ऋग्वेदः सूक्तं १.१४

ऋग्वेदः - मण्डल १
सूक्तं १.१४
मेधातिथिः काण्वः।

दे. विश्वे देवाः (विश्वैर्देवैः सहितोऽग्निः), ३ इन्द्रवायुबृहस्पतिमित्रग्निपूषभगादित्यमरुद्गणाः, १० विश्वदेवाग्नीन्द्रवायुमित्रधामानि, ११ अग्निः। गायत्री

ऐभिरग्ने दुवो गिरो विश्वेभिः सोमपीतये ।
देवेभिर्याहि यक्षि च ॥१॥
आ त्वा कण्वा अहूषत गृणन्ति विप्र ते धियः ।
देवेभिरग्न आ गहि ॥२॥
इन्द्रवायू बृहस्पतिं मित्राग्निं पूषणं भगम् ।
आदित्यान्मारुतं गणम् ॥३॥
प्र वो भ्रियन्त इन्दवो मत्सरा मादयिष्णवः ।
द्रप्सा मध्वश्चमूषदः ॥४॥
ईळते त्वामवस्यवः कण्वासो वृक्तबर्हिषः ।
हविष्मन्तो अरंकृतः ॥५॥
घृतपृष्ठा मनोयुजो ये त्वा वहन्ति वह्नयः ।
आ देवान्सोमपीतये ॥६॥
तान्यजत्राँ ऋतावृधोऽग्ने पत्नीवतस्कृधि ।
मध्वः सुजिह्व पायय ॥७॥
ये यजत्रा य ईड्यास्ते ते पिबन्तु जिह्वया ।
मधोरग्ने वषट्कृति ॥८॥
आकीं सूर्यस्य रोचनाद्विश्वान्देवाँ उषर्बुधः ।
विप्रो होतेह वक्षति ॥९॥
विश्वेभिः सोम्यं मध्वग्न इन्द्रेण वायुना ।
पिबा मित्रस्य धामभिः ॥१०॥
त्वं होता मनुर्हितोऽग्ने यज्ञेषु सीदसि ।
सेमं नो अध्वरं यज ॥११॥
युक्ष्वा ह्यरुषी रथे हरितो देव रोहितः ।
ताभिर्देवाँ इहा वह ॥१२॥

सायणभाष्यम्

‘ ऐभिरग्ने' इत्यादिकस्य द्वादशर्चस्य तृतीयसूक्तस्य ऋषिच्छन्दसी पूर्ववत् । तच्च सूक्तं बहुदेवताकम् । अत एवानुक्रम्यते - ऐभिर्वैश्वदेवम्' इति । विनियोगस्तु -व्यूढद्वादशाहस्य प्रथमे छन्दोमे तृतीयसवने वैश्वदेवशस्त्रे ‘ऐभिरग्ने दुवो गिरः' इति सूक्तम् । तथा च सूत्रितम् -' अथ छन्दोमाः समुद्रादूर्मिः' इत्युपक्रम्य “ ऐभिरग्ने दुवो गिर इति वैश्वदेवम् ' ( आश्व. श्रौ. ८. ९) इति ॥

ऐभि॑रग्ने॒ दुवो॒ गिरो॒ विश्वे॑भि॒ः सोम॑पीतये ।

दे॒वेभि॑र्याहि॒ यक्षि॑ च ॥१

आ । ए॒भिः॒ । अ॒ग्ने॒ । दुवः॑ । गिरः॑ । विश्वे॑भिः । सोम॑ऽपीतये ।

दे॒वेभिः॑ । या॒हि॒ । यक्षि॑ । च॒ ॥१

आ । एभिः । अग्ने । दुवः । गिरः । विश्वेभिः । सोमऽपीतये ।

देवेभिः । याहि । यक्षि । च ॥१

हे “अग्ने “एभिः अस्मिन् यज्ञे संभावितैः "विश्वेभिः "देवेभिः सर्वैर्देवैः सह "सोमपीतये सोमपानोपेतयागार्थं "दुवः अस्मदीयां परिचर्यां “गिरः अस्मदीयाः स्तुतीश्च प्रति “आ "याहि आगच्छ । “यक्षि “च आगत्य यज च ॥ एभिः । पूर्वनिर्दिष्टानां देवानाम् इदमा परामर्शात् इदमोऽन्वादेशेऽशनुदात्तस्तृतीयादौ ' इति अश् अनुदात्तः । शित्त्वात् सर्वादेशः । ‘ नेदमदसोरकोः ' ( पा. सू. ७. १. ११ ) इति भिस ऐसादेशाभावः । विभक्तिरनुदात्तैव । न च ‘ उडिदम् °' इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वं तत्र ‘ अन्तोदात्तात् ' ( पा. सू. ६. १. १६९) इत्यधिकारात् । दुवः । ‘ नब्विषयस्यानिसन्तस्य' (फि. सू. २६ ) इत्याद्युदात्तत्वम् । विश्वेभिः । विश्वशब्दो विशेः क्वनन्तः नित्त्वादाद्युदात्तः । ‘ बहुलं छन्दसि ' (पा. सू. ७. १. १० ) इति भिस ऐस् न भवति । ‘ बहुवचने झल्येत् ' ( पा. सू. ७. ३. १०३ ) इति एत्वम् । सोमपीतये । सोमशब्दः ‘अर्तिस्तुसु' (उ. सू. १. १३७) इत्यादिना मनन्तो नित्त्वादाद्युदात्तः । सोमस्य पीतिर्यस्मिन् यागे स सोमपीतिः । तस्मै । तादर्थ्ये चतुर्थी । देवेभिः । ‘ बहुलं छन्दसि ' इति भिस ऐसादेशाभावः । ‘ बहुवचने झल्येत् ' इति एत्वम् । यक्षि। यजेर्लोट: सिप् । बहुलं छन्दसि ' ( पा. सू. २. ४. ७३ ) इति शपो लुक् । व्रश्चादिना षत्वम् । ‘ षढोः कः सि' (पा. सू. ८. २. ४१ ) इति कत्वम् । सेर्हिरादेशश्छान्दसत्वात् न भवति । सिपः पित्त्वेनानुदात्तत्वात् धातुस्वर एव ॥

आ त्वा॒ कण्वा॑ अहूषत गृ॒णन्ति॑ विप्र ते॒ धिय॑ः ।

दे॒वेभि॑रग्न॒ आ ग॑हि ॥२

आ । त्वा॒ । कण्वाः॑ । अ॒हू॒ष॒त॒ । गृ॒णन्ति॑ । वि॒प्र॒ । ते॒ । धियः॑ ।

दे॒वेभिः॑ । अ॒ग्ने॒ । आ । ग॒हि॒ ॥२

आ । त्वा । कण्वाः । अहूषत । गृणन्ति । विप्र । ते । धियः ।

देवेभिः । अग्ने । आ । गहि ॥२

हे विप्र मेधाविन् अग्ने “कण्वाः मेधाविन ऋत्विजः “त्वा यज्ञनिष्पादकं त्वाम् “आ “अहूषत आह्वयन्ति । तथा “ते “धियः त्वदीयानि कर्माणि “गृणन्ति कथयन्ति । ततो हे “अग्ने “देवेभिः देवैः सह “आ “गहि आगच्छ। ‘ विप्रः' इत्यादिषु चतुर्विंशतिसंख्याकेषु मेधाविनामसु कण्वः ऋभुः' (नि. ३. १५. ७ ) इति पठितम् ॥ त्वा । “त्वामौ द्वितीयायाः' (पा. सू. ८. १. २३) इति त्वादेशः सर्वानुदात्तः । कण्वाः। कण शब्दार्थः । ‘ अशिप्रुषिलटिकणिखटि' ( उ. सू. १. १४९) इत्यादिना क्वन् । नित्त्वादाद्युदात्तः । अहूषत । “ ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च'। ‘ छन्दसि लुङ्लङ्लिटः' इति वर्तमाने लुङ् । ञित्त्वादात्मनेपदं झः । ‘ आत्मनेपदेष्वनतः' (पा. सू. ७. १. ५) इति अदादेशः । च्लेः सिच। एकाचः० ' ( पा. सू. ७. २. १०) इति इट्प्रतिषेधः । ‘ बहुलं छन्दसि ' इति संप्रसारणं परपूर्वत्वम् । हलः' ( पा. सू. ६. ४. २ ) इति दीर्घत्वम् ।' आदेशप्रत्यययोः ' ( पा. सू. ८. ३. ५९ ) इति षत्वम् । छान्दसत्वात् ऊकारस्य न गुणः । अडागमः। गृणन्ति ।' गॄ शब्दे'। लट् । झि । ‘ झोऽन्तः । ‘क्र्यादिभ्यः श्ना' । ‘ प्वादीनां ह्रस्वः' (पा. सू. ७. ३. ८० ) इति धातोर्ह्रस्वत्वम् ।। ‘ श्नाभ्यस्तयोरातः ' ( पा. सू. ६. ४. ११२ ) इति आकारलोपः । ऋवर्णाच्चेति वक्तव्यम् ' ( का. ८. ४. १. १ ) इति णत्वम् । तिङः स्वर एव शिष्यते । विप्र । आमन्त्रितनिघातः । ते । अनुदात्तम्' इत्यनुवृत्तौ ‘ तेमयावेकवचनस्य ' ( पा. सू. ८. १. २२ ) इति षष्ठ्याः ते इति आदेशः । देवेभिः । छान्दस ऐसभावः । गहि ।' गम्लृ सृप्लृ गतौ ' । लोटः सिप् । ‘सेर्हयपिच्च'। “कर्तरि शप्' । तस्य ‘ बहुलं छन्दसि ' इति लुक् । अनुदात्तोपदेश' ( पा. सू. ६. ४. ३७ ) इत्यादिना मकारलोपः । तस्य असिद्धवदत्रा भात् ' ( पा. सू. ६. ४. २२ ) इति असिद्धत्वात् ' अतो हेः ' ( पा. सू. ६. ४. १०५) इति हेर्लुक् न भवति ॥

इ॒न्द्र॒वा॒यू बृह॒स्पतिं॑ मि॒त्राग्निं पू॒षणं॒ भग॑म् ।

आ॒दि॒त्यान्मारु॑तं ग॒णम् ॥३

इ॒न्द्र॒वा॒यू इति॑ । बृह॒स्पति॑म् । मि॒त्रा । अ॒ग्निम् । पू॒षण॑म् । भग॑म् ।

आ॒दि॒त्यान् । मारु॑तम् । ग॒णम् ॥३

इन्द्रवायू इति । बृहस्पतिम् । मित्रा । अग्निम् । पूषणम् । भगम् ।

आदित्यान् । मारुतम् । गणम् ॥३

इन्द्रादिदेवान् “मारुतं मरुतां वायूनां संबन्धिनं "गणं च हे अग्ने यक्षि इति पदद्वयमनुवर्तते ।। इन्द्रश्च वायुश्च इन्द्रवायू ।' देवताद्वन्द्वे च ' (पा. सू. ६. ३. २६ ) इति प्राप्तस्य आनङः ‘ उभयत्र वायोः प्रतिषेधो वक्तव्यः' (पा. सू. ६. ३. २६. १ ) इति प्रतिषेधः। ‘ देवताद्वन्द्वे च' (पा. सू. ६. २. १४१ ) इति प्राप्तस्योभयपदप्रकृतिस्वरस्य ‘नोत्तरपदेऽनुदात्तादौ ' ( पा. सू. ६. २. १४२ ) इति निषेधः । समासान्तोदात्तत्वमेव । बृहस्पतिम् । तद्बृहतोः करपत्योश्चौरदेवतयोरभिधेययोः सुट् तलोपो वक्तव्यः' (पा. म. ६. १. १५७ ) इति तलोपः सुडागमश्च । बृहच्छब्दमाद्युदात्तं केचित् वर्णयन्तीति वामनः । ‘ पा रक्षणे '। पातीति पतिः ।' पातेर्डतिः' (उ. सू. ४. ४९७ )। प्रत्ययस्वरेणाद्युदात्तः । समासे ‘ उभे वनस्पत्यादिषु युगपत् ' ( पा. सू. ६. २. १४० ) इति उभयपदप्रकृतिस्वरत्वम् । मित्रा । द्वितीयायाः ‘सुपां सुलुक् ' ( पा. सू. ७. १. ३९ ) इत्यादिना विभक्तेः आजादेशः । आदित्यान् । अदितेरपत्यानि आदित्याः । ‘दित्यदित्यादित्यपत्युत्तरपदण्ण्यः ' (पा. सू. ४. १. ८५)। प्रत्ययस्वरः । मारुतम् । मरुतां विकारः । ‘अनुदात्तादेश्च'। (पा. सू. ४. ३. १४० ) इति अञ् । ञित्वादाद्युदात्तः ॥

प्र वो॑ भ्रियन्त॒ इन्द॑वो मत्स॒रा मा॑दयि॒ष्णव॑ः ।

द्र॒प्सा मध्व॑श्चमू॒षद॑ः ॥४

प्र । वः॒ । भ्रि॒य॒न्ते॒ । इन्द॑वः । म॒त्स॒राः । मा॒द॒यि॒ष्णवः॑ ।

द्र॒प्साः । मध्वः॑ । च॒मू॒ऽसदः॑ ॥४

प्र । वः । भ्रियन्ते । इन्दवः । मत्सराः । मादयिष्णवः ।

द्रप्साः । मध्वः । चमूऽसदः ॥४

हे इन्द्रादिदेवाः "वः युष्मदर्थम् “इन्दवः सोमाः “प्र “भ्रियन्ते प्रकर्षेण संपाद्यन्ते । कीदृशाः । “मत्सराः तृप्तिकराः । ‘ मत्सरः सोमो मन्दतेस्तृप्तिकर्मणः' ( निरु. २. ५) इति यास्कः । “मादयिष्णवः हर्षहेतवः “द्रप्साः बिन्दुरूपाः "मध्वः मधुराः 'चमूषदः चमूषु चमसादिपात्रेष्व्यवस्थिताः। प्र। 'व्यवहिताश्च ( पा. सू. १. ४. ८२ ) इति व्यवहितप्रयोगः । भ्रियन्ते । भृञो यकि ‘ रिङशयग्लिङ्लक्षु' (पा. सू. ७. ४. २८) इति रिङादेशः । हृञो वा । 'हृग्रहोर्भश्छन्दसि ' ( पा. सू. ८. २. ३२. १ ) इति हकारस्य भकारः । इन्दवः ।' उन्दी क्लेदने । उन्दन्ति पात्राणीति । ‘ नित् । इत्यनुवृत्तौ ‘ उन्देरिच्चादेः ' (उ. सू. १. १२) इति उप्रत्ययः आदेः इकारश्च । नित्त्वादाद्युदात्तः। मत्सराः । ‘ मद तृप्तियोगे'। चित्' इत्यनुवृत्तौ ‘कृधूमदिभ्यः कित्' ( उ. सू. ३. ३५३ ) इति सरप्रत्ययः । ‘ तितुत्रतथसिसुसरकसेषु च ' ( पा. सू. ७. २. ९ ) इति इट्प्रतिषेधः । चित्त्वादन्तोदात्तः । मादयिष्णवः । ‘ मदी हर्षग्लेपनयोः । मदेर्ण्यन्तात् “ णेश्छन्दसि' (पा. सू. ३. २. १३७ ) इति इष्णुच् । णेरनिटि ' ( पा. सू. ६. ४. ५१ ) इति णिलोपे प्राप्ते ‘अयामन्ताल्वाय्येल्विष्णुषु । (पा. सू. ६. ४. ५५ ) इति अयादेशः । चित्त्वादन्तोदात्तः । मध्वः । मधुशब्द आद्युदात्त उक्तः । मधुशव्दस्य व्यत्ययेन पुंलिङ्गत्वम्। संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः' इति ‘जसि च ' (पा. सू. ७. ३.१०९) इति गुणो न भवति । चमूषदः । ‘ चमु छमु जमु झमु अदने । चम्यते भक्ष्यते येषु चमसेषु ते चम्वः । ‘ कृपिचमि° ' ( उ. सू. १. ८१ ) इत्यादिना ऊः । तत्र सीदन्तीति चमूषदः । ‘ सत्सूद्विष० (पा.सू.. . ३. २. ६१) इत्यादिना क्विप् । सुषमादेः आकृतिगणत्वात् षत्वम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥

ईळ॑ते॒ त्वाम॑व॒स्यव॒ः कण्वा॑सो वृ॒क्तब॑र्हिषः ।

ह॒विष्म॑न्तो अरं॒कृत॑ः ॥५

ईळ॑ते । त्वाम् । अ॒व॒स्यवः॑ । कण्वा॑सः । वृ॒क्तऽब॑र्हिषः ।

ह॒विष्म॑न्तः । अ॒र॒म्ऽकृतः॑ ॥५

ईळते । त्वाम् । अवस्यवः । कण्वासः । वृक्तऽबर्हिषः ।

हविष्मन्तः । अरम्ऽकृतः ॥५

हे अग्ने "त्वाम् ईळते ऋत्विजः स्तुवन्ति । कीदृशाः । "अवस्यवः । अवनं रक्षणं तद्धेतून् देवानिच्छन्तः । "कण्वासः मेधाविनः “वृक्तबर्हिषः आस्तरणार्थं छिन्नदर्भाः "हविष्मन्तः हविर्युक्ताः “अरंकृतः अलंकर्तारः ॥ ईळते । ‘ ईड स्तुतौ । अनुदात्तेत्त्वात् लटो झः । ‘ अदिप्रभृतिभ्यः शपः । इति शपो लुक् । झस्य अदादेशः । टेः एत्वम् । ' तास्यनुदात्तेत् ° ' (पा. सू. ६. १. १८६) इत्यादिना लसार्वधातुकस्यानुदात्तत्वात् धातुस्वर एव शिष्यते । अवस्यवः । अवन्तीत्यवा देवाः । तानतिशयेनेच्छन्ति । ‘सुप आत्मनः क्यच् । ‘ क्यचि च' (पा. सू. ७. ४. ३३) इति ईत्वं न भवति । ‘ न च्छन्दस्यपुत्रस्य' (पा. सू. ७. ४. ३५) इति निषेधात् । ‘ सर्वप्रातिपदिकेभ्यो लालसायां सुग्वक्तव्यः' ( पा. म. ७. १. ५१. २) इति सुक् । ‘ क्याच्छन्दसि ' ( पा. सू. ३. २. १७०) इति उप्रत्ययः । अतो लोपः । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । कण्वासः । कण शब्दार्थः । कणन्ति ध्वनन्ति स्तोत्रादिपाठेनेति कण्वा ऋत्विजः । ‘ अशिप्रुषि° ' ( उ. सू. १. १४९ ) इत्यादिना क्वन् । नित्त्वादाद्युदात्तः । ‘ आज्जसेरसुक् ' (पा. सू. ७. १. ५० ) इति असुक् । वृक्तबर्हिषः । वृक्तम् उक्तम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । हविष्मन्तः । हविरेषामस्तीति हविष्मन्तः । तसौ मत्वर्थे ' (पा. सू. १. ४. १९ ) इति भत्वेन अपदत्वात् न रुत्वम् । अरंकृतः । अलंकुर्वन्तीत्यरंकृतः । ‘ क्विप् च ' इति । क्विप् । ह्रस्वस्य तुक् । 'कपिलकादीनां संज्ञाच्छन्दसोर्वा लो रत्वमापद्यते ' ( पा. म. ८. २. १८) इति लकारस्य रेफादेशः ॥

घृ॒तपृ॑ष्ठा मनो॒युजो॒ ये त्वा॒ वह॑न्ति॒ वह्न॑यः ।

आ दे॒वान्सोम॑पीतये ॥६

घृ॒तऽपृ॑ष्ठाः । म॒नः॒ऽयुजः॑ । ये । त्वा॒ । वह॑न्ति । वह्न॑यः ।

आ । दे॒वान् । सोम॑ऽपीतये ॥६

घृतऽपृष्ठाः । मनःऽयुजः । ये । त्वा । वहन्ति । वह्नयः ।

आ । देवान् । सोमऽपीतये ॥६

हे अग्ने “त्वा त्वां "ये अश्वाः रथेन “वहन्ति । कीदृशाः । "घृतपृष्ठाः पुष्टाङ्गत्वेन दीप्तपृष्ठाः "मनोयुजः मनःसंकल्पमात्रेण रथे युज्यमानाः "वह्नयः वोढारः तैरश्वैः सोमपीतये सोमपानहेतुयागार्थं “देवान् “आ वह इति शेषः ॥ घृतपृष्ठाः । ‘ घृ क्षरणदीप्त्योः । घृतं दीप्तं पृष्ठं येषां ते घृतपृष्ठाः ।। घृतशब्दः प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । मनसा युञ्जते इति मनोयुजः । ‘ ऋत्विग्दधृक् ' ( पा. सू. ३. २. ५९ ) इत्यादिना क्विन् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । त्वा । ‘ त्वामौ द्वितीयायाः' इत्यनुदात्तः त्वादेशः । वहन्ति । शप्तिङोरनुदात्तत्वात् धातुस्वरः । यद्वृत्तयोगात् निघाताभावः । वह्नयः । ‘ निः' ( उ. सू. ४. ४८८ ) इत्यनुवृत्तौ ‘ वहिश्रिश्रुयुद्रुग्लाहात्वरिभ्यो नित् ' ( उ. सू. ४. ४९१ ) इति निप्रत्ययः । तस्य नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । सोमपीतये । उक्तम् । सकारे परतो नकारस्य संहितायां • नश्च' (पा. सू. ८. ३. ३०) इति धुडागमः। ‘ खरि च ' (पा. सू. ८. ४. ५५ ) इति चर्त्वम् । ‘चयो द्वितीयाः शरि पौष्करसादेः' (पा. सू. ८. ४. ४८. ३ ) इति द्वितीयस्थकारः ॥ ॥ २६ ॥

तान्यज॑त्राँ ऋता॒वृधोऽग्ने॒ पत्नी॑वतस्कृधि ।

मध्व॑ः सुजिह्व पायय ॥७

तान् । यज॑त्रान् । ऋ॒त॒ऽवृधः॑ । अग्ने॑ । पत्नी॑ऽवतः । कृ॒धि॒ ।

मध्वः॑ । सु॒ऽजि॒ह्व॒ । पा॒य॒य॒ ॥७

तान् । यजत्रान् । ऋतऽवृधः । अग्ने । पत्नीऽवतः । कृधि ।

मध्वः । सुऽजिह्व । पायय ॥७

हे "अग्ने "तान् इन्द्रादीन् देवान् "यजत्रान् यजनीयान् "ऋतावृधः सत्यस्य यज्ञस्य वा वर्धकान् “पत्नीवतः पत्नीयुक्तान् "कृधि कुरु । हे "सुजिह्व शोभनजिह्वोपेत "मध्वः मधुरस्य सोमस्य भागं देवान् “पायय ॥ यजत्रान् । ‘ अमिनक्षियजिबन्धिपतिभ्योऽत्रन् ' ( उ. सू. ३. ३८५) इति यजेः अत्रन् प्रत्ययः । ऋतावृधः । ‘ वृधु वृद्धौ ' । अन्तर्भावितण्यर्थात् ' क्विप् च ' ( पा. सू. ३. २. ७६ ) इति क्विप् । अन्येषामपि दृश्यते ' ( पा. सू. ६. ३. १३७ ) इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम् । वृधेर्धातुस्वरः । समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अग्ने । पादादित्वात् नामन्त्रितनिघातः । षाष्ठिकमाद्युदात्तत्वम् । पत्नीवतः । ‘ पत्युर्नो यज्ञसंयोगे' (पा. सू. ४. १. ३३) इति ङीप्; इकारस्य च नकारः । ता एषां सन्तीति मतुप् । छन्दसीरः ' ( पा. सू. ८. २. १५) इति वत्वम् । पतिशब्दो डतिप्रत्ययान्तत्वादाद्युदात्तः । ङीम्मतुपोरनुदात्तत्वात् स एव शिष्यते । कृधि । कृञो लोटः सिः । ‘ सेर्ह्यपिच्च ' ( पा. सू. ३. ४. ८७ ) इति हिः । ‘ बहुलं छन्दसि' इति विकरणलुक् । ' श्रुशृणुपृकृवृभ्यश्छन्दसि' ( पा. सू. ६. ४. १०२ ) इति हेर्धिरादेशः । ङित्त्वाद्गुणाभावः । मध्वः। उक्तम् । सुजिह्व । आमन्त्रितनिघातः । पायय । पा पाने '। पिबन्तं प्रयुङ्क्ते इति ' हेतुमति च ' ( पा. सू. ३. १. २६ ) इति णिच् । ‘ शाच्छासाह्वाव्यावेपां युक्' (पा. सू. ७. ३. ३७) इति युक्। पूर्वस्यामन्त्रितस्य अविद्यमानवत्वम् । अत एव अव्यवधायकत्वात् मध्व इत्यपेक्ष्य “ तिङ्तितसङः' इति निघातः ॥

ये यज॑त्रा॒ य ईड्या॒स्ते ते॑ पिबन्तु जि॒ह्वया॑ ।

मधो॑रग्ने॒ वष॑ट्कृति ॥८

ये । यज॑त्राः । ये । ईड्याः॑ । ते । ते॒ । पि॒ब॒न्तु॒ । जि॒ह्वया॑ ।

मधोः॑ । अ॒ग्ने॒ । वष॑ट्ऽकृति ॥८

ये । यजत्राः । ये । ईड्याः । ते । ते । पिबन्तु । जिह्वया ।

मधोः । अग्ने । वषट्ऽकृति ॥८

"ये देवाः "यजत्राः यष्टव्याः तथा "ये देवाः "ईड्याः स्तुत्याः “ते सर्वेऽपि "वषट्कृति वषट्कारकाले वषट्कारयुक्ते यागे वा हे "अग्ने "ते त्वदीयया "जिह्वया "मधोः मधुरस्य सोमस्य भागं "पिबन्तु । यजत्राः । गतम् । ईड्याः । ‘ ईड स्तुतौ ।' ऋहलोर्ण्यत् । तित्स्वरिते प्राप्ते ईडवन्दवृशंसदुहां ण्यतः (पा. सू. ६. १. २१४ ) इत्याद्युदात्तत्वम् । द्वितीयस्य तेशब्दस्य युष्मदादेशस्य सर्वानुदात्तत्वम् । मधोः । उप्रत्ययस्य नित्वादाद्युदात्तत्वमुक्तम् । अग्ने । आमन्त्रितनिघातः । वषट्कृति । करोतेः संपदादिभ्यो भावे क्विप् । वषट् इत्यस्य करणं यस्मिन् यागे इति बहुव्रीहिः। वषट् इत्यस्य निपातत्वदाद्युदात्तत्वम् । बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

आकीं॒ सूर्य॑स्य रोच॒नाद्विश्वा॑न्दे॒वाँ उ॑ष॒र्बुध॑ः ।

विप्रो॒ होते॒ह व॑क्षति ॥९

आकी॑म् । सूर्य॑स्य । रो॒च॒नात् । विश्वा॑न् । दे॒वान् । उ॒षः॒ऽबुधः॑ ।

विप्रः॑ । होता॑ । इ॒ह । व॒क्ष॒ति॒ ॥९

आकीम् । सूर्यस्य । रोचनात् । विश्वान् । देवान् । उषःऽबुधः ।

विप्रः । होता । इह । वक्षति ॥९

"विप्रः मेधावी "होता होमनिष्पादकोऽग्निः "उषर्बुधः उषःकाले योगगमनाय प्रबुध्यमानान् "विश्वान् “देवान "सूर्यस्य संबन्धिनः "रोचनात् स्वर्गलोकात् "इह कर्मणि "आकीं “वक्षति आवहतु॥ आकीम् । निपात आद्युदात्तः । सूर्यस्य । सूर्यशब्दो ‘ राजसूयसूर्य° ' ( पा. सू. ३. १. ११४ ) इत्यादिना क्यप्प्रत्ययान्तो निपातितः । क्यपः पित्त्वात् धातुस्वरेणाद्युदात्तः । रोचनात् रोचमानात् । “ रुच दीप्तौ ' । ‘अनुदात्तेतश्च हलादेः' (पा. सू. ३. २. १४९ ) इति कर्तरि युच् । चितः' इत्यन्तोदात्तत्वम् । विश्वान् । विशेः क्वनन्तो नित्त्वादाद्युदात्तः । उपर्बुधः। उषर्बुध्यन्ते इत्युषर्बुधः। ‘क्विप् च' (पा. सू. ३. २. ७६ ) इति क्विप् । धातुस्वरेण उकार उदात्तः । समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । विप्रः । ‘ऋज़ेन्द्र ' ( उ. सू. २. १८६ ) इत्यादिना रन् । नित्वादाद्युदात्तः । होता । ह्वयतेस्ताच्छील्ये तृन् । ‘बहुलं छन्दसि ' इति संप्रसारणम् । परपूर्वत्वम् । गुणः । नित्त्वादाद्युदात्तः । इह । ‘ इदमो हः ' ( पा. सू. ५. ३. ११ ) इति हप्रत्ययः । इदम इश् ' ( पा. सू. ५. ३. ३) इति इश् । शित्त्वात् सर्वादेशः । प्रत्ययस्वरः । वक्षति। वहेः प्रार्थनायां लिङर्थे लेट् । तस्य तिप्। कर्तरि शप् । शपि परतः ‘ सिब्बहुलं लेटि' ( पा. सू. ३. १. ३४) इति सिप् । ढत्वकत्वषत्वानि। ‘तिङ्ङतिङः' इति निघातः ।।

अग्निष्टोमे प्रउगशस्त्रस्य याज्या ‘विश्वेभिः सोम्यं मधु ' इति । ‘ स्तोत्रमग्रे शस्त्रात्' इति खण्डे सूत्रितं - विश्वेभिः सोम्यं मध्विति याज्या ' ( आश्व. श्रौ. ५. १० ) इति ॥

विश्वे॑भिः सो॒म्यं मध्वग्न॒ इन्द्रे॑ण वा॒युना॑ ।

पिबा॑ मि॒त्रस्य॒ धाम॑भिः ॥१०

विश्वे॑भिः । सो॒म्यम् । मधु॑ । अग्ने॑ । इन्द्रे॑ण । वा॒युना॑ ।

पिब॑ । मि॒त्रस्य॑ । धाम॑ऽभिः ॥१०

विश्वेभिः । सोम्यम् । मधु । अग्ने । इन्द्रेण । वायुना ।

पिब । मित्रस्य । धामऽभिः ॥१०

हे "अग्ने त्वं "विश्वेभिः सर्वैः पूषभगादिभिर्देवैः "इन्द्रेण "वायुना "मित्रस्य संबन्धिभिः “धामभिः तेजोभिमूर्तिविशेषरूपैश्च सह "सोम्यं सोमसंबन्धि "मधु मधुरं भागं "पिब ॥ विश्वेभिः । ‘ बहुलं छन्दसि ' ( पा. सू. ७. १. १०) इति भिस ऐसादेशाभावः । सोम्यम् । सोममर्हति यः' (पा.सू. ४. ४. १३७ ) इत्यनुवृत्तौ ‘मये च ' ( पा. सू. ४. ४. १३८ ) इति यप्रत्ययः सोमस्य विकार इत्यर्थे । “यस्येति च ' ( पा. सू. ६. ४. १४८ ) इति अकारलोपः । प्रत्ययस्वरः । मधु । ‘फलि. पाटिनमिमनि° ' ( उ. सू. १. १८) इत्यादिना उप्रत्ययः । ‘ नित्' इत्यनुवृत्तेः नित्त्वादाद्युदात्तः । वायुना । ‘ कृवापाजि° ' ( उ. सू. १. १ ) इत्यादिना उण् । ‘आतो युक् चिण्कृतोः ' (पा. सू. ७. ३. ३३ ) इति युक् । प्रत्ययस्वरः । पिब । ‘पा पाने'। लोटः सेर्हिरादेशः । शपि ‘पाघ्रा ' (पा.सू. ७. ३. ७८ ) इत्यादिना पिबादेशः । अतो हेः ' ( पा. सू. ६. ४. १०५ ) इति हेर्लुक् । शपः पित्त्वात् धातुस्वरः। पादादित्वात् न निघातः । द्व्यचोऽतस्तिङः ' (पा. सू. ६. ३. १३५) इति संहितायां दीर्घः । धामभिः । धाञ् । ‘ आतो मनिन् ' (पा. सू. ३. २. ७४) इति मनिन् । नित्स्वरः ।।

त्वं होता॒ मनु॑र्हि॒तोऽग्ने॑ य॒ज्ञेषु॑ सीदसि ।

सेमं नो॑ अध्व॒रं य॑ज ॥११

त्वम् । होता॑ । मनुः॑ऽहितः । अग्ने॑ । य॒ज्ञेषु॑ । सी॒द॒सि॒ ।

सः । इ॒मम् । नः॒ । अ॒ध्व॒रम् । य॒ज॒ ॥११

त्वम् । होता । मनुःऽहितः । अग्ने । यज्ञेषु । सीदसि ।

सः । इमम् । नः । अध्वरम् । यज ॥११

हे "अग्ने "मनुर्हितः मनुषा होत्रादिरूपेण मनुष्येण हितः संपादितः "होता होमनिष्पादको यः “त्वं "यज्ञेषु "सीदसि तिष्ठसि “सः त्वं “नः अस्मदीयम् “इमम् "अध्वरं यज्ञं "यज निष्पादय ॥ मनुर्हितः । मन्यते इति मनुः । निच्च ' ( उ. सू. २. २७४ ) इत्यनुवृत्तौ ‘ बहुलमन्यत्रापि ' ( उ. सू, २. २७८) उस् । नित्त्वादाद्युदात्तः । हितः । धाञो धातोः ‘ निष्ठा ' इति क्तप्रत्ययः । ‘ दधातेर्हिः' (पा. सू. ७. ४. ४२ ) इति हिरादेशः । मनुषा हितो मनुर्हितः । ‘ कर्तृकरणे कृता बहुलम् ' (पा.सू. २. १. ३२) इति समासः । कृत्स्वरापवादेन तृतीया कर्मणि ' ( पा. सू. ६. २. ४८) इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । सीदसि । ‘षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु '। लटः सिप् । शपि • पाघ्राध्मा° ' ( पा. सू. ७. ३. ७८ ) इत्यादिना सीदादेशः । निघातः । सेममित्यत्र संहितायां ' सोऽचि लोपे चेत्पादपूरणम् ' ( पा. सू. ६. १. १३४ ) इति सोर्लोपे गुणः । अध्वरम् । न विद्यते ध्वरो हिंसा यस्मिन् सोऽध्वरः । नञ्सुभ्याम् ' ( पा. सू. ६. २. १७२ ) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । ‘नो अध्वरम्' इत्यत्र संहितायाम् “ एङः पदान्तादति ' ( पा. सू. ६. १. १०९ ) इति पूर्वरूपं प्राप्तं ' प्रकृत्यान्तःपादमव्यपरे' (पा. सू. ६. १. ११५) इति प्रकृतिभावात् निवर्तते ।

यु॒क्ष्वा ह्यरु॑षी॒ रथे॑ ह॒रितो॑ देव रो॒हित॑ः ।

ताभि॑र्दे॒वाँ इ॒हा व॑ह ॥१२

यु॒क्ष्व । हि । अरु॑षीः । रथे॑ । ह॒रितः॑ । दे॒व॒ । रो॒हितः॑ ।

ताभिः॑ । दे॒वान् । इ॒ह । आ । व॒ह॒ ॥१२

युक्ष्व । हि । अरुषीः । रथे । हरितः । देव । रोहितः ।

ताभिः । देवान् । इह । आ । वह ॥१२

हे “देव अग्ने "रोहितः रोहिच्छब्दाभिधेयास्त्वदीया वडवाः "रथे "युक्ष्व योजय। हिशब्दः पादपूरणार्थः । कीदृशीः । "अरुषीः गतिमतीः "हरितः हर्तुं रथारूढान् पुरुषान् नेतुं समर्थाः। “ताभिः वडवाभिः "इह अस्मिन् कर्मणि "देवान् "आ "वह ॥ युक्ष्व ।' युजिर् योगे'। लोट् । स्वरितेत्त्वादात्मनेपदम् ।' थासः से'। 'सवाभ्यां वामौ'। 'रुधादिभ्यः श्नम्। तस्य बाहुलकात् लुक् । कुत्वषत्वे । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । संहितायां ' द्व्यचोऽतस्तिङः ' ( पा. सू. ६. ३. १३५) इति दीर्घः । अरुषीः । ‘ऋ गतौ । रन्ति (?) गच्छन्तीत्यरुष्यो वडवाः। ‘ ऋहनिभ्यामुषन्' (उ. सू. ४. ५१३)। धातोर्गुणो रपरत्वम् । नित्त्वादाद्युदात्तोऽरुषशब्दः । तस्मात् स्त्रियां छान्दसो ङीप् । शसि ‘ प्रथमयोः पूर्वसवर्णः ' ( पा. सू. ६. १. १०२) इति दीर्घः । रथे। रमेः औणादिकः क्थन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तः । हरितः । ‘ हृसृरुहियुषिभ्य इतिः ' ( उ. सू. १. ९७ ) इति हरतेः इतिप्रत्ययः । इकारः प्रत्ययस्वरेणोदात्तः । रोहितः । रुहेरपि तेनैव सूत्रेण इतिः । इकारः प्रत्ययस्वरेणोदात्तः । ताभिः। ‘सावेकाचः°' (पा.सू. ६. १. १६८ ) इति विभक्तेः प्राप्तमुदात्तत्वं • साववर्ण ' (पा. सू. ६. १. १८२) इति निषिध्यते । देवान् इत्यत्र पूर्ववत् रुत्वानुनासिकौ ॥ ॥ २७ ॥

टिप्पणी

ऐभिरग्ने दुवो गिर इति वैश्वदेवमेति सप्तमेऽहनि सप्तमस्याह्नो रूपं - ऐ.ब्रा. ५.१७.११

आग्नेयं सूक्तमैभिर्यद् वैश्वदेवमिहोच्यते । तद्विश्वलिङ्गं गायत्रं वैश्वदेवेषु शस्यते ।। बृ.दे. ३.३३ ।।