति दधातेर्भावे असुन् । णित् ' इत्यनुवृत्तेः ‘ आतो युक् चिण्कृतोः' इति युक् । वेः । ‘ वी गतिप्रजनकान्त्यशनखादनेषु । लङि सिपि अदादित्वात् शपो लुक् ।' बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि ' इति अडभावः । धायसे इत्यस्य वाक्यान्तरगतत्वादस्य निघाताभावः ।।
अधि॒ श्रियं॒ नि द॑धु॒श्चारु॑मस्मिन्दि॒वो यद॒क्षी अ॒मृता॒ अकृ॑ण्वन् ।
अध॑ क्षरन्ति॒ सिन्ध॑वो॒ न सृ॒ष्टाः प्र नीची॑रग्ने॒ अरु॑षीरजानन् ॥१०
अधि॑ । श्रिय॑म् । नि । द॒धुः॒ । चारु॑म् । अ॒स्मि॒न् । दि॒वः । यत् । अ॒क्षी इति॑ । अ॒मृताः॑ । अकृ॑ण्वन् ।
अध॑ । क्ष॒र॒न्ति॒ । सिन्ध॑वः । न । सृ॒ष्टाः । प्र । नीचीः॑ । अ॒ग्ने॒ । अरु॑षीः । अ॒जा॒न॒न् ॥१०
अधि । श्रियम् । नि । दधुः । चारुम् । अस्मिन् । दिवः । यत् । अक्षी इति । अमृताः । अकृण्वन् ।
अध । क्षरन्ति । सिन्धवः । न । सृष्टाः । प्र । नीचीः । अग्ने । अरुषीः । अजानन् ॥१०
"अस्मिन् अग्नौ “चारु शोभनां “श्रियं परिस्तरणपरिषेचनादिरूपां यज्ञसंपदम् “अधि “नि “दधुः यजमानाः स्थापितवन्तः । निधाय च “यत् यदा "अक्षी यज्ञस्याज्यभागलक्षणे चक्षुषी “अकृण्वन् कुर्वन्ति । चक्षुषी वा एते यज्ञस्य यदाज्यभागौ ' ( तै. सं. २. ६. २. १ ) इति श्रुतेः । तदानीं “दिवः द्युलोकात् "अमृताः अमरणधर्माणिो देवाः यागसमयो जात इत्यवगम्यागच्छन्तीति शेषः । “अध आज्यभागानन्तरं “सृष्टाः अग्नेरुत्पन्नाः “सिन्धवो “न शीघ्रं गच्छन्त्यो नद्य इव “नीचीः नितरां सर्वासु दिक्षु गच्छन्तीः "अरुषीः आरोचमानाः । यद्वा । निर्मलरूपाः । हे “अग्ने एवंभूतास्त्वदीया ज्वालाः “क्षरन्ति संचलन्ति । सर्वासु दिक्षु गच्छन्तीत्यर्थः। आगता देवाश्च “प्र “अजानन् अस्माकं होमायेदृश्यो ज्वाला उत्पन्ना इति हृष्टाः सन्तः प्रकर्षेण जानन्ति ॥ अक्षी । परत्वात् नुमं बाधित्वा ई च द्विवचने' ( पा. सू. ७. १. ७७ ) इति अक्षिशब्दस्य ईकारान्तादेशः । स चोदात्तः । ईत्वे कृते सकृद्गतपरिभाषया ( परिभा. ४० ) पुनर्नुम् न भवति । सवर्णदीर्घः । नीचीः । निपूर्वादञ्चतेः “ ऋत्विक्° ' इत्यादिना क्विन् । “ अनिदिताम् ' इति नलोपः। ‘ अञ्चतेश्चोपसंख्यानम्' इति ङीप् । ' अचः' इति अकारलोपे • चौ' इति दीर्घत्वम् ।' न्यधी च ' (पा. सू. ६. २. ५३ ) इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । अरुषीः । अरुषमिति रूपनाम। ‘ ऋहनिभ्यामुषच्' इति अर्तेः उषच् । 'छन्दसीवनिपौ ' इति मत्वर्थीय ईकारः ॥ ॥ १८ ॥
| मण्डल १ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
|