ऋग्वेदः सूक्तं १.१७७
| ← सूक्तं १.१७६ | ऋग्वेदः - मण्डल १ सूक्तं १.१७७ अगस्त्यो मैत्रावरुणिः। |
सूक्तं १.१७८ → |
| दे. इन्द्रः। त्रिष्टुप्। |
आ चर्षणिप्रा वृषभो जनानां राजा कृष्टीनां पुरुहूत इन्द्रः ।
स्तुतः श्रवस्यन्नवसोप मद्रिग्युक्त्वा हरी वृषणा याह्यर्वाङ् ॥१॥
ये ते वृषणो वृषभास इन्द्र ब्रह्मयुजो वृषरथासो अत्याः ।
ताँ आ तिष्ठ तेभिरा याह्यर्वाङ्हवामहे त्वा सुत इन्द्र सोमे ॥२॥
आ तिष्ठ रथं वृषणं वृषा ते सुतः सोमः परिषिक्ता मधूनि ।
युक्त्वा वृषभ्यां वृषभ क्षितीनां हरिभ्यां याहि प्रवतोप मद्रिक् ॥३॥
अयं यज्ञो देवया अयं मियेध इमा ब्रह्माण्ययमिन्द्र सोमः ।
स्तीर्णं बर्हिरा तु शक्र प्र याहि पिबा निषद्य वि मुचा हरी इह ॥४॥
ओ सुष्टुत इन्द्र याह्यर्वाङुप ब्रह्माणि मान्यस्य कारोः ।
विद्याम वस्तोरवसा गृणन्तो विद्यामेषं वृजनं जीरदानुम् ॥५॥
सायणभाष्यम्
‘ आ चर्षणिप्राः' इति पञ्चर्चं त्रयोदशं सूक्तमागस्त्यमैन्द्रं त्रैष्टुभम् । ‘आ चर्षणिप्राः पञ्च' इत्यनुक्रमणिका । होत्रकशस्त्रेषु स्तोमवृद्धावस्य विशेषविनियोगः । ‘ ऐन्द्राणि त्रैष्टुभान्यमरुच्छब्दान्यावपेरन् ' ( आश्व. श्रौ. ७. १२ ) इति सूत्रितत्वात् ॥
आ च॑र्षणि॒प्रा वृ॑ष॒भो जना॑नां॒ राजा॑ कृष्टी॒नां पु॑रुहू॒त इन्द्र॑ः ।
स्तु॒तः श्र॑व॒स्यन्नव॒सोप॑ म॒द्रिग्यु॒क्त्वा हरी॒ वृष॒णा या॑ह्य॒र्वाङ् ॥१
आ । च॒र्ष॒णि॒ऽप्राः । वृ॒ष॒भः । जना॑नाम् । राजा॑ । कृ॒ष्टी॒नाम् । पु॒रु॒ऽहू॒तः । इन्द्रः॑ ।
स्तु॒तः । श्र॒व॒स्यन् । अव॑सा । उप॑ । म॒द्रिक् । यु॒क्त्वा । हरी॒ इति॑ । वृष॑णा । आ । या॒हि॒ । अ॒र्वाङ् ॥१
आ । चर्षणिऽप्राः । वृषभः । जनानाम् । राजा । कृष्टीनाम् । पुरुऽहूतः । इन्द्रः ।
स्तुतः । श्रवस्यन् । अव॑सा । उप । मद्रिक् । युक्त्वा । हरी इति । वृषणा । आ । याहि । अर्वाङ् ॥ १ ॥
अयम् “इन्द्रः “चर्षणिप्राः । चर्षणयो मनुष्याः । तेषां धनादिना प्रीणयिता । “जनानां सर्वेषां “वृषभः कामानां वर्षिता । तथा "कृष्टीनाम् । मनुष्यनामैतत् । मनुष्याणां “राजा स्वामी “पुरुहूतः बहुभिराहूतः । ईदृश इन्द्रोऽस्मानाजानातु आगच्छतु वा । उत्तरार्धः परोक्षवादः । हे इन्द्र “स्तुतः अस्माभिः “श्रवस्यन् हविर्लक्षणान्नमिच्छन् “अवसा अस्मद्रक्षणेन तर्पणेन वा युक्तः सन् “मद्रिक मदभिमुखमञ्चन् “वृषणा वर्षकौ युवानौ “हरी अश्वौ युक्त्वा रथे योजयित्वा “अर्वाङ् अस्मदभिमुखम् “आ “याहि आगच्छ ॥
ये ते॒ वृष॑णो वृष॒भास॑ इन्द्र ब्रह्म॒युजो॒ वृष॑रथासो॒ अत्या॑ः ।
ताँ आ ति॑ष्ठ॒ तेभि॒रा या॑ह्य॒र्वाङ्हवा॑महे त्वा सु॒त इ॑न्द्र॒ सोमे॑ ॥२
ये । ते॒ । वृष॑णः । वृ॒ष॒भासः॑ । इ॒न्द्र॒ । ब्र॒ह्म॒ऽयुजः॑ । वृष॑ऽरथासः । अत्याः॑ ।
तान् । आ । ति॒ष्ठ॒ । तेभिः॑ । आ । या॒हि॒ । अ॒र्वाङ् । हवा॑महे । त्वा॒ । सु॒ते । इ॒न्द्र॒ । सोमे॑ ॥२
ये । ते । वृषणः । वृषभासः । इन्द्र । ब्रह्मऽयुजः । वृषऽरथासः । अत्याः ।
तान्। आ । तिष्ठ। तेभिः । आ। याहि । अर्वाङ् । हवामहे । त्वा । सुते । इन्द्र । सोमे ॥ २ ॥
हे "इन्द्र “ते तव संबन्धिनः “वृषणः वर्षका युवानो वर्षणवन्तो वा “वृषभासः श्रेष्ठाः “ब्रह्मयुजः परिवृढेन मन्त्रेण युज्यमानाः “वृषरथासः वर्षणरथवन्तः । तत्र नियुक्ता इत्यर्थः । ईदृशाः “अत्याः अश्वा "ये सन्ति “तान् आ “तिष्ठ आश्रय आरोह । “तेभिः तैः “अर्वाङ् अस्मदभिमुखम् “आ “याहि आगच्छ । वयं च हे “इन्द्र “सोमे "सुते सति “त्वा त्वां हवामहे आह्वयामः ॥
आ ति॑ष्ठ॒ रथं॒ वृष॑णं॒ वृषा॑ ते सु॒तः सोम॒ः परि॑षिक्ता॒ मधू॑नि ।
यु॒क्त्वा वृष॑भ्यां वृषभ क्षिती॒नां हरि॑भ्यां याहि प्र॒वतोप॑ म॒द्रिक् ॥३
आ । ति॒ष्ठ॒ । रथ॑म् । वृष॑णम् । वृषा॑ । ते॒ । सु॒तः । सोमः॑ । परि॑ऽसिक्ता । मधू॑नि ।
यु॒क्त्वा । वृष॑ऽभ्याम् । वृ॒ष॒भ॒ । क्षि॒ती॒नाम् । हरि॑ऽभ्याम् । या॒हि॒ । प्र॒ऽवता॑ । उप॑ । म॒द्रिक् ॥३
आ । तिष्ठ । रथम् । वृषणम् । वृषा । ते । सुतः । सोमः । परिऽसिक्ता । मधूनि ।
युक्त्वा । वृषऽभ्याम् । वृषभ । क्षितीनाम् । हरिऽभ्याम् । याहि । प्रऽवता । उप । मद्रिक् ॥३॥
हे इन्द्र त्वं “रथम् “आ “तिष्ठ आश्रय यज्ञगमनार्थम् । कीदृशं रथम् । “वृषणं वर्षकं कामानाम् । किमर्थमिति चेत् । उच्यते । “ते त्वदर्थं “वृषा वर्षकः “सोमः “सुतः अभिषुतः । तथा “मधूनि मधुराणि घृतक्षीरादीनि “परिषिक्ता परितः सिक्तानि संपादितानि । यद्वा । मधूनि मधुराः सोमरसाश्चमसेषु पूरिताः । आगमनप्रकार उच्यते । हे “वृषभ वर्षकेन्द्र “वृषभ्यां वर्षकाभ्यां “हरिभ्यां “युक्त्वा रथं योजयित्वा “क्षितीनां कर्मसु निवसतां यजमानानां अस्माकमनुग्रहाय । क्षितीनां वृषभेति वा योज्यम् । “प्रवता वेगवता रथेन “मद्रिक् मदभिमुखमञ्चन मदाभिमुख्येन उप “याहि ॥
अ॒यं य॒ज्ञो दे॑व॒या अ॒यं मि॒येध॑ इ॒मा ब्रह्मा॑ण्य॒यमि॑न्द्र॒ सोम॑ः ।
स्ती॒र्णं ब॒र्हिरा तु श॑क्र॒ प्र या॑हि॒ पिबा॑ नि॒षद्य॒ वि मु॑चा॒ हरी॑ इ॒ह ॥४
अ॒यम् । य॒ज्ञः । दे॒व॒ऽयाः । अ॒यम् । मि॒येधः॑ । इ॒मा । ब्रह्मा॑णि । अ॒यम् । इ॒न्द्र॒ । सोमः॑ ।
स्ती॒र्णम् । ब॒र्हिः । आ । तु । श॒क्र॒ । प्र । या॒हि॒ । पिब॑ । नि॒ऽसद्य॑ । वि । मु॒च॒ । हरी॒ इति॑ । इ॒ह ॥४
अयम् । यज्ञः । देवऽयाः । अयम् । मियेधः । इमा । ब्रह्माणि । अयम् । इन्द्र । सोमः ।।
स्तर्णम् । बर्हिः । आ । तु । शक्र । प्र । याहि । पिब । निऽसद्य । वि। मुच। हरी इति । इह ॥ ४ ॥
अहर्गणेषु मध्येष्वहःसु हारियोजनग्रहस्य याज्या । अग्निष्टोमोऽत्यग्निष्टोमः' इति खण्डे सूत्रितम्- अयं यज्ञो देवया अयं मियेध इतीतरेषु ' ( आश्व. श्रौ. ६. ११ ) इति ॥ हे “इन्द्र “अयं “यज्ञो “देवयाः देवान् गच्छन् भवति । तथा “अयं यज्ञः “मियेधः । मेधः पशुः । पशुवै मेधः' इति हि श्रुतिः । “इमा इमानि “ब्रह्माणि मन्त्राः । अयं सुतः “सोमः । “स्तीर्णं “बर्हिः आसनायास्तृता दर्भाः । एते पदार्थास्त्वदुचिता एवं संपादिताः । हे “शक इन्द्र “तु पुनः किमित्युक्ते “आ “प्र “याहि प्रकर्षेण शीघ्रमागच्छ । आगत्य च “निषद्य बर्हिष्युपविश्य “पिब सोमम् । तदर्थम्। “इह अस्मिन् देवयजने “हरी अश्वौ "वि "मुच वियोजय ॥ छान्दसो नुमभावः ॥
ओ सुष्टु॑त इन्द्र याह्य॒र्वाङुप॒ ब्रह्मा॑णि मा॒न्यस्य॑ का॒रोः ।
वि॒द्याम॒ वस्तो॒रव॑सा गृ॒णन्तो॑ वि॒द्यामे॒षं वृ॒जनं॑ जी॒रदा॑नुम् ॥५
ओ इति॑ । सुऽस्तु॑तः । इ॒न्द्र॒ । या॒हि॒ । अ॒र्वाङ् । उप॑ । ब्रह्मा॑णि । मा॒न्यस्य॑ । का॒रोः ।
वि॒द्याम॑ । वस्तोः॑ । अव॑सा । गृ॒णन्तः॑ । वि॒द्याम॑ । इ॒षम् । वृ॒जन॑म् । जी॒रऽदा॑नुम् ॥५
ओ इति । सुऽस्तुतः । इन्द्र । याहि । अर्वाङ् । उप । ब्रह्माणि । मान्यस्य । कारोः ।
विद्याम । वस्तोः । अवसा । गृणन्तः । विद्याम । इषम् । वृजनम् । जीरऽदानुम् ॥ ५ ॥
हे “इन्द्र “सुष्टुतः अस्माभिः सम्यक्स्तुतः सन् “अर्वाङ् अस्मदभिमुखम् आ “याहि आगच्छैव । मा विलम्बय । किमुद्दिश्य । 'मान्यस्य माननीयस्य “कारोः स्तोतुर्होतुः कर्तुर्यजमानस्य वा “ब्रह्माणि मन्त्रान् “उप उपलक्ष्य । “गृणन्तः स्तुवन्तोऽभिमतं शब्दयन्तो वा वयम् “अवसा त्वद्रक्षणेन रक्षिताः सन्तः “वस्तोः वस्तुं सुखेन संस्थातुमहनि वा सर्वेष्वहःसु अन्नादिकं “विद्याम लभेमहि । विद्याम इत्यादि व्याख्यातम् ॥ ॥ २० ॥
टिप्पणी
a carsanipra vṛṣabho janānām RV.1.177.1; MS.4.14. 18: 248.9; KS.38.73;
TB.2.4.3.11.
सौत्रामणेः कौकिल्या ऐन्द्रस्य पुरोडाशहविषां याज्यापुरोनुवाक्या TB.2.6.9.1;
महाव्रतप्रकरणम्।माध्यन्दिनं सवनम् - वासुक्रं पूर्वं शस्त्वा महाँ इन्द्रो नृवदा चर्षणिप्रा इत्येतस्मिंस्त्रैष्टुभे निविदं दधाति - CC. 17.9.5;
MC.5.2.11.9.
| मण्डल १ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
|