ऋग्वेदः सूक्तं १.७३
| ← सूक्तं १.७२ | ऋग्वेदः - मण्डल १ सूक्तं १.७३ पराशरः शाक्त्यः |
सूक्तं १.७४ → |
| दे. अग्निः। त्रिष्टुप्। |
रयिर्न यः पितृवित्तो वयोधाः सुप्रणीतिश्चिकितुषो न शासुः ।
स्योनशीरतिथिर्न प्रीणानो होतेव सद्म विधतो वि तारीत् ॥१॥
देवो न यः सविता सत्यमन्मा क्रत्वा निपाति वृजनानि विश्वा ।
पुरुप्रशस्तो अमतिर्न सत्य आत्मेव शेवो दिधिषाय्यो भूत् ॥२॥
देवो न यः पृथिवीं विश्वधाया उपक्षेति हितमित्रो न राजा ।
पुरःसदः शर्मसदो न वीरा अनवद्या पतिजुष्टेव नारी ॥३॥
तं त्वा नरो दम आ नित्यमिद्धमग्ने सचन्त क्षितिषु ध्रुवासु ।
अधि द्युम्नं नि दधुर्भूर्यस्मिन्भवा विश्वायुर्धरुणो रयीणाम् ॥४॥
वि पृक्षो अग्ने मघवानो अश्युर्वि सूरयो ददतो विश्वमायुः ।
सनेम वाजं समिथेष्वर्यो भागं देवेषु श्रवसे दधानाः ॥५॥
ऋतस्य हि धेनवो वावशानाः स्मदूध्नीः पीपयन्त द्युभक्ताः ।
परावतः सुमतिं भिक्षमाणा वि सिन्धवः समया सस्रुरद्रिम् ॥६॥
त्वे अग्ने सुमतिं भिक्षमाणा दिवि श्रवो दधिरे यज्ञियासः ।
नक्ता च चक्रुरुषसा विरूपे कृष्णं च वर्णमरुणं च सं धुः ॥७॥
यान्राये मर्तान्सुषूदो अग्ने ते स्याम मघवानो वयं च ।
छायेव विश्वं भुवनं सिसक्ष्यापप्रिवान्रोदसी अन्तरिक्षम् ॥८॥
अर्वद्भिरग्ने अर्वतो नृभिर्नॄन्वीरैर्वीरान्वनुयामा त्वोताः ।
ईशानासः पितृवित्तस्य रायो वि सूरयः शतहिमा नो अश्युः ॥९॥
एता ते अग्न उचथानि वेधो जुष्टानि सन्तु मनसे हृदे च ।
शकेम रायः सुधुरो यमं तेऽधि श्रवो देवभक्तं दधानाः ॥१०॥
सायणभाष्यम्
‘ रयिर्न' इति दशर्चं नवमं सूक्तं पराशरस्यार्षं त्रैष्टुभमाग्नेयम् । अनुक्रान्तं च-’ रयिर्न ' इति । प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोरुक्तो विनियोगः ॥
र॒यिर्न यः पि॑तृवि॒त्तो व॑यो॒धाः सु॒प्रणी॑तिश्चिकि॒तुषो॒ न शासुः॑ ।
स्यो॒न॒शीरति॑थि॒र्न प्री॑णा॒नो होते॑व॒ सद्म॑ विध॒तो वि ता॑रीत् ॥१
र॒यिः । न । यः । पि॒तृ॒ऽवि॒त्तः । व॒यः॒ऽधाः । सु॒ऽप्रनी॑तिः । चि॒कि॒तुषः॑ । न । शासुः॑ ।
स्यो॒न॒ऽशीः । अति॑थिः । न । प्री॒णा॒नः । होता॑ऽइव । सद्म॑ । वि॒ध॒तः । वि । ता॒री॒त् ॥१
रयिः । न । यः । पितृऽवित्तः । वयःऽधाः । सुऽप्रनीतिः । चिकितुषः । न । शासुः ।
स्योनऽशीः । अतिथिः । न । प्रीणानः । होताऽइव । सद्म । विधतः । वि । तारीत् ॥१
“पितृवित्तः पितुः सकाशाल्लब्धः “रयिः धनमिव "यः अग्निः “वयोधाः अन्नस्य दाता । यथा पैतृकं धनं विश्रम्भेण व्यवह्रियमाणं सत् अन्नप्रदं भवति तद्वदग्निरपि सर्वेषु यज्ञेषु विश्रम्भेण व्यवहृतः सन् अन्नप्रदो भवतीत्यर्थः । “चिकितुषो “न विदुषो धर्मशास्त्राभिज्ञस्य “शासुः शासनमिव "सुप्रणीतिः सुखेन प्रणेतव्यः । यथा विद्वच्छासनं सर्वेष्वनुष्ठेयेषु तत्तत्संशयनिर्णयाय नीयते तद्वदग्निरपि सर्वेषु यज्ञेषु प्रणीयते । यश्च “स्योनशीः सुखप्रदे गार्हपत्यायतनादौ शयानः “अतिथिर्न सुखासने उपवेशितः अर्घपाद्यादिभिः सत्कृतोऽतिथिरिव “प्रीणानः हविर्भिस्तर्पणीयः सोऽग्निः “विधतः परिचरतो यजमानस्य "सद्म गृहं “वि “तारीत् प्रवर्धयति ददाति वा । तत्र दृष्टान्तः । “होतेव । होता होमकर्ताध्वर्युस्तत्तत्कर्मकरणेन फलैर्यजमानस्य गृहं यथा वर्धयति तद्वत् ॥ पितृवित्तः । ‘ विद्लृ लाभे ' । कर्मणि निष्ठा । ‘ यस्य विभाषा' इति इट्प्रतिषेधः । ‘ विभाषा गमहनविदविशाम्' इति क्वसौ अस्य धातोः इटः विकल्पितत्वात् तत्रापि विशिसाहचर्यात्तौदादिक एव विदिर्गृह्यते इत्युक्तम् (का. ७.२. ६८)। • वित्तो भोगप्रत्यययोः' (पा. सू. ८. २. ५८ ) इति निष्ठानत्वाभावो निपातितः । वयोधाः । “डुधाञ् धारणपोषणयोः '। ‘आतो मनिन् ' इति विच् । सुप्रणीतिः। प्रणीयत इति प्रणीतिः । कर्मणि क्तिन् । ‘ तादौ च° ' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । पुनः सुशब्देन समासे कृद्ग्रहणे गतिकारकपूर्वस्यापि ग्रहणात् कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । चिकितुषः । लिटः क्वसुः । षष्ठ्येकवचने ‘वसोः संप्रसारणम् ' इति संप्रसारणम् । शासिवसिघसीनां च' इति षत्वम् । शासुः । ‘ शासु अनुशिष्टौ'। ' शॄस्वृस्निहि । इत्यादिना विधीयमान उप्रत्ययो बहुलवचनादस्मादपि द्रष्टव्यः । तत्र ‘ नित्' इत्यनुवृत्तेराद्युदात्तत्वम्। स्योनशीः । स्योनमिति सुखनाम । स्योने सुखकरे गार्हपत्यादिस्थाने शेते इति स्योनशीः । ‘ क्विप् च' इति क्विप् । प्रीणानः । ‘ प्रीञ् तर्पणे ' । कर्मणि शानचि व्यत्ययेन श्ना। विधतः । ‘ विध विधाने'। ‘ विधतिः परिचरणकर्मा' इति नैरुक्ताः । तुदादित्वात् शप्रत्ययः । ‘ शतुरनुमः' इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥
दे॒वो न यः स॑वि॒ता स॒त्यम॑न्मा॒ क्रत्वा॑ नि॒पाति॑ वृ॒जना॑नि॒ विश्वा॑ ।
पु॒रु॒प्र॒श॒स्तो अ॒मति॒र्न स॒त्य आ॒त्मेव॒ शेवो॑ दिधि॒षाय्यो॑ भूत् ॥२
दे॒वः । न । यः । स॒वि॒ता । स॒त्यऽम॑न्मा । क्रत्वा॑ । नि॒ऽपाति॑ । वृ॒जना॑नि । विश्वा॑ ।
पु॒रु॒ऽप्र॒श॒स्तः । अ॒मतिः॑ । न । स॒त्यः । आ॒त्माऽइ॑व । शेवः॑ । दि॒धि॒षाय्यः॑ । भू॒त् ॥२
देवः । न । यः । सविता । सत्यऽमन्मा । क्रत्वा । निऽपाति । वृजनानि । विश्वा ।
पुरुऽप्रशस्तः । अमतिः । न । सत्यः । आत्माऽइव । शेवः । दिधिषाय्यः । भूत् ॥२
“देवो न "सविता द्योतमानः सर्वस्य प्रेरकः सूर्य इव “यः अग्निः "सत्यमन्मा सत्यज्ञानो यथार्थदर्शी सोग्निः “क्रत्वा आत्मीयेन कर्मणा "विश्वा “वृजनानि । विभक्तिव्यत्ययः । सर्वेभ्यः संग्रामेभ्यः “निपाति नितरां पालयति । वर्ज्यन्ते हिंस्यन्तेऽस्मिन्निति वृजनं संग्रामः । अपि च “पुरुप्रशस्तः पुरुभिर्यजमानैः स्तुतोऽग्निः “अमतिर्न । रूपनामैतत् । रूपमिव “सत्यः बाधरहितः । रूप्यत इति रूपं स्वरूपम् । यथा पृथिव्यादेः स्वरूपमागमापायिषु विशेषेषु सत्स्वपि स्वयमैकरूप्येण नित्यं भवति तद्वदग्निरप्युच्चावचेषु सर्वेषु कर्मसु स्वयमेक एवं व्याप्य वर्तते । सोऽग्निः “शेवः सुखकरः । तत्र दृष्टान्तः । “आत्मेव । परमप्रेमास्पदतया निरतिशयानन्दस्वरूपः आत्मा यथा सर्वान् सुखयति । ‘ एतस्यैवानन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति' (बृ. उ. ४. ३. ३२ ) • एष ह्येवानन्दयाति (तै.आ. ८.७) इति च श्रवणात् । तद्वदग्निरपि स्वर्गादिफलहेतुतया सुखयति । एवंभूतोऽग्निः “दिधिषाय्यो “भूत् सर्वैर्यजमानैर्धारणीयो भवति । परित्यागे हि वीरहत्यालक्षणो दोषो भवति । तथा च तैतिरीयकं– वीरहा वा एष देवानां योऽग्निमुद्वासयते' ( तै. सं. १.५. २. १ ) इति । सत्यमन्मा । मननं मन्म। ‘ मन ज्ञाने । 'अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते' इति मनिन् । सत्यमवितथं मन्म यस्य । बहुव्रीहिस्वरः। वृजनानि ।' वृजी वर्जने'। ‘कॄपॄवृजि°' इत्यादिना क्युप्रत्ययः । पुरूप्रशस्तः । तृतीया कर्मणि ' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते ‘प्रवृद्धादीनां च ' ( पा. सू. ६. २. १४७ ) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। स ह्याकृतिगण इत्युक्तम् । अमतिः। ‘अम गत्यादिषु'। ‘अमेरतिः'। दिधिषाय्यः । दधातेः दिधिषाय्यः' (उ. सू. ३. ३७७ ) इति साय्यप्रत्ययान्तो निपात्यते ॥
दे॒वो न यः पृ॑थि॒वीं वि॒श्वधा॑या उप॒क्षेति॑ हि॒तमि॑त्रो॒ न राजा॑ ।
पु॒र॒ःसदः॑ शर्म॒सदो॒ न वी॒रा अ॑नव॒द्या पति॑जुष्टेव॒ नारी॑ ॥३
दे॒वः । न । यः । पृ॒थि॒वीम् । वि॒श्वऽधा॑याः । उ॒प॒ऽक्षेति॑ । हि॒तऽमि॑त्रः । न । राजा॑ ।
पु॒रः॒ऽसदः॑ । श॒र्म॒ऽसदः॑ । न । वी॒राः । अ॒न॒व॒द्या । पति॑जुष्टाऽइव । नारी॑ ॥३
देवः । न । यः । पृथिवीम् । विश्वऽधायाः । उपऽक्षेति । हितऽमित्रः । न । राजा ।
पुरःऽसदः । शर्मऽसदः । न । वीराः । अनवद्या । पतिजुष्टाऽइव । नारी ॥३
“देवो “न द्योतमानः सूर्य इव “यः अग्निः “विश्वधायाः सर्वस्य जगतो धर्ता । यथा सूर्यो वृष्ट्यादिप्रदानेन सर्वं जगत् धत्ते एवमग्निरपि यज्ञादिसाधनेन कृत्स्नस्य जगतो धारयिता । सोऽग्निः “पृथिवीं पृथिव्याम् "उपक्षेति सर्वेषां प्रियः सन् यज्ञगृहादौ निवसति । तत्र दृष्टान्तः । “हितमित्रो “न "राजा । हितान्यनुकूलानि मित्राणि यस्य तादृशो राजा यथा सुखेन निवसति तद्वत् । यथा सर्वजनमित्रो राजा एवमग्निरपि सर्वजनमित्र इत्यर्थः । न ह्यग्निं कश्चन द्विष्टे । यस्याग्नेः “पुरःसदः पुरस्तात् सीदन्त उपविशन्तः पुरुषाः “शर्मसदो “न “वीराः पितृगृहे वर्तमानाः पुत्राः इव वर्तन्ते । पिता पुत्रानिव अग्निः स्वस्य परिचारकान् रक्षतीति भावः । सोऽयमग्निरतिशयेन शुद्धः कर्मयोग्यो भवति । तत्र दृष्टान्तः । “अनवद्या अनिन्दिता “पतिजुष्टेव “नारी स्वपतिना सेविता स्वीकृता योषिदिव । सा यथा पातिव्रत्येन शुद्धा सती सर्वकर्मयोग्या भवति एवमग्निरपि ॥ विश्वधायाः । ‘ गतिकारकयोरपि पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च ' इति वचनात् कारकपूर्वादपि दधातेः “वहिहाधाञ्भ्यश्छन्दसि' इति असुन् । ‘णित्’ इत्यनुवृत्तेः ‘आतो युक् चिण्कृतोः' इति युक् । मरुद्वृधादित्वात् पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । उपक्षेति । ‘ क्षि निवासगत्योः '। बहुलं छन्दसि ' इति विकरणस्य लुक् । अनवद्या । बहुव्रीहौ ‘नञ्सुभ्याम् इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । पतिजुष्टेव । तृतीया कर्मणि ' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । नारी । ‘ नृनरयोर्वृद्धिश्च ' (पा. सू. ४. १. ७३ ग. ) इति शार्ङ्गस्वादिषु पाठात् ङीनन्त आद्युदात्तः ॥
तं त्वा॒ नरो॒ दम॒ आ नित्य॑मि॒द्धमग्ने॒ सच॑न्त क्षि॒तिषु॑ ध्रु॒वासु॑ ।
अधि॑ द्यु॒म्नं नि द॑धु॒र्भूर्य॑स्मि॒न्भवा॑ वि॒श्वायु॑र्ध॒रुणो॑ रयी॒णाम् ॥४
तम् । त्वा॒ । नरः॑ । दमे॑ । आ । नित्य॑म् । इ॒द्धम् । अ॒ग्ने॒ । सच॑न्त । क्षि॒तिषु॑ । ध्रु॒वासु॑ ।
अधि॑ । द्यु॒म्नम् । नि । द॒धुः॒ । भूरि॑ । अ॒स्मि॒न् । भव॑ । वि॒श्वऽआ॑युः । ध॒रुणः॑ । र॒यी॒णाम् ॥४
तम् । त्वा । नरः । दमे । आ । नित्यम् । इद्धम् । अग्ने । सचन्त । क्षितिषु । ध्रुवासु ।
अधि । द्युम्नम् । नि । दधुः । भूरि । अस्मिन् । भव । विश्वऽआयुः । धरुणः । रयीणाम् ॥४
हे “अग्ने “तं “त्वा पूर्वोक्तगुणविशिष्टं त्वां नरः “यज्ञस्य नेतारो यजमानाः “ध्रुवासु “क्षितिषु निश्चलासु चलनरहितासु भूमिषु । निरुपद्रवेषु ग्रामेष्वित्यर्थः। “दमे स्वकीये यज्ञगृहे "नित्यम् “इद्धम् अनवरतं समिद्भिः प्रज्वलितं कृत्वा "आ "सचन्त आभिमुख्येन सेवन्ते । किंच “अस्मिन् अग्नौ “द्युम्नं हविर्लक्षणमन्नं “भूरि चरुपुरोडाशादिरूपेण बहुविधम् “अधि “नि दधुः स्थापितवन्तः । एवंगुणविशिष्टो योऽग्निः स त्वं “विश्वायुः उक्तप्रकारेण सर्वान्नो भूत्वा “रयीणां धनानां “धरुणः धारयिता “भव । अस्मभ्यं दातुं धनानि धारयेत्यर्थः ॥ सचन्त । ‘ षच समवाये । छान्दसो वर्तमाने लङ् । ‘ बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि ' इति अडभावः । भव । ‘ द्व्यचोऽतस्तिङः' इति संहितायां दीर्घः । धरुणः । ‘ धारेर्णिलुक् च ' इति उनप्रत्ययः ॥
वि पृक्षो॑ अग्ने म॒घवा॑नो अश्यु॒र्वि सू॒रयो॒ दद॑तो॒ विश्व॒मायुः॑ ।
स॒नेम॒ वाजं॑ समि॒थेष्व॒र्यो भा॒गं दे॒वेषु॒ श्रव॑से॒ दधा॑नाः ॥५
वि । पृक्षः॑ । अ॒ग्ने॒ । म॒घऽवा॑नः । अश्युः॑ । वि । सू॒रयः॑ । दद॑तः । विश्व॑म् । आयुः॑ ।
स॒नेम॑ । वाज॑म् । स॒म्ऽइ॒थेषु॑ । अ॒र्यः । भा॒गम् । दे॒वेषु॑ । श्रव॑से । दधा॑नाः ॥५
वि । पृक्षः । अग्ने । मघऽवानः । अश्युः । वि । सूरयः । ददतः । विश्वम् । आयुः ।
सनेम । वाजम् । सम्ऽइथेषु । अर्यः । भागम् । देवेषु । श्रवसे । दधानाः ॥५
हे “अग्ने “मघवानः हविर्लक्षणेन धनेन युक्ता यजमानाः “पृक्षः अन्नानि “वि “अश्युः व्याप्नुवन्तु । त्वयानुगृहीताः सर्वाण्यन्नानि लभन्ताम् । ये च “सूरयः विद्वांसः त्वां स्तुवन्ति । “ददतः ये च तुभ्यं हवींषि ददतः प्रयच्छन्तो वर्तन्ते ते सर्वे “विश्वमायुः सर्वं जीवितं “वि अश्युः व्याप्नुवन्तु । वयं च “समिथेषु संग्रामेषु “अर्यः अरेः शत्रोः संबन्धिनं “वाजं अन्नं “सनेम त्वदनुग्रहात् संभजेमहि । तदनन्तरं “देवेषु त्वत्प्रमुखेष्विन्द्रादिषु “श्रवसे यशसे तदर्थं “भागं हविर्भागं “दधानाः स्थापयन्तो भूयास्मेति शेषः ॥ अश्युः । ‘ अशू व्याप्तौ ' । व्यत्ययेन परस्मैपदम् । ‘ बहुलं छन्दसि ' इति विकरणस्य लुक् । ददतः । नाभ्यस्ताच्छतुः' इति नुमागमप्रतिषेधः । ‘ अभ्यस्तानामादिः' इत्याद्युदात्तत्वम् । सनेम । वन षण संभक्तौ ' । व्यत्ययेन शः । अर्यः । अरिशब्दात् षष्येततकवचने “ जसादिषु च्छन्दसि वावचनम् ' इति घेर्ङिति' इति गुणाभावे यणादेशः। अरिशब्दः ‘अच इः' इति इप्रत्ययान्तः अन्तोदात्तः। उदात्तयण:०' इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । भागम् । ‘कर्षात्वतः' इत्यन्तोदात्तत्वम् ॥ ॥१९॥
ऋ॒तस्य॒ हि धे॒नवो॑ वावशा॒नाः स्मदू॑ध्नीः पी॒पय॑न्त॒ द्युभ॑क्ताः ।
प॒रा॒वतः॑ सुम॒तिं भिक्ष॑माणा॒ वि सिन्ध॑वः स॒मया॑ सस्रु॒रद्रि॑म् ॥६
ऋ॒तस्य॑ । हि । धे॒नवः॑ । वा॒व॒शा॒नाः । स्मत्ऽऊ॑ध्नीः । पी॒पय॑न्त । द्युऽभ॑क्ताः ।
प॒रा॒ऽवतः॑ । सु॒ऽम॒तिम् । भिक्ष॑माणाः । वि । सिन्ध॑वः । स॒मया॑ । स॒स्रुः॒ । अद्रि॑म् ॥६
ऋतस्य । हि । धेनवः । वावशानाः । स्मत्ऽऊध्नीः । पीपयन्त । द्युऽभक्ताः ।
पराऽवतः । सुऽमतिम् । भिक्षमाणाः । वि । सिन्धवः । समया । सस्रुः । अद्रिम् ॥६
“ऋतस्य “हि ऋतं देवयजनदेशं प्राप्तमग्निमेव “धेनवः अग्निहोत्रादिहविषां दोग्ध्र्यो गावः “पीपयन्त क्षीरादिलक्षणं गव्यमपाययन् । कीदृश्यो गावः । “वावशानाः अग्निं पुनःपुनः कामयमाना: “स्मदूध्नीः । स्मच्छब्दो नित्यशब्दसमानार्थः । नित्यमूधसा युक्ताः । सर्वदा पयसः प्रदात्र्य इत्यर्थः । “द्युभक्ताः दिवा प्रकाशेन संभक्ताः संश्लिष्टाः तेजस्विन्य इत्यर्थः । अपि च “सिन्धवः स्यन्दनशीला नद्यः “सुमतिम् अस्याग्नेः शोभनामनुग्रहात्मिकां बुद्धिं “भिक्षमाणाः याचमानाः सत्यः “अद्रिं “समया अद्रेः पर्वतस्य समीपे “परावतः दूरदेशात् “वि सस्रुः विशेषेण गच्छन्ति प्रवहन्ति । अग्नये दातव्यानां हविषां निष्पत्तये प्रवहन्तीत्यर्थः ॥ ऋतस्य । क्रियाग्रहणं कर्तव्यम् ' इति कर्मणः संप्रदानत्वात् चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । वावशानाः । वश कान्तौ ' । यङन्तात् शानच् । ‘ न वशः ' ( पा. सू. ६. १. २० ) इति संप्रसारणप्रतिषेधः । ‘ बहुलं छन्दसि ' इति शपो लुक् । ‘ छन्दस्युभयथा ' इति शानच आर्धधातुकत्वात् अतोलोपयलोपौ । अत एव लसार्वधातुकानुदात्तत्वाभावे चित्स्वर एव शिष्यते । स्मदूध्नीः । स्मत् नित्यान्यूधांसि यासाम् ।' ऊधसोऽनङ्' ( पा. सू. ५. ४. १३१ ) इति अनङादेशः समासान्तः । ‘ संख्याव्ययादेर्ङीप् ' ( पा. सू. ४. १. २६ ) इति ङीप् । भसंज्ञायाम् ‘ अलोपोऽनः' इति अलोपः। ङीपः पित्त्वादनुदात्तत्वे बहुव्रीहिस्वर एव शिष्यते । पीपयन्त । ‘पा पाने ' । अस्मात् हेतुमति णिच् । “शाच्छासाह्वा ' इति युक्। ण्यन्तात् लुङि च्लेः चङादेशादि । ‘ चंङ्यन्यतरस्याम्' इति चङः पूर्वस्योदात्तत्वम् । ' हि च ' इति निघातप्रतिषेधः । परावतः परागतात् । दूरं हि परागतं भवति । अस्मिन् धात्वर्थे गम्यमाने ' उपसर्गाच्छन्दसि धात्वर्थे ' (पा. सू. ५. १. ११८) इति वतिः ॥
त्वे अ॑ग्ने सुम॒तिं भिक्ष॑माणा दि॒वि श्रवो॑ दधिरे य॒ज्ञिया॑सः ।
नक्ता॑ च च॒क्रुरु॒षसा॒ विरू॑पे कृ॒ष्णं च॒ वर्ण॑मरु॒णं च॒ सं धुः॑ ॥७
त्वे इति॑ । अ॒ग्ने॒ । सु॒ऽम॒तिम् । भिक्ष॑माणाः । दि॒वि । श्रवः॑ । द॒धि॒रे॒ । य॒ज्ञियाः॑ ।
नक्ता॑ । च॒ । च॒क्रुः । उ॒षसा॑ । विरू॑पे॒ इति॒ विऽरू॑पे । कृ॒ष्णम् । च॒ । वर्ण॑म् । अ॒रु॒णम् । च॒ । सम् । धु॒रिति॑ धुः ॥७
त्वे इति । अग्ने । सुऽमतिम् । भिक्षमाणाः । दिवि । श्रवः । दधिरे । यज्ञियाः ।
नक्ता । च । चक्रुः । उषसा । विरूपे इति विऽरूपे । कृष्णम् । च । वर्णम् । अरुणम् । च । सम् । धुरिति धुः ॥७
हे “अग्ने “सुमतिं शोभनामनुग्रहात्मिकां बुद्धिं “भिक्षमाणाः याचमानाः “यज्ञियासः यज्ञार्हाः सर्वे देवाः "दिवि द्योतमाने “त्वे त्वयि “श्रवः हविर्लक्षणमन्नं “दधिरे अस्थापयन् । अग्निर्देवानामन्नादः' (तै. ब्रा. ३.१.४.१.) इति श्रुतेः। तदनन्तरं तादृशे हविर्युक्तायानुष्ठानाय “विरूपे विविधरूपे “उषसा उषःकालोपलक्षितमहः । “नक्ता “च नक्तं रात्रिं च “चक्रुः अकुर्वन् । एतदेव स्पष्टयति । "कृष्णं “च “वर्णं रात्र्यां श्यामलवर्णमन्धकारम् अह्नि “अरुणम् आरोचनं श्वेतवर्णं तेजः “च "सं “धुः सम्यक् स्थापितवन्तः ॥ त्वे। सुपां सुलुक् ' इति सप्तम्याः शेआदेशः । नक्ता । तेनैव द्वितीयाया डादेशः । उषसा । तेनैव विभक्तेः आकारः । धुः । डुधाञ् धारणपोषणयोः' । लुङि ‘गातिस्था०' इति सिचो लुक् । आतः' इति झेः जुसादेशः । ‘ बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि ' इति अडभावः ॥
यान्रा॒ये मर्ता॒न्सुषू॑दो अग्ने॒ ते स्या॑म म॒घवा॑नो व॒यं च॑ ।
छा॒येव॒ विश्वं॒ भुव॑नं सिसक्ष्यापप्रि॒वान्रोद॑सी अ॒न्तरि॑क्षम् ॥८
यान् । रा॒ये । मर्ता॑न् । सुसू॑दः । अ॒ग्ने॒ । ते । स्या॒म॒ । म॒घऽवा॑नः । व॒यम् । च॒ ।
छा॒याऽइ॑व । विश्व॑म् । भुव॑नम् । सि॒स॒क्षि॒ । आ॒प॒प्रि॒ऽवान् । रोद॑सी॒ इति॑ । अ॒न्तरि॑क्षम् ॥८
यान् । राये । मर्तान् । सुसूदः । अग्ने । ते । स्याम । मघऽवानः । वयम् । च ।
छायाऽइव । विश्वम् । भुवनम् । सिसक्षि । आपप्रिऽवान् । रोदसी इति । अन्तरिक्षम् ॥८
“यान् “मर्तान् मनुष्यानस्मान् “राये धनाय “सुषूदः अग्निहोत्रादिकर्मसु प्रेरयसि “ते तादृशाः “वयं “च "मघवानः धनिनः “स्याम भवेम । “रोदसी द्यावापृथिव्यौ “अन्तरिक्षं च "आपप्रिवान् स्वतेजसा वृष्ट्युदकेन व आपूरितवांस्त्वं च "विश्वं "भुवनं सर्वं जगत् "सिसक्षि सेवसे अनुगृह्य सर्वं रक्षसीत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः । “छायेव । यथा छत्रादेः छाया आतपादिजनितं क्लेशं निवार्य रक्षति तद्वत् ॥ राये । ऊडिदम् ' इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । सुषूदः । 'षूद प्रेरणे'। लेटि अडागमः । ‘ बहुलं छन्दसि ' इति शपः श्लुः । ‘ अभ्यस्तानामादिः' इत्याद्युदात्तत्वम् ।' यद्वृत्तान्नित्यम् । इति निघातप्रतिषेधः । सिसक्षि । ' षच समवाये' । बहुलं छन्दसि ' इति शपः श्लुः । ‘ इत्' इत्यनुवृत्तौ ‘ बहुलं छन्दसि ' इति अभ्यासस्य इत्वम् । आपप्रिवान् ।' प्रा पूरणे'। लिटः क्वसुः । ‘ वस्वेकाजाद्धसाम्' इति इडागमः । ‘ आतो लोप इटि च ' इति आकारलोपः । ‘ द्विर्वचनेऽचि' इति स्थानिवद्भावात् द्विर्भावादि ॥
अर्व॑द्भिरग्ने॒ अर्व॑तो॒ नृभि॒र्नॄन्वी॒रैर्वी॒रान्व॑नुयामा॒ त्वोताः॑ ।
ई॒शा॒नासः॑ पितृवि॒त्तस्य॑ रा॒यो वि सू॒रयः॑ श॒तहि॑मा नो अश्युः ॥९
अर्व॑त्ऽभिः । अ॒ग्ने॒ । अर्व॑तः । नृऽभिः॑ । नॄन् । वी॒रैः । वी॒रान् । व॒नु॒या॒म॒ । त्वाऽऊ॑ताः ।
ई॒शा॒नासः॑ । पि॒तृ॒ऽवि॒त्तस्य॑ । रा॒यः । वि । सू॒रयः॑ । श॒तऽहि॑माः । नः॒ । अ॒श्युः॒ ॥९
अर्वत्ऽभिः । अग्ने । अर्वतः । नृऽभिः । नॄन् । वीरैः । वीरान् । वनुयाम । त्वाऽऊताः ।
ईशानासः । पितृऽवित्तस्य । रायः । वि । सूरयः । शतऽहिमाः । नः । अश्युः ॥९
हे “अग्ने “त्वोताः त्वया रक्षिताः सन्तो वयम् “अर्वद्भिः अस्मदीयैरश्वैः “अर्वतः शत्रुसंबन्धिनः अश्वान् “नृभिः अस्मदीयैर्भटैः "नॄन् शत्रोर्भटान् । वीर्याज्जायन्ते इति वीराः पुत्राः । तैः "वीरान् शत्रुपुत्रांश्च “वनुयाम हन्याम । वनुष्यतिर्हन्तिकर्मानवगतसंस्कारो भवति ' ( निरु. ५. २ ) इति यास्कः । “पितृवित्तस्य पित्रादिपरंपरया लब्धस्य “रायः धनस्य “ईशानासः स्वामिनः “सूरयः विद्वांसः “नः अस्माकं पुत्राः “शतहिमाः शतं संवत्सरान् जीवन्तः सन्तः “वि “अश्युः विशेषेण भुञ्जताम् । अस्मदीयानां पुत्राणामारोग्यं दीर्घमायुश्च भवत्वित्यर्थः ॥ त्वोताः त्वयोताः ।' प्रत्ययोत्तरपदयोश्च ' इति मपर्यन्तस्य त्वादेशः । व्यत्ययेन आत्वम् । “ तृतीया कर्मणि ' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । शतहिमाः । अत्र हिमशब्देन तद्वान् हेमन्तो लक्ष्यते । ब्राह्मणं च भवति - शतं हिमा इत्याह शतं त्वा हेमन्तानिन्धिषीयेति वावैतदाह ' ( तै. सं. १, ५, ८. ५ ) इति । शतं हिमाः शतं हेमन्तर्तवो येषां ते शतसंवत्सरजीविन इत्यर्थः । अश्युः । ‘ अश भोजने '। ‘ बहुलं छन्दसि ' इति विकरणस्य लुक् ॥
ए॒ता ते॑ अग्न उ॒चथा॑नि वेधो॒ जुष्टा॑नि सन्तु॒ मन॑से हृ॒दे च॑ ।
श॒केम॑ रा॒यः सु॒धुरो॒ यमं॒ तेऽधि॒ श्रवो॑ दे॒वभ॑क्तं॒ दधा॑नाः ॥१०
ए॒ता । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । उ॒चथा॑नि । वे॒धः॒ । जुष्टा॑नि । स॒न्तु॒ । मन॑से । हृ॒दे । च॒ ।
श॒केम॑ । रा॒यः । सु॒ऽधुरः॑ । यम॑म् । ते॒ । अधि॑ । श्रवः॑ । दे॒वऽभ॑क्तम् । दधा॑नाः ॥१०
एता । ते । अग्ने । उचथानि । वेधः । जुष्टानि । सन्तु । मनसे । हृदे । च ।
शकेम । रायः । सुऽधुरः । यमम् । ते । अधि । श्रवः । देवऽभक्तम् । दधानाः ॥१०
हे “वेधः । मेधाविनामैतत् । मेधाविन् “अग्ने “एता “उचथानि एतानि इदानीमस्माभिः प्रयुक्तानि स्तोत्राणि "ते तव "मनसे मनोवृत्तये “हृदे तद्वृत्तिमते अन्तःकरणाय “च "जुष्टानि “सन्तु प्रियाणि भवन्तु । "ते तव संबन्धिनः “सुधुरः सुष्ठु निर्वाहकस्य । यद्वा । शोभनं धूर्वति दारिद्र्यं हिनस्तीति सुधूः । तादृशस्य “रायः धनस्य “यमं नियमनं कर्तुं “शकेम शक्ता भूयास्म । किं कुर्वन्तः । “देवभक्तं देवैः संभजनीयं “श्रवः हविर्लक्षणमन्नम् “अधि “दधानाः अग्नेरुपरि धारयन्तः । अग्नौ हविर्भिर्होमं कुर्वन्तः इत्यर्थः ॥ उचथानि । “वच परिभाषणे । रुविदिभ्यां कित्' (उ. सू. ३. ३९५) इति विधीयमानः अथप्रत्ययः कित्त्वं च बहुलवचनादस्मादपि भवति । वच्यादिना संप्रसारणम् । जुष्टानि । जुष्टार्पिते व च्छन्दसि, नित्यं मन्त्रे (पा. सू. ६. १. २०९ - २१० ) इत्याद्युदात्तत्वम् । हृदे। ‘ पद्दन्° ' इत्यादिना हृदयशब्दस्य हृदादेशः । शकेम। ‘ शक्लृ शक्तौ । ‘ लिङ्याशिष्यङ्' । सुधुरः । धुर्वी हिंसार्थः । ‘ क्विप् च ' इति क्विप् । राल्लोपः' इति वकारलोपः । ‘ न पूजनात्' इति समासान्तप्रतिषेधः । देवैर्भक्तं देवभक्तम् । ' तृतीया कर्मणि' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ॥ २० ॥ ॥ १२ ॥
एकादश सौपर्णसूक्तानि (खिलसूक्तानि १.२- १.१२) ऋ.सं. १.७३ अन्ते पठितव्यानि
| मण्डल १ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
|