ऋग्वेदः सूक्तं १.८
| ← सूक्तं १.७ | ऋग्वेदः - मण्डल १ सूक्तं १.८ मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः |
सूक्तं १.९ → |
| दे. इन्द्रः। गायत्री |
एन्द्र सानसिं रयिं सजित्वानं सदासहम् ।
वर्षिष्ठमूतये भर ॥१॥
नि येन मुष्टिहत्यया नि वृत्रा रुणधामहै ।
त्वोतासो न्यर्वता ॥२॥
इन्द्र त्वोतास आ वयं वज्रं घना ददीमहि ।
जयेम सं युधि स्पृधः ॥३॥
वयं शूरेभिरस्तृभिरिन्द्र त्वया युजा वयम् ।
सासह्याम पृतन्यतः ॥४॥
महाँ इन्द्रः परश्च नु महित्वमस्तु वज्रिणे ।
द्यौर्न प्रथिना शवः ॥५॥
समोहे वा य आशत नरस्तोकस्य सनितौ ।
विप्रासो वा धियायवः ॥६॥
यः कुक्षिः सोमपातमः समुद्र इव पिन्वते ।
उर्वीरापो न काकुदः ॥७॥
एवा ह्यस्य सूनृता विरप्शी गोमती मही ।
पक्वा शाखा न दाशुषे ॥८॥
एवा हि ते विभूतय ऊतय इन्द्र मावते ।
सद्यश्चित्सन्ति दाशुषे ॥९॥
एवा ह्यस्य काम्या स्तोम उक्थं च शंस्या ।
इन्द्राय सोमपीतये ॥१०॥
सायणभाष्यम्
तृतीयेऽनुवाके चत्वारि सूक्तानि । तत्र ‘एन्द्र सानसिम्' इत्यादिकं प्रथमं दशर्चं सूक्तं ' सुरूपकृत्नुम् ' इत्यादिषु षट्सु पञ्चमम् । ऋष्यादयस्तु पूर्ववत् । विशेषविनियोगस्तु - महाव्रते निष्केवल्ये औष्णिहतृचाशीतौ ‘एन्द्र सानसिं रयिम्' इत्यादिके द्वे सूक्ते । पञ्चमारण्यके औष्णिही तृचाशीतिः ' इति खण्डे शौनकेन सूत्रितं - ' सुरूपकृत्नुमूतय इति त्रीण्येन्द्र सानसिं रयिमिति सूक्ते ' ( ऐ. आ. ५. २. ५ ) इति । अतिरात्रे प्रथमपर्यायेऽच्छावाकशस्त्रे ' एन्द्र सानसिम्' इति सूक्तम् । सूत्रितं च -- ‘ इन्द्रमिद्गाथिनो बृहदेन्द्र सानसिम् ' ( आश्व. श्रौ. ६. ४ ) इति । दर्शयागे इन्द्रयाजिनः सांनाय्यस्य अनुवाक्या ‘ एन्द्र सानसिं रयिम् ' इति । उक्ता देवताः' इत्यस्मिन् खण्डे ‘ एन्द्र सानसिं रयिं प्र ससाहिषे पुरुहूत शत्रून् ' ( आश्व. श्रौ. १. ६ ) इति सूत्रितम् ॥
एन्द्र॑ सान॒सिं र॒यिं स॒जित्वा॑नं सदा॒सह॑म् ।
वर्षि॑ष्ठमू॒तये॑ भर ॥१
आ । इ॒न्द्र॒ । सा॒न॒सिम् । र॒यिम् । स॒ऽजित्वा॑नम् । स॒दा॒ऽसह॑म् ।
वर्षि॑ष्ठम् । ऊ॒तये॑ । भ॒र॒ ॥१
आ । इन्द्र । सानसिम् । रयिम् । सऽजित्वानम् । सदाऽसहम् ।
वर्षिष्ठम् । ऊतये । भर ॥१
हे “इन्द्र “ऊतये अस्मद्रक्षार्थं “रयिं धनम् “आ “भर आहर । कीदृशं रयिम् । “सानसिं संभजनीयम् । “सजित्वानं समानशत्रुजयशीलम् । धनेन हि शूरान् भृत्यान् संपाद्य शत्रवो जीयन्ते । “सदासहं सर्वदा शत्रूणामभिभवहेतुम् । “वर्षिष्ठम् अतिशयेन वृद्धं प्रभूतमित्यर्थः ॥ सानसिम् । ‘वन षण संभक्तौ ' इत्यस्मात् असिप्रत्ययो वृद्धिः अन्तोदात्तत्वं च ' सानसिधर्णसि° ' ( उ. सू. ४. ५४७ ) इत्यादिना निपात्यते । रयिम् । प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदात्तः । सजित्वानम् । समानान् अरीन् जेतुं शीलमस्य । ‘ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ' ( पा. सू. ३. २. ७५ ) इति क्वनिप् । उपपदसमासः । समानस्य च्छन्दस्यमूर्धप्रभृत्युदर्केषु ' ( पा. सू. ६. ३.८४ ) इति समानस्य सभावः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरेण धातुस्वर एव शिष्यते । वर्षिष्ठम् । वृद्धशब्दात् “ अतिशायने तमबिष्ठनौ '( पा. सू. ५. ३. ५५ ) इति इष्ठन् । ‘ प्रियस्थिर ' (पा. सू. ६. ४. १५७ ) इत्यादिना वृद्धशब्दस्य वर्षादेशः । इष्ठनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । ऊतये । उदात्तः' इत्यनुवृत्तौ ‘ ऊतियूतिजूतिसाति° ' इत्यादिना क्तिन् उदात्तो निपातितः । भर। ‘ हृग्रहोर्भश्छन्दसि ' ( पा. सू. ८. २. ३२. १ ) इति हकारस्य भकारः । ते प्राग्धातोः ' ( पा. सू. १. ४. ८०) इति धातोः प्राक् प्रयोक्तव्यस्य आङः ‘व्यवहिताश्च' (पा. सू. १. ४.८२ ) इति छन्दसि व्यवहितप्रयोगः ॥
नि येन॑ मुष्टिह॒त्यया॒ नि वृ॒त्रा रु॒णधा॑महै ।
त्वोता॑सो॒ न्यर्व॑ता ॥२
नि । येन॑ । मु॒ष्टि॒ऽह॒त्यया॑ । नि । वृ॒त्रा । रु॒णधा॑महै ।
त्वाऽऊ॑तासः । नि । अर्व॑ता ॥२
नि । येन । मुष्टिऽहत्यया । नि । वृत्रा । रुणधामहै ।
त्वाऽऊतासः । नि । अर्वता ॥२
"येन धनेन संपादितानां भटानां “नि "मुष्टिहत्यया नितरां मुष्टिप्रहारेण “वृत्रा शत्रून् “नि “रुणधामहै निरुद्धान् करवाम तादृशं धनमाहरेत्यर्थः । “त्वोतासः त्वया रक्षिता वयम् “अर्वता अस्मदीयेनाश्वेन “नि रुणधामहै इत्यनुषङ्गः । पदातियुद्धेनाश्वयुद्धेन च शत्रून् विनाशयाम इत्यर्थः ॥ मुष्टिहत्यया । ‘ ‘ हनस्त च' ( पा. सू. ३. १. १०८) इति सुबन्ते उपपदे क्यप् , तत्संनियोगेन नकारस्य तकारः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरे प्राप्ते “ परादिश्छन्दसि बहुलम् ' ( पा. सू. ६. २. १९९) इति बहुलग्रहणेन त्रिचक्रादीनां छन्दस्यन्तोदात्तत्वाभिधानात् (पा. सू. ६. २. १९९.१) अन्तोदात्तत्वम् । नि । आख्यातसंबन्धस्यापि नेरुपसर्गस्य ‘ व्यवहिताश्च ' ( पा. सू. १. ४. ८२ ) इति व्यवहितप्रयोगः । वृत्रा । ‘ शेश्छन्दसि बहुलम् ' ( पा. सू. ६. १. ७० ) इति शेर्लोपः । नलोपः । रुणधामहै । आट्संयोगेन पित्त्वात् ( पा. सू. ३. ४.९२ ) ‘ असोरल्लोपः ' ( पा. सू. ६. ४. १११ ) इति अकारलोपो न भवति । पित्त्वादेव च आख्यातस्यानुदात्तत्वेन विकरणस्य श्नम एव उदात्तत्वं शिष्यते । ननु ‘ तिङ्ङतिङः' इति निघातेन भवितव्यम् । न । द्वे ह्यत्र तिङ्विभक्ती । निबिडया मुष्ट्या निरुणधामहै इत्यत्र श्रुतैका । अर्वता निरुणधामहै इत्यत्रानुषक्ता द्वितीया । तयोः समुच्चयार्थश्चकारो लुप्यते । तेन ‘चादिलोपे विभाषा ' ( पा. सू. ८. १. ६३ ) इति प्रथमेयं तिङ्विभक्तिर्न निहन्यते । यथा ‘नात्मना तृप्यति नान्यस्मै ददाति ' ( तै. सं. २. ५. ४. ३ ) इत्यत्र हि समुच्चयार्थस्य चशब्दस्य लोपात् तृप्यतीति प्रथमा तिङ्विभक्तिर्न निहन्यते, ददातीति द्वितीया तु निहन्यते एव । ननु तत्र द्वे तिङ्विभक्ती श्रूयेते । इह पुनरेकैव श्रुता । सैवोत्तरत्रानुषज्यते नान्या श्रूयते इति द्वितीयाभावात्, कथमियं प्रथमा । न । अनुषङ्गलब्धद्वितीयापेक्षमपि प्राथम्यमुपजीव्य निघातनिषेधदर्शनात् । ‘ पुरोडाशं चाधिश्रयत्याज्यं च ' ( तै. सं. १. ६. ९. ३-४ ), ‘प्रोक्षणीश्चासादयत्याज्यं च ' ( तै. सं. १. ६. ९. ४ ) इत्यत्र हि अधिश्रयति आसादयति इति आख्यातयोः प्रथमवाक्यद्वयश्रुतयोः उत्तरवाक्यद्वयेऽनुषङ्गमपेक्ष्यैव प्राथम्यस्वीकारेण ‘चवायोगे प्रथमा ' (पा. सू. ८. १. ५९ ) इति निघातनिषेधो दृष्ट इति । त्वया ऊता रक्षिताः त्वोतासः ।' प्रत्ययोत्तरपदयोश्च ' ( पा. सू. ७. २. ९८ ) इति मपर्यन्तस्य त्वादेशे दकारलोपश्छान्दसः, अवतेः निष्ठायामिडभावश्च । ज्वरत्वरस्रिव्यविमवामुपधायाश्च (पा. सू. ६. ४. २० ) इति ऊठ् । एत्येधत्यूठ्सु' (पा. सू. ६. १. ८९) इति वृद्ध्यभावश्छान्दसः। तृतीया कर्मणि ' ( पा. सू. ६. २. ४८) इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरेणाकार उदात्तः । ‘ एकादेश उदात्तेनोदात्तः' इत्युदात्त ओकारः । अर्वता । अर्वति गच्छति इति अर्वा । ‘ अर्व गतौ । ‘ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ' ( पा. सू. ३. २. ७५) इति वनिप्प्रत्ययः । ‘नेड्वशि कृति ' ( पा. सू. ७. २. ८) इति इट्प्रतिषेधः। ‘ लोपो व्योर्वलि ' ( पा. सू. ६. १. ६६ ) इति वकारलोपः । अर्वणस्त्रसावनञः ' ( पा. सू. ६. ४. १२७ ) इति तकारः । वनिपः पित्त्वात् धातुस्वर एव ॥
इन्द्र॒ त्वोता॑स॒ आ व॒यं वज्रं॑ घ॒ना द॑दीमहि ।
जये॑म॒ सं यु॒धि स्पृध॑ः ॥३
इन्द्र॑ । त्वाऽऊ॑तासः । आ । व॒यम् । वज्र॑म् । घ॒ना । द॒दी॒म॒हि॒ ।
जये॑म । सम् । यु॒धि । स्पृधः॑ ॥३
इन्द्र । त्वाऽऊतासः । आ । वयम् । वज्रम् । घना । ददीमहि ।
जयेम । सम् । युधि । स्पृधः ॥३
हे “इन्द्र “त्वोतासः त्वया पालिताः “वयं “घना घनं शत्रुप्रहरणायात्यन्तदृढं “वज्रम् आयुधम् “आ "ददीमहि स्वीकुर्मः । तेन च वज्रेण "युधि युद्धे “स्पृधः स्पर्धमानान् शत्रून् "सं “जयेम सम्यक् जयेम ॥ त्वोतासः । उक्तम् ।, वज्रम् । वज व्रज गतौ । ‘ ऋज्रेन्द्राग्र° ' ( उ. सू. २. १८६ ) इत्यादिना रन्प्रत्ययान्तो निपातः । घना । घनः काठिन्यम् । तदस्यातीति अर्शआदित्वात् अच् (पा. सू. ५. २. १२७ )। चित्त्वादन्तोदात्तः । ‘ सुपां सुलुक्° ' इति डादेशः । ददीमहि । ‘ डुदाञ् दाने '। प्रार्थनायां लिङ्। क्रियाफलस्य कर्तृगामित्वात् ' स्वरितजितः०' ( पा. सू. १. ३. ७२ ) इत्यात्मनेपदोत्तमपुरुषबहुवचनं महिङ्। जुहोत्यादित्वात् शपः श्लुः ( पा. सू. २. ४. ७५ )। श्लौ ' (पा. सू. ६. १. १०) इति द्विर्भावः । लिङः सलोपोऽनन्त्यस्य ' ( पा. सू. ७. २. ७९ ) इति सलोपः । ‘ श्नाभ्यस्तयोरातः ' (पा. सू. ६. ४. ११२ ) इति आकारलोपः । जयेम । शपः पित्वा‘ दनुदात्तत्वम् । तिङश्च लसार्वधातुकस्वरात् धातुस्वर एव शिष्यते । छन्दसि परेऽपि ' ( पा. सू १. ४. ८१ ) इति समः परः प्रयोगः । युधि । ‘युध संप्रहारे ' । संपदादित्वात् भावे क्विप् ( पा. सू. ३. ३. १०८.९ )। ‘सावेकाचः' इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । स्पर्धन्ते इति स्पृधः । ‘ स्पर्ध संघर्षे '। क्विप्च' (पा. सू. ३. २. ७६ ) इति क्विप् । ‘बहुलं छन्दसि' इति रेफस्य संप्रसारणम् ऋकारः । अकारलोपश्च ॥
व॒यं शूरे॑भि॒रस्तृ॑भि॒रिन्द्र॒ त्वया॑ यु॒जा व॒यम् ।
सा॒स॒ह्याम॑ पृतन्य॒तः ॥४
व॒यम् । शूरे॑भिः । अस्तृ॑ऽभिः । इन्द्र॑ । त्वया॑ । यु॒जा । व॒यम् ।
स॒स॒ह्याम॑ । पृ॒त॒न्य॒तः ॥४
वयम् । शूरेभिः । अस्तृऽभिः । इन्द्र । त्वया । युजा । वयम् ।
ससह्याम । पृतन्यतः ॥४
“वयं कर्मानुष्ठातारः “शूरेभिः शौर्ययुक्तैः “अस्तृभिः आयुधानां प्रक्षेप्तृभिर्भटैः संयुज्येमहीति शेषः । हे “इन्द्र तादृशा भटसहिता वयं "युजा सहायभूतेन “त्वया “पृतन्यतः सेनामिच्छतः "शत्रून् “सासह्याम अतिशयेनाभिभवेम ॥ शूरेभिः । शु श्रु गतौ ।' 'क्रन्' ( उ. सू. २. १८२) इत्यनुवृत्तौ शुसिचिमीनां दीर्घश्च' ( उ. सू. २. १८३ ) इति क्रन् । कित्त्वाद्गुणाभावः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । ‘बहुलं छन्दसि ' (पा. सू. ७. १. १०) इति ऐसो निषिद्धत्वात् ‘बहुवचने झल्येत्' ( पा. सू. ७. ३. १०३ ) इति एत्वम् । सहयोगे तृतीयाबलात् ( पा. सू. २. ३. १९ ) वयमित्यस्मत्पदसमभिव्याहाराच्च वयं संयुज्येमहीति गम्यम् । विनापि सहशब्देन ‘वृद्धो यूना' (पा. सू. १. २.६५) इति निपातनादिति ह्युक्तम् । अस्तृभिः शस्त्रास्त्रप्रक्षेपणशीलैः तद्धर्मभिः तत्साधुकारिभिर्वा । ‘ असु क्षेपणे '। ‘ तृन्' ( पा. सू. ३. २. १३५ ) इति ताच्छील्यादिषु तृन् । नित्त्वादाद्युदात्तः ।। ‘ रधादिभ्यश्च ( पा. सू. ७. २. ४५ ) इति विकल्पविधानात् अयं पक्षे इडभावः । त्वया । युष्यसिभ्यां मदिक् ' ( उ. सू. १. १३६ )। कित्त्वाद्गुणाभावः । युष्मदः प्रत्ययस्वरेण अकार उदात्तः । तृतीयैकवचनं टा ( पा. सू. ४. १. २ )। त्वमावेकवचने ' (पा. सू. ७. २. ९७) इति मपर्यन्तस्य त्वादेशः । अतो गुणे ' (पा. सू. ६. १.९७) इति पररूपत्वम् । एकादेश उदात्तेनोदात्तः' इत्युदात्तः। युजा। अञ्चुयुजिक्रुञ्चां च ' ( पा. सू. ३.२.५९) इति क्विन् ।' सावेकाचः' इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। सासह्याम भृशं पुनः पुनः सहेमहि ।' षह मर्षणे ' । ‘ धात्वादेः षः सः । ‘ धातोरेकाचो हलादेः क्रियासमभिहारे यङ्' ( पा. सू. ३. १. २२)। यङोऽचि च ' (पा. सू. २. ४. ७४) इति लुक् । ‘ सन्यङोः ' ( पा. सू. ६. १.९) इति द्विर्भावः । हलादिशेषः ( पा. सू. ७. ४. ६० )। दीर्घोऽकितः ' (पा. सू. ७. ४. ८३) इति दीर्घः । प्रार्थनायां लिङ् । चर्करीतं परस्मैपदम् अदादिवच्च द्रष्टव्यमिति परस्मैपदोत्तमपुरुषबहुवचनं मस् । कर्तरि शप् । अदादिवद्भावात् लुक् । ‘नित्यं ङितः ' ( पा. सू. ३. ४. ९९) इति अन्त्यसकारलोपः। ‘ यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च ' (पा. सू. ३. ४. १०३) इति यासुट् । ‘लिङः सलोपोऽनन्त्यस्य' (पा. सू. ७. २. ७९) इति सकारलोपः । सति शिष्टत्वात् यासुट एव उदात्तत्वं शिष्यते । पादादित्वात् न निघातः । पृतन्यतः । योद्धुं पृतनामात्मन इच्छतः । ‘ सुप आत्मनः क्यच्' इति क्यच् । ‘समाद्यन्ता धातवः' (पा. सू. ३.१.३२) इति धातुसंज्ञायां ‘सुपो धातुप्रातिपदिकयोः' (पा. सू. २. ४.७१) इति सुपो लुक् । ‘क्यचि च' (पा. सू. ७. ४. ३३) इत्यनुवृत्तौ ‘कव्यध्वरपृतनस्यर्चि लोपः' (पा. सू. ७. ४. ३९ ) इति आकारलोपः । पृतन्यधातुः चित्त्वादन्तोदात्तः । उपरि लटः शत्रादेशः । कर्तरि शप् । पित्त्वादनुदात्तत्वम् । शतुश्च लसार्वधातुकस्वरेण उदात्तेन सह ‘ एकादेश उदात्तेनोदात्तः' इति पृतन्यच्छब्दोऽन्तोदात्तः । शसः सुप्स्वरेणानुदात्तस्य अन्तोदात्तात्' (पा. सू. ६.१. १६९) इत्यनुवृत्तौ ‘शतुरनुमो नद्यजादी' (पा. सू. ६. १. १७३) इत्युदात्तत्वम् ॥
म॒हाँ इन्द्र॑ः प॒रश्च॒ नु म॑हि॒त्वम॑स्तु व॒ज्रिणे॑ ।
द्यौर्न प्र॑थि॒ना शव॑ः ॥५
म॒हान् । इन्द्रः॑ । प॒रः । च॒ । नु । म॒हि॒ऽत्वम् । अ॒स्तु॒ । व॒ज्रिणे॑ ।
द्यौः । न । प्र॒थि॒ना । शवः॑ ॥५
महान् । इन्द्रः । परः । च । नु । महिऽत्वम् । अस्तु । वज्रिणे ।
द्यौः । न । प्रथिना । शवः ॥५
अयम् “इन्द्रः “महान् शरीरेण प्रौढः “परश्च गुणैरुत्कृष्टोऽपि । “नु किंच “वज्रिणे वज्रयुक्तायेन्द्राय “महित्वं पूर्वोक्तं द्विविधमाधिक्यं सर्वदा “अस्तु । स्वभावसिद्धस्यापि भक्त्या प्रार्थनमेतत् । किंच। “द्यौर्न द्युलोक इव “शवः बलमिन्द्रस्य सेनारूपं “प्रथिना प्रथिम्ना पृथुत्वेन युज्यतामिति शेषः । यथा द्युलोकः प्रभूत एवमस्य सेना प्रभूता । नुशब्दो यद्यपि क्षिप्रनामसु नु मक्षु' (नि. २, १५. १ ) इति पठितस्तथाप्यत्र तस्यान्वयाभावात् निपातत्वेन अनेकार्थत्वसंभवाच्च समुच्चयार्थोऽत्र गृहीतः। नशब्दो लोके प्रतिषेधार्थ एव । स्वाध्याये तु प्रतिषेधार्थ उपमार्थश्चेति द्विविधः । येन पदेनान्वीयते तस्मात् पूर्वं प्रयुज्यमानः प्रतिषेधार्थ उपरिष्टात् प्रयुज्यमान उपमार्थः । तथा च यास्क उदाहरति ‘ उभयमन्वध्यायं नेन्द्रं देवममंसतेति प्रतिषेधार्थीयः पुरस्तादुपाचारस्तस्य यत्प्रतिषेधति । दुर्मदासो न सुरायामित्युपमार्थीय उपरिष्टादुपाचारस्तस्य येनोपमिमीते ' ( निरु. १. ४ ) इति । अत्रोपमेयवाचिनो द्युशब्दस्यापि प्रयुक्तत्वात् उपमार्थः स्वीकृतः । अष्टाविंशतिसंख्याकेषु बलनामसु ‘ ओजः पाजः शवः' ( नि. २. ९. ३ ) इति पठितम् ॥ महान् इति नकारस्य संहितायां ‘ दीर्घादटि समानपादे' ( पा. सू. ८. ३. ९ ) इति रुत्वम् । आतोऽटि नित्यम्' ( पा. सू. ८. ३. ३ ) इति पूर्वस्य आकारस्य अनुनासिकः । ‘ भोभगोअघोअपूर्वस्य योऽशि' (पा. सू. ८. ३. १७) इति यकारः । तस्य लोपः ( पा. सू. ८. ३. १९ )। तस्यासिद्धत्वात् ( पा. सू. ८. २. १ ) स्वरसंधिर्न भवति । महेः 'इन्' ( उ. सू. ४. ५५७ ) इति औणादिक इन् । महेर्भावो महित्वम् । त्व इति प्रत्ययस्वरेणोदात्तः । स एव शिष्यते । वज्रिणे । इकारः प्रत्ययस्वरेणोदात्तः । द्यौः । द्योशब्दः प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदात्तः। ‘गोतो णित् ' ( पा. सू. ७. १. ९० ) इति विभक्तेर्णित्वात् ' अचो ञ्णिति' (पा. सू. ७. २. ११५ ) इति वृद्धिः आन्तरतम्यात् उदात्तैव भवति । प्रथिना प्रथिम्ना । पृथोर्भाव इत्यर्थे ' पृथ्वादिभ्य इमनिज्वा' (पा. सू. ५. १. १२२ ) इति इमनिच् । ‘र ऋतो हलादेर्लघोः ' (पा. सू. ६. ४ १६१) इति ऋकारस्य रभावः । तुरिष्ठेमेयःसु ' (पा. सू. ६. ४. १५४ ) इत्यनुवृत्तौ ‘टेः ' ( पा. सू. ६. ४. १५५ ) इति टिलोपः। प्रथिमन्शब्दः चित्त्वादन्तोदात्तः । तृतीयैकवचने भत्वात् ‘अल्लोपोऽनः ' (पा. सू. ६. ४. १३४ ) इति अकारलोपः । छान्दसो मकारलोपः । अनुदात्तस्य च यत्रोदात्तलोपः ' (पा. सू. ६. १. १६१) इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । शवः । ‘ नब्विषयस्यानिसन्तस्य ' (फि. सू.२६ ) इत्याद्युदात्तत्वम् ॥ ॥ १५ ॥
स॒मो॒हे वा॒ य आश॑त॒ नर॑स्तो॒कस्य॒ सनि॑तौ ।
विप्रा॑सो वा धिया॒यव॑ः ॥६
स॒म्ऽओ॒हे । वा॒ । ये । आश॑त । नरः॑ । तो॒कस्य॑ । सनि॑तौ ।
विप्रा॑सः । वा॒ । धि॒या॒ऽयवः॑ ॥६
सम्ऽओहे । वा । ये । आशत । नरः । तोकस्य । सनितौ ।
विप्रासः । वा । धियाऽयवः ॥६
“ये “नरः पुरुषाः “समोहे संग्रामे “तोकस्य अपत्यस्य “सनितौ “वा लाभे वा “आशत व्याप्तवन्तः । इन्द्रं स्तुत्येति शेषः । “वा अथवा "विप्रासः मेधाविनः “धियायवः प्रज्ञाकामाः सन्तः आशत ते सर्वे लभन्ते इत्यध्याहारः । ‘ रणः' इत्यादिषु षट्चत्वारिंशत्संग्रामनामसु ‘समोहे समिथे' ( नि. २. १७. २५ ) इति पठितम् । पञ्चदशस्वपत्यनामसु ' तुक् तोकम्' ( नि. २. २. २) इति पठितम् ॥ समोहे। प्रातिपदिकान्तोदात्तत्वम् । वा । ‘चादयोऽनुदात्ताः' ( फि. सू. ८४ ) इत्यनुदात्तः । आशत ।' अशू व्याप्तौ' । छान्दसः च्लेर्लोपः । आडागम उदात्तः ( पा. सू. ६. ४. ७२)। सति शिष्टत्वेन स एव शिप्यते । नरः । प्रातिपदिकस्वरः । सनितौ । स्त्रियां क्तिन् । ‘तितुत्रेष्वग्रहादीनाम्' (पा. सू. ७.२. ९.१)। इति वचनात् । निगृहीतिः निपठितिः' इतिवत् इडागमः । विप्रासः । 'ऋज्रेन्द्र ' ( उ. सू. २:१८६ ) इत्यादिना विप्रशब्दो रन्प्रत्ययान्तो निपातितः । धियायवः । ‘ धि धारणे'। धीयते धार्यते ऽवबुध्यते श्रुतमर्थजातम् अनया इति धिया प्रज्ञा । तामात्मन इच्छन्तीति क्यच् । ‘क्याच्छन्दसि' (पा. सू. ३:२:१७०) इति उप्रत्ययः । अतो लोपः । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः ।।
यः कु॒क्षिः सो॑म॒पात॑मः समु॒द्र इ॑व॒ पिन्व॑ते ।
उ॒र्वीरापो॒ न का॒कुद॑ः ॥७
यः । कु॒क्षिः । सो॒म॒ऽपात॑मः । स॒मु॒द्रःऽइ॑व । पिन्व॑ते ।
उ॒र्वीः । आपः॑ । न । का॒कुदः॑ ॥७
यः । कुक्षिः । सोमऽपातमः । समुद्रःऽइव । पिन्वते ।
उर्वीः । आपः । न । काकुदः ॥७
“यः "कुक्षिः अस्येन्द्रस्योदरप्रदेशः “सोमपातमः अतिशयेन सोमस्य पाता स कुक्षिः "समुद्रइव “पिन्वते वर्धते । सेचनार्थो धातुः औचित्येन वृद्धिं लक्षयति । “काकुदः मुखसंबन्धिन्यः “उर्वीः बह्व्यः “आपो “न जलानीव । जिह्वासंबन्धमास्योदकं यथा कदाचिदपि न शुष्यति तथेन्द्रस्य कुक्षिः सोमपूरितो न शुष्यतीत्यर्थः । यद्यपि ‘श्लोकः' इत्यादिषु सप्तपञ्चाशत्सु वाङ्नामसु ‘काकुत् जिह्वा' (नि. १. ११. २८) इति पठितं तथाप्युदकसंबन्धसिद्ध्यर्थमत्र काकुच्छब्देन मुखमुपलक्ष्यते । संबन्धवाचिनस्तद्धितस्यात्र छान्दसो लोपो द्रष्टव्यः । सोमपातमः। सोमं पिबतीति सोमपाः । आकारो धातुस्वरेणोदात्तः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरेण स एव शिष्यते । तमपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । समुद्रशब्दः प्रातिपदिकत्वादन्तोदात्तः । ‘ इवेन विभक्त्यलोपः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च । इति प्रकृतिस्वरः। पिन्वते । ‘पिवि सेचने'। 'इदितो नुम् धातोः ' ( पा. सू. ७. १. ५८) इति नुमागमः। शपः पित्त्वेनानुदात्तत्वम् । तिङश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वर एव शिष्यते । उर्वीः । उरुशब्दोऽन्तोदात्तः । ‘ वोतो गुणवचनात् ' ( पा. सू. ४. १. ४४ ) इति ङीष् । यणादेशः । ‘ उदात्तयणो हल्पूर्वात् ' ( पा. सू. ६. १. १७४ ) इति ईकार उदात्तः । जसा सह एकादेश उदात्तेनोदात्तः' इति एकादेश उदात्तः । आपः । प्रातिपदिकस्वरः । काकुदः । प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदात्तः ॥
अभिप्लवषडहगतेषु उक्थ्येषु तृतीयसवने ब्राह्मणाच्छंसिनः ‘एवा ह्यस्य सूनृता' इति अनुरूपस्तृचः ।' एह्यू षु ब्रवाणि ते ' इति खण्डे ' अथ ब्राह्मणाच्छंसिनः' इत्युपक्रम्य ‘एवा ह्यसि वीरयुरेवा ह्यस्य सूनृता ' ( आश्व. श्रौ. ७. ८) इति सूत्रितम् ॥
ए॒वा ह्य॑स्य सू॒नृता॑ विर॒प्शी गोम॑ती म॒ही ।
प॒क्वा शाखा॒ न दा॒शुषे॑ ॥८
ए॒व । हि । अ॒स्य॒ । सू॒नृता॑ । वि॒ऽर॒प्शी । गोऽम॑ती । म॒ही ।
प॒क्वा । शाखा॑ । न । दा॒शुषे॑ ॥८
एव । हि । अस्य । सूनृता । विऽरप्शी । गोऽमती । मही ।
पक्वा । शाखा । न । दाशुषे ॥८
“अस्य इन्द्रस्य "सूनृता प्रियसत्यरूपा वाक् “दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय तदर्थम् “एवा “हि । एवं खलु अनन्तरपदवक्ष्यमाणगुणोपेता भवतीत्यर्थः । कीदृशी। “विरप्शी विविधरपणोपेतवाक्ययुक्ता बहुविधोपचारवादिनीत्यर्थः । “गोमती बह्वीभिर्गोभिरुपेता गोप्रदेत्यर्थः । अत एव “मही महती पूज्या । यथोक्तवाचो दृष्टान्तः । “पक्वा "शाखा “न । यथा बहुभिः पक्वैः फलैरुपेता पनसवृक्षादिशाखा प्रीतिहेतुस्तद्वत्। यद्यपि महन्नामसु ‘व्राधन् विरप्शी' ( नि. ३. ३. २२ ) इति पठितं, तथाप्यत्र मही इत्यनेन पुनरुक्तिप्रसङ्गात् अवयवार्थो गृहीतः ॥ एव । एवमादीनामन्तः ' ( फि. सू. ८२ ) इत्यन्तोदात्तः । संहितायां • निपातस्य च ' (पा. सू. ६. ३. १३६) इति दीर्घः । हि । निपात आद्युदात्तः । अस्य । प्रकृतस्येन्द्रस्य परामर्शात् इदमोऽन्वादेशे ' ( पा. सू. २. ४. ३२ ) इत्यादिना अशादेशोऽनुदात्त इति सर्वांनुदात्तः । सूनृता। ‘ऊन परिहाणे'। सुतराम् ऊनयति अप्रियमिति सून् । सा चासौ ऋता सत्या चेति सूनृता प्रियसत्या वाक् । ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्' ( पा. सू. ६.२.१९९) इति ऋकार उदात्तः । विरप्शी । विचित्रं रपणं विरप् । ' रप लप व्यक्तायां वाचि'। संपदादित्वात् भावे क्विप् । तदेषामस्तीति विरप्शानि वाक्यानि। तानि यस्यां वाचि सन्ति सा वाक् विरप्शिनी। अत इनिठनौ ' (पा.सू. ५. २. ११५) इति इनिः । ‘ यस्येति च ' ( पा. सू. ६. ४. १४८ ) इति अकारलोपः । ऋन्नेभ्यो डीप् ' ( पा. सू. ४. १. ५) इति डीप् । इकारः प्रत्ययस्वरेणोदात्तः । नकारलोपश्छान्दसः। सवर्णदीर्घः ‘एकादेश उदात्तेनोदात्तः ' इत्युदात्तः । गावोऽस्यां सन्तीति गोमती । मतुब्ङीपौ पित्त्वादनुदात्तौ । प्रातिपदिकस्वर एव शिष्यते । मही महती ।' उगितश्च ' ( पा. सू. ४. १. ६ ) इति ङीप् । तस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे प्राप्ते 'शतुरनुमो नद्यजादी ' इत्यत्र ‘बृहन्महतोरुपसंख्यानम् ' ( पा. सू. ६. १. १७३. १) इत्युदात्तत्वम् । अच्छब्दलोपश्छान्दसः । पक्वा । ‘ डुपचष् पाके'। ‘ निष्ठा ' ( पा. सू. ३. २. १०२ ) इति क्तप्रत्ययः । ‘ पचो वः ' ( पा. सू. ८. २. ५२ ) इति वत्वम् । ‘ चोः कुः । ( पा. सू. ८. २. ३० ) इति कुत्वम् । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । टापा सह सवर्णदीर्घः ‘एकादेश उदात्तेनोदात्तः' इत्युदात्तः । शाखा । ‘शाखृ श्लाखृ व्याप्तौ'। पचाद्यच् । चित्त्वादन्तोदात्ते प्राप्ते वृषादेः आकृतिगणत्वात् वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम् । दाशुषे ।' दाशृ दाने '। ' दाश्वान्साह्वान्मीढ्वांश्च ' ( पा. सू. ६. १. १२ ) इति निपातनात् क्वसौ इडभावो द्विर्वचनाभावश्च । चतुर्थ्येकवचने ‘ यचि भम् ' ( पा. सू. १. ४. १८ ) इति भसंज्ञायां ‘वसोः संप्रसारणम्' (पा. सू. ६. ४. १३१ ) इति संप्रसारणं वकारस्य उकारः । परपूर्वत्वम् । ‘शासिवसिघसीनां च ' ( पा. सू. ८. ३. ६०) इति षत्वम् । प्रत्ययस्वरेण उकार उदात्तः ॥
ए॒वा हि ते॒ विभू॑तय ऊ॒तय॑ इन्द्र॒ माव॑ते ।
स॒द्यश्चि॒त्सन्ति॑ दा॒शुषे॑ ॥९
ए॒व । हि । ते॒ । विऽभू॑तयः । ऊ॒तयः॑ । इ॒न्द्र॒ । माऽव॑ते ।
स॒द्यः । चि॒त् । सन्ति॑ । दा॒शुषे॑ ॥९
एव । हि । ते । विऽभूतयः । ऊतयः । इन्द्र । माऽवते ।
सद्यः । चित् । सन्ति । दाशुषे ॥९
हे इन्द्र "ते तव "विभूतयः ऐश्वर्यविशेषाः “एवा हि एवंविधाः खलु । किंविधा इति तदुच्यते । "मावते मत्सदृशाय “दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय “ऊतयः त्वदीयरक्षारूपाः “सद्यश्चित् “सन्ति । यदा कर्म अनुष्ठितं तदैव भवन्ति ॥ मावते मत्सदृशाय। ‘ वतुप्प्रकरणे युष्मदस्मद्भ्यां छन्दसि सादृश्य उपसंख्यानम्' (पा. सू. ५. २. ३९. १) इति अस्मच्छब्दात् वतुप् । मपर्यन्तस्य ‘प्रत्ययोत्तरपदयोश्च' (पा. सू. ७. २. ९८ ) इति मादेशः । अद्शब्देन सह ‘ अतो गुणे' (पा. सू. ६. १, ९७ ) इति । पररूपत्वम् । ‘दृग्दृशवतुषु' (पा. सू. ६. ३. ८९) इत्यनुवृत्तौ ‘आ सर्वनाम्नः' (पा. सू. ६.३.९१) इति दकारस्य आकारः। सवर्णदीर्घत्वम् । वतुपः पित्त्वात् प्रातिपदिकस्वर एव शिष्यते । सद्यः । समाने द्यवि इत्यर्थे ' सद्यः परुत्परार्यैषमः' (पा. सू. ५. ३. २२) इत्यादिना निपातितम् । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । चित् । चादयोऽनुदात्ताः' (फि. सू. ८४ ) इत्यनुदात्तः । सन्ति । अस भुवि'। लटः स्थाने झि। ‘ झोऽन्तः' (पा. सू. ७. १.३)। ‘अदिप्रभृतिभ्यः शपः' (पा. सू. २. ४. ७२) इति शपो लुक् । तिङः प्रत्ययाद्युदात्तत्वम् । ' प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्' (पा. सू. १. १. ६२) इति शबकारमाश्रित्य लसार्वधातुक़ानुदात्तत्वं न भवति । वर्णाश्रयविधौ प्रत्ययलक्षणं नास्ति ' (परिभा. ३१) इति निषेधात् । दाशुषे । गतमन्त्रे गतम् ॥
ए॒वा ह्य॑स्य॒ काम्या॒ स्तोम॑ उ॒क्थं च॒ शंस्या॑ ।
इन्द्रा॑य॒ सोम॑पीतये ॥१०
ए॒व । हि । अ॒स्य॒ । काम्या॑ । स्तोमः॑ । उ॒क्थम् । च॒ । शंस्या॑ ।
इन्द्रा॑य । सोम॑ऽपीतये ॥१०
एव । हि । अस्य । काम्या । स्तोमः । उक्थम् । च । शंस्या ।
इन्द्राय । सोमऽपीतये ॥१०
“अस्य इन्द्रस्य “स्तोमः सामसाध्यं स्तोत्रम् “उक्थं “च ऋक्साध्यं शस्त्रमपि “एवा “हि एते उभे एवंविधे खलु । किंविधे इति तदुच्यते । “काम्या कामयितव्ये “शंस्या ऋत्विग्भिः शंसनीये । किमर्थं शंसनमिति तदुच्यते । "इन्द्राय सोमपीतये इन्द्रस्य सोमपानार्थम् ॥ एवा ह्यस्य । व्यवहितमन्त्रे गतम्। काम्या । कमेर्णिङ्न्तात् ' अचो यत्' ( पा. सू. ३. १. ९७ )। णेरनिटि ' ( पा. सू. ६. ४. ५१ ) इति णिलोपः । ‘ तित्स्वरितम् ' ( पा. सू ६. १. १८५ ) इति स्वरिते प्राप्ते यतोऽनावः' ( पा. . ६. १. २१३ ) इत्याद्युदात्तत्वम् । सुपो डादेशः । स्तोमः । ‘ अर्तिस्तुसु°' ( उ. सू. १. १३७ ) इत्यादिना मन्प्रत्ययः । उक्थम् । वच परिभाषणे'।' पातॄतुदिवचिरिचिसिचिभ्यस्थक् ' ( उ. सू. २. १६४ ) इति थक् । कित्त्वात् संप्रसारणम् । परपूर्वत्वगुणाभावौ। शंस्या। ‘शंसु स्तुतौ । ण्यन्तात् ‘ अचो यत् । यतोऽनावः' इत्याद्युदात्तत्वम् । सुपो डादेशः । सोमस्य पीतिः सोमपीतिः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरे प्राप्ते व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् । अथवा सोमस्य पीतिर्यस्येन्द्रस्य इति सोमपीतिरिन्द्रः । ‘ बहुव्रीहौ प्रकृत्या पूर्वपदम्' (पा. सू. ६. २. १) इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ॥ १६ ॥
| मण्डल १ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
|