ऋग्वेदः सूक्तं १.१३५
| ← सूक्तं १.१३४ | ऋग्वेदः - मण्डल १ सूक्तं १.१३५ परुच्छेपो दैवोदासिः |
सूक्तं १.१३६ → |
| दे. १-३, ९ वायुः, ४-८ इन्द्रवायू। अत्यष्टिः, ७-८ अष्टिः । |
स्तीर्णं बर्हिरुप नो याहि वीतये सहस्रेण नियुता नियुत्वते शतिनीभिर्नियुत्वते ।
तुभ्यं हि पूर्वपीतये देवा देवाय येमिरे ।
प्र ते सुतासो मधुमन्तो अस्थिरन्मदाय क्रत्वे अस्थिरन् ॥१॥
तुभ्यायं सोमः परिपूतो अद्रिभि स्पार्हा वसानः परि कोशमर्षति शुक्रा वसानो अर्षति ।
तवायं भाग आयुषु सोमो देवेषु हूयते ।
वह वायो नियुतो याह्यस्मयुर्जुषाणो याह्यस्मयुः ॥२॥
आ नो नियुद्भिः शतिनीभिरध्वरं सहस्रिणीभिरुप याहि वीतये वायो हव्यानि वीतये ।
तवायं भाग ऋत्वियः सरश्मिः सूर्ये सचा ।
अध्वर्युभिर्भरमाणा अयंसत वायो शुक्रा अयंसत ॥३॥
आ वां रथो नियुत्वान्वक्षदवसेऽभि प्रयांसि सुधितानि वीतये वायो हव्यानि वीतये ।
पिबतं मध्वो अन्धसः पूर्वपेयं हि वां हितम् ।
वायवा चन्द्रेण राधसा गतमिन्द्रश्च राधसा गतम् ॥४॥
आ वां धियो ववृत्युरध्वराँ उपेममिन्दुं मर्मृजन्त वाजिनमाशुमत्यं न वाजिनम् ।
तेषां पिबतमस्मयू आ नो गन्तमिहोत्या ।
इन्द्रवायू सुतानामद्रिभिर्युवं मदाय वाजदा युवम् ॥५॥
इमे वां सोमा अप्स्वा सुता इहाध्वर्युभिर्भरमाणा अयंसत वायो शुक्रा अयंसत ।
एते वामभ्यसृक्षत तिरः पवित्रमाशवः ।
युवायवोऽति रोमाण्यव्यया सोमासो अत्यव्यया ॥६॥
अति वायो ससतो याहि शश्वतो यत्र ग्रावा वदति तत्र गच्छतं गृहमिन्द्रश्च गच्छतम् ।
वि सूनृता ददृशे रीयते घृतमा पूर्णया नियुता याथो अध्वरमिन्द्रश्च याथो अध्वरम् ॥७॥
अत्राह तद्वहेथे मध्व आहुतिं यमश्वत्थमुपतिष्ठन्त जायवोऽस्मे ते सन्तु जायवः ।
साकं गावः सुवते पच्यते यवो न ते वाय उप दस्यन्ति धेनवो नाप दस्यन्ति धेनवः ॥८॥
इमे ये ते सु वायो बाह्वोजसोऽन्तर्नदी ते पतयन्त्युक्षणो महि व्राधन्त उक्षणः ।
धन्वञ्चिद्ये अनाशवो जीराश्चिदगिरौकसः ।
सूर्यस्येव रश्मयो दुर्नियन्तवो हस्तयोर्दुर्नियन्तवः ॥९॥
सायणभाष्यम्
‘स्तीर्णं बर्हिः' इति नवर्चं सूक्तं पारुच्छेपमात्यष्टं पूर्वत्र तुशब्दात् वायुदेवत्यम् । ‘आ वां रथः' इत्यादि ऋक्पञ्चकमैन्द्रम् । सप्तम्यष्टम्यौ अष्टी। अत्रानुक्रमणिका - स्तीर्णं नव चतुर्थ्याद्याः पञ्चैन्द्र्यश्चोपान्त्ये अष्टी ' इति ॥ सूक्तस्य विशेषविनियोगो लैङ्गिकः । दशरात्रस्य षष्ठेऽहनि प्रउगशस्त्रे आद्यौ तृचौ प्राकृतयोः वायव्यैन्द्रवायव्ययोः स्थाने० विनियुक्तौ । ‘ षष्ठस्य प्रातःसवने ' इति खण्डे सूत्रितं- 'स्तीर्णं बर्हिरिति तृचौ ' ( आश्व. श्रौ. ८. १ ) इति ॥
स्ती॒र्णं ब॒र्हिरुप॑ नो याहि वी॒तये॑ स॒हस्रे॑ण नि॒युता॑ नियुत्वते श॒तिनी॑भिर्नियुत्वते ।
तुभ्यं॒ हि पू॒र्वपी॑तये दे॒वा दे॒वाय॑ येमि॒रे ।
प्र ते॑ सु॒तासो॒ मधु॑मन्तो अस्थिर॒न्मदा॑य॒ क्रत्वे॑ अस्थिरन् ॥१
स्ती॒र्णम् । ब॒र्हिः । उप॑ । नः॒ । या॒हि॒ । वी॒तये॑ । स॒हस्रे॑ण । नि॒ऽयुता॑ । नि॒यु॒त्व॒ते॒ । श॒तिनी॑भिः । नि॒यु॒त्व॒ते॒ ।
तुभ्य॑म् । हि । पू॒र्वऽपी॑तये । दे॒वाः । दे॒वाय॑ । ये॒मि॒रे ।
प्र । ते॒ । सु॒तासः॑ । मधु॑ऽमन्तः । अ॒स्थि॒र॒न् । मदा॑य । क्रत्वे॑ । अ॒स्थि॒र॒न् ॥१
स्तीर्णम् । बर्हिः । उप । नः । याहि । वीतये । सहस्रेण । निऽयुता । नियुत्वते । शतिनीभिः । नियुत्वते ।
तुभ्यम् । हि । पूर्वऽपीतये । देवाः । देवाय । येमिरे ।
प्र । ते । सुतासः । मधुऽमन्तः । अस्थिरन् । मदाय । क्रत्वे । अस्थिरन् ॥१
हे वायो “नः अस्मद्यज्ञार्थं “स्तीर्णम् आस्तृतं “बर्हिः अभिलक्ष्य “उप “याहि आगच्छ। किमर्थम्। “वीतये हविषां भक्षणाय। केन साधनेनेति तदुच्यते। “सहस्रेण सहस्रसंख्याकेन “नियुता। जातावेकवचनम् ॥ नियुत इति वायोरश्वानां नामधेयं, ' नियुतो वायोः' (नि. १. १५. १०) इति निरुक्तत्वात् । तथा “शतिनीभिः शतसंख्योपेताभिः नियुद्भिः आगच्छेति शेषः । यद्वा । सहस्रेण नियुता शतिनीभिश्च नियुद्भिः “नियुत्वते तद्वते देवाय हविर्दीयते इति शेषः । यद्वा । तुभ्यमित्यनेन संबन्धः । उक्तसंख्याकाभिर्नियुद्भिः तद्वते “देवाय द्योतमानाय “तुभ्यम् ॥ ‘ ङयि च ' ( पा. सू. ६. १. २१२) इति आद्युदात्तत्वम् ॥ “पूर्वपीतये इतरदेवेभ्यः पूर्वं पानाय “देवाः “येमिरे यमितवन्तः । यद्वा । स्तोतारः ऋत्विजो देवाय तुभ्यं येमिरे । आहवनीयं प्रति सोमं नियमितवन्तः । अग्रं पिबा मधूनां सुतं वायो' ( ऋ. सं. ४. ४६. १ ) इत्यादिमन्त्रान्तरप्रसिद्धिद्योतनार्थो हिशब्दः । किंच एते त्वदर्थं “सुतासः अभिषुताः “मधुमन्तः माधुर्योपेताः सोमाः “मदाय तव मोदाय “अस्थिरन् तिष्ठन्ति। किंच “क्रत्वे कर्मणे तत्सिद्ध्यर्थम् “अस्थिरन्। ऋत्विग्भिः धृताः तिष्ठन्ति । अतः त्वं पिबेति शेषः ॥ तिष्ठतेश्छान्दसे लुङि व्यत्ययेन झस्य रन् । 'स्थाध्वोरिञ्च' इति सिचः कित्त्वं धातोः इत्वं च । 'ह्रस्वादङ्गात् ' इति सिचोलोपः ॥
तुभ्या॒यं सोम॒ः परि॑पूतो॒ अद्रि॑भिः स्पा॒र्हा वसा॑न॒ः परि॒ कोश॑मर्षति शु॒क्रा वसा॑नो अर्षति ।
तवा॒यं भा॒ग आ॒युषु॒ सोमो॑ दे॒वेषु॑ हूयते ।
वह॑ वायो नि॒युतो॑ याह्यस्म॒युर्जु॑षा॒णो या॑ह्यस्म॒युः ॥२
तुभ्य॑ । अ॒यम् । सोमः॑ । परि॑ऽपूतः । अद्रि॑ऽभिः । स्पा॒र्हा । वसा॑नः । परि॑ । कोश॑म् । अ॒र्ष॒ति॒ । शु॒क्रा । वसा॑नः । अ॒र्ष॒ति॒ ।
तव॑ । अ॒यम् । भा॒गः । आ॒युषु॑ । सोमः॑ । दे॒वेषु॑ । हू॒य॒ते॒ ।
वह॑ । वा॒यो॒ इति॑ । नि॒ऽयुतः॑ । या॒हि॒ । अ॒स्म॒ऽयुः । जु॒षा॒णः । या॒हि॒ । अ॒स्म॒ऽयुः ॥२
तुभ्य । अयम् । सोमः । परिऽपूतः । अद्रिऽभिः । स्पार्हा । वसानः । परि । कोशम् । अर्षति । शुक्रा । वसानः । अर्षति ।
तव । अयम् । भागः । आयुषु । सोमः । देवेषु । हूयते ।
वह । वायो इति । निऽयुतः । याहि । अस्मऽयुः । जुषाणः । याहि । अस्मऽयुः ॥२
हे वायो “तुभ्यं तुभ्यं त्वदर्थम् ॥ ‘ सुपां सुलुक्' इति चतुर्थ्या लुक् ॥ “अयं “सोमः हूयमानः “कोशं कोशस्थानीयं ग्रहम् "अर्षति गच्छति प्राप्नोति। कीदृशः सोमः । “अद्रिभिः “परिपूतः अभिषवसाधनैः अपगतर्जीषत्वेन शोधितः । यद्वा। अद्रिभिरभिषुतो शापवित्रशोधनेन ग्रहणेन वा शोधितः । तथा “स्पार्हा स्पृहणीयानि तेजांसि “वसानः पिधानः । किंच “शुक्रा निर्मलानि दीप्तानि वा तेजांसि “वसानः सोमः “अर्षति त्वां प्राप्नोति ॥ ऋषी गतौ' । व्यत्ययेन शप् । हे वायो “आयुषु मनुष्येषु यष्टव्यत्वेन स्थितः “भागः भजनीयः “सोमः “तव त्वदर्थं “देवेषु मध्ये “हूयते । सत्स्वपि इतरेषु देवेषु यतः सोमस्तव भागः अतः प्रथमं तुभ्यं हूयते इत्यर्थः । किंच हे "वायो एवं तं सोमम् “अस्मयुः अस्माभिः तद्वान् ॥ मत्वर्थीयो युः ॥ त्वं “नियुतः “वह नियुत्संज्ञकानश्वान् वाहनाय प्रापय । ततः परं “याहि दिवं प्रति गच्छ। तथा कुर्वन् “अस्मयुः अस्माभिर्युक्तः सन् अस्माननुगृह्णन् अस्मान् कामयमानो वा ।। क्यचि छान्दसेऽन्त्यलोपे ' क्याच्छन्दसि ' इति उः ॥ “जुषाणः प्रीयमाणः "याहि गच्छ॥
आ नो॑ नि॒युद्भि॑ः श॒तिनी॑भिरध्व॒रं स॑ह॒स्रिणी॑भि॒रुप॑ याहि वी॒तये॒ वायो॑ ह॒व्यानि॑ वी॒तये॑ ।
तवा॒यं भा॒ग ऋ॒त्विय॒ः सर॑श्मि॒ः सूर्ये॒ सचा॑ ।
अ॒ध्व॒र्युभि॒र्भर॑माणा अयंसत॒ वायो॑ शु॒क्रा अ॑यंसत ॥३
आ । नः॒ । नि॒युत्ऽभिः॑ । श॒तिनी॑भिः । अ॒ध्व॒रम् । स॒ह॒स्रिणी॑भिः । उप॑ । या॒हि॒ । वी॒तये॑ । वायो॒ इति॑ । ह॒व्यानि॑ । वी॒तये॑ ।
तव॑ । अ॒यम् । भा॒गः । ऋ॒त्वियः॑ । सऽर॑श्मिः । सूर्ये॑ । सचा॑ ।
अ॒ध्व॒र्युऽभिः॑ । भर॑माणाः । अ॒यं॒स॒त॒ । वायो॒ इति॑ । शु॒क्राः । अ॒यं॒स॒त॒ ॥३
आ । नः । नियुत्ऽभिः । शतिनीभिः । अध्वरम् । सहस्रिणीभिः । उप । याहि । वीतये । वायो इति । हव्यानि । वीतये ।
तव । अयम् । भागः । ऋत्वियः । सऽरश्मिः । सूर्ये । सचा ।
अध्वर्युऽभिः । भरमाणाः । अयंसत । वायो इति । शुक्राः । अयंसत ॥३
हे "वायो त्वं “नः “अध्वरम् अस्मत्संबन्धिनं यज्ञं “शतिनीभिः “नियुद्भिः “सहस्रिणीभिः च ताभिस्त्वदीयैरश्वैः नः अस्मद्यज्ञम् “उप “आ "याहि उपागच्छ । किमर्थम् । “वीतये त्वदभिमतकामाय तत्पूर्तये । आगत्य च “हव्यानि “वीतये सोमादिहविर्भक्षणाय । अध्वरं हव्यानि च उपलक्ष्य तेषामेव भक्षणाय शतसहस्रैरश्वैः अतिशीघ्रमागच्छेत्यर्थः । किंच “अयं “तव “भागः भजनीयः सोमः “ऋत्वियः प्राप्तकालः प्रदानावसरं प्राप्तः । ऋतुशब्देन प्रदानकालो लक्ष्यते ॥ ‘ छन्दसि घस्' (पा.सू. ५. १. १०६), 'सिति च ' (पा. सू. १. ४. १६) इति पदसंज्ञया भसंज्ञाया बाधात् ओर्गुणाभावे यण् ॥ किंच सोमः "सूर्ये उदिते सति तस्य रश्मिभिः “सचा सह “सरश्मिः भवति समानदीप्तिर्भवति । यद्वा । तैः सहितो भवति । यतः सूर्ये उदिते सति रश्मिः भवति अतः प्राप्तकालः इत्यर्थः। किंच सोमाः “अध्वर्युभिः चमसाध्वर्युभिः । तेषां दशत्वाद्बहुवचनम् । तैः “भरमाणाः भ्रियमाणाः “अयंसत नियता अभवन् । किंच हे "वायो ते सोमाः “शुक्राः “अयंसत अत्यन्तदीप्ताः उद्यताः । अतः तेषां भक्षणाय अयाहीत्यर्थः ।।
आ वां॒ रथो॑ नि॒युत्वा॑न्वक्ष॒दव॑से॒ऽभि प्रयां॑सि॒ सुधि॑तानि वी॒तये॒ वायो॑ ह॒व्यानि॑ वी॒तये॑ ।
पिब॑तं॒ मध्वो॒ अन्ध॑सः पूर्व॒पेयं॒ हि वां॑ हि॒तम् ।
वाय॒वा च॒न्द्रेण॒ राध॒सा ग॑त॒मिन्द्र॑श्च॒ राध॒सा ग॑तम् ॥४
आ । वा॒म् । रथः॑ । नि॒युत्वा॑न् । व॒क्ष॒त् । अव॑से । अ॒भि । प्रयां॑सि । सुऽधि॑तानि । वी॒तये॑ । वायो॒ इति॑ । ह॒व्यानि॑ । वी॒तये॑ ।
पिब॑तम् । मध्वः॑ । अन्ध॑सः । पू॒र्व॒ऽपेय॑म् । हि । वा॒म् । हि॒तम् ।
वायो॒ इति॑ । आ । च॒न्द्रेण॑ । राध॑सा । आ । ग॒त॒म् । इन्द्रः॑ । च॒ । राध॑सा । आ । ग॒त॒म् ॥४
आ । वाम् । रथः । नियुत्वान् । वक्षत् । अवसे । अभि । प्रयांसि । सुऽधितानि । वीतये । वायो इति । हव्यानि । वीतये ।
पिबतम् । मध्वः । अन्धसः । पूर्वऽपेयम् । हि । वाम् । हितम् ।
वायो इति । आ । चन्द्रेण । राधसा । आ । गतम् । इन्द्रः । च । राधसा । आ । गतम् ॥४
केवलं वायुं स्तुत्वा व्यासक्ततया इन्द्रवायू स्तौति । हे “वायो त्वामिन्द्रं च "वां युष्मान् “रथः युवयोः संबन्धी रथः “नियुत्वान् नियुद्भिरश्वैः तद्वान् सन्” "आ “वक्षत् देवयजनं प्रति युष्मानावहतु॥ वहेर्लेटि अडागमः । ‘ सिब्बहुलम् ' इति सिप् ॥ यद्यपि नियुतो वायोरेव रथस्योचिताः तथापि व्यासक्तदेवतात्वात् सहैवागमनात् इन्द्रार्थमपि वहन्ति । किमर्थम् । “अवसे गमनाय रक्षणाय वा । पुनश्च किमर्थम्। “प्रयांसि अन्नानि सोमलक्षणानि “सुधितानि सुष्ठु गृहीतानि “वीतये तेषां भक्षणाय। तथा “हव्यानि “वीतये इतरेषां सवनीयपुरोडाशादीनां खादनाय ॥ वेतेः क्तिन् । ‘ मन्त्रे वृष°' इत्यादिना तस्योदात्तत्वम् ॥ किंच “मध्वः मधुररसस्य “अन्धसः अन्नस्य सोमरूपस्य ॥ कर्मणि षष्ठी ।। मधुरं सोमं “पिबतम् । यतः “पूर्वपेयम् इतरदेवेभ्यः पूर्वपानं “वां युवयोः “हितम् ॥ पातेः ' अचो यत्' इति यत् । ‘ ईद्यति' इति ईकारः ॥ अभिमतम् । अतः प्रथमं पिबतमित्यर्थः । यद्यपि इन्द्रादपि वायोः पूर्वपानं त्वं हि पूर्वपा असि' ( ऋ. सं. ४. ४६. १ ), ' देव दधिषे पूर्वपेयम्' (ऋ. सं. ७. ९२. १ ) इत्यादिषु सर्वत्र प्रसिद्धं तथापि इन्द्रस्य इतरदेवेभ्यः पूर्वं वायुना सह पानं च इन्द्रतुरीयार्थवादनब्राह्मणे ‘ देवा वै सोमस्य राज्ञोऽग्रपेये न समपादयन् ' ( ऐ. ब्रा. २. २५) इत्यत्र प्रतिपादितम् । किंच आगमनसमये हे "वायो त्वम् “इन्द्रश्च "चन्द्रेण अस्मदाह्लादकेन हिरण्येन “राधसा गवादिरूपेण धनेन च सह “आ “गतम् आगच्छतम्। “राधसा रत्नेन धनेन सह "आ “गतम् ॥ गमेर्लोटि छान्दसः शपो लुक् । अनुदात्तोपदेश' इति अनुनासिकलोपः । लुङि च ' मन्त्रे घस' इति च्लेर्लुक् ॥
आ वां॒ धियो॑ ववृत्युरध्व॒राँ उपे॒ममिन्दुं॑ मर्मृजन्त वा॒जिन॑मा॒शुमत्यं॒ न वा॒जिन॑म् ।
तेषां॑ पिबतमस्म॒यू आ नो॑ गन्तमि॒होत्या ।
इन्द्र॑वायू सु॒ताना॒मद्रि॑भिर्यु॒वं मदा॑य वाजदा यु॒वम् ॥५
आ । वा॒म् । धियः॑ । व॒वृ॒त्युः॒ । अ॒ध्व॒रान् । उप॑ । इ॒मम् । इन्दु॑म् । म॒र्मृ॒ज॒न्त॒ । वा॒जिन॑म् । आ॒शुम् । अत्य॑म् । न । वा॒जिन॑म् ।
तेषा॑म् । पि॒ब॒त॒म् । अ॒स्म॒यू इत्य॑स्म॒ऽयू । आ । नः॒ । ग॒न्त॒म् । इ॒ह । ऊ॒त्या ।
इन्द्र॑वायू॒ इति॑ । सु॒ताना॑म् । अद्रि॑ऽभिः । यु॒वम् । मदा॑य । वा॒ज॒ऽदा॒ । यु॒वम् ॥५
आ । वाम् । धियः । ववृत्युः । अध्वरान् । उप । इमम् । इन्दुम् । मर्मृजन्त । वाजिनम् । आशुम् । अत्यम् । न । वाजिनम् ।
तेषाम् । पिबतम् । अस्मयू इत्यस्मऽयू । आ । नः । गन्तम् । इह । ऊत्या ।
इन्द्रवायू इति । सुतानाम् । अद्रिऽभिः । युवम् । मदाय । वाजऽदा । युवम् ॥५
हे इन्द्रवायू “वां युवां “धियः कर्माणि स्तोत्रादिलक्षणानि “अध्वरान् “उप अस्मदीयान् यज्ञान् लक्षीकृत्य “ववृत्युः अतिशयेन वर्तयन्ति प्रवर्तयन्ति । किंच युष्मदर्थं “वाजिनं ग्रहणाय द्रोणकलशात् ग्रहान् प्रति गमनवन्तम् आमिक्षावन्तं वा 'इममिन्दुं पुरतो वर्तमानं सोमं “मर्मृजन्त अध्वर्यवो दशापवित्रेण संमार्जयन्ति। मार्जने दृष्टान्तः । “आशुम् अतिशीघ्रगामिनम् “अत्यं “न सततं गन्तारं “वाजिनं वेजनवन्तमश्वमिव । तं यथा स्वेदाद्यपनयनेन संमार्जयन्ति तद्वत् । किंच हे “इन्द्रवायू “तेषाम् अध्वर्यूणां संबन्धिनः शोधितान् सोमान् “पिबतं पानं कुरुतम् । तदर्थं “नः अस्माकं यज्ञं प्रति “इह इदानीम् “ऊत्या अस्मद्रक्षणेन सह “आ “गन्तम् आगच्छतम् । किंच हे इन्द्रवायू “अस्मयू अस्मद्यज्ञमिच्छन्तौ “युवं युवाम् “अद्रिभिः ग्रावभिः “सुतानाम् अभिषुतानाम् ॥ पूर्ववत्कर्मणि षष्ठी ।। तान् पिबतमिति शेषः । किमर्थम् । “मदाय तृप्तये मोदाय वा। यतः “युवं युवां “वाजदा वाजस्यान्नस्य दातारौ अतः पिबतमित्यन्वयः ॥ ॥ २४ ॥
इ॒मे वां॒ सोमा॑ अ॒प्स्वा सु॒ता इ॒हाध्व॒र्युभि॒र्भर॑माणा अयंसत॒ वायो॑ शु॒क्रा अ॑यंसत ।
ए॒ते वा॑म॒भ्य॑सृक्षत ति॒रः प॒वित्र॑मा॒शव॑ः ।
यु॒वा॒यवोऽति॒ रोमा॑ण्य॒व्यया॒ सोमा॑सो॒ अत्य॒व्यया॑ ॥६
इ॒मे । वा॒म् । सोमाः॑ । अ॒प्ऽसु । आ । सु॒ताः । इ॒ह । अ॒ध्व॒र्युऽभिः॑ । भर॑माणाः । अ॒यं॒स॒त॒ । वायो॒ इति॑ । शु॒क्राः । अ॒यं॒स॒त॒ ।
ए॒ते । वा॒म् । अ॒भि । अ॒सृ॒क्ष॒त॒ । ति॒रः । प॒वित्र॑म् । आ॒शवः॑ ।
यु॒वा॒ऽयवः॑ । अति॑ । रोमा॑णि । अ॒व्यया॑ । सोमा॑सः । अति॑ । अ॒व्यया॑ ॥६
इमे । वाम् । सोमाः । अप्ऽसु । आ । सुताः । इह । अध्वर्युऽभिः । भरमाणाः । अयंसत । वायो इति । शुक्राः । अयंसत ।
एते । वाम् । अभि । असृक्षत । तिरः । पवित्रम् । आशवः ।
युवाऽयवः । अति । रोमाणि । अव्यया । सोमासः । अति । अव्यया ॥६
हे “वायो “वां युवयोः तव च इन्द्रस्य च स्वभूताः “इमे “सोमाः "अप्सु अस्मदीयेषु कर्मसु ॥ ‘ऊडिदम्' इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् ।। “इह अस्मिन् अभिषवस्थाने “सुताः “अध्वर्युभिः “भरमाणाः तैर्भ्रियमाणाः गृहीता होतुं वा ह्रियमाणाः॥ कर्मणि कर्तृप्रत्ययः॥सन्तः “आ “अयंसत आगच्छन्त युवयोर्नियता भवन्ति । किंच त एव सोमाः “शुक्राः शुभ्रा दीप्ताः "अयंसत नियता भवन्ति । किंच “एते “आशवः व्यापकाः सोमाः "वां युबां प्रीणयितुमिति शेषः । “तिरः “पवित्रं तिर्यग्भूतं सोमान्तर्धायकं वा ऊर्णामयं पवित्रम् “अभ्यसृक्षत अभिलक्ष्य असृज्यन्त सृष्टा भवन्ति ॥ सृजेः कर्मणि लुङि ‘ लिङ्सिचावात्मनेपदेषु ' इति सिचः कित्त्वात् गुणाभावः अमागमाभावश्च ॥ किंच “युवायवः युवां कामयमानाः ”सोमासः सोमाः “अव्यया अव्ययानि अच्छिन्नानि “रोमाणि पवित्रसंबन्धीनि अविरोमाणि । यद्वा । अव्यया अविमयानि ॥ मकारो लुप्यते । तादृशानि रोमाणि "अति अतिक्रम्य पात्रात् गच्छन्तीति शेषः । पुनस्त एवं विशेष्यन्ते । अति अतिशयेम “अव्यया व्ययरहिताः सोमासः सोमाः असृक्षतेति शेषः ॥
अति॑ वायो सस॒तो या॑हि॒ शश्व॑तो॒ यत्र॒ ग्रावा॒ वद॑ति॒ तत्र॑ गच्छतं गृ॒हमिन्द्र॑श्च गच्छतम् ।
वि सू॒नृता॒ ददृ॑शे॒ रीय॑ते घृ॒तमा पू॒र्णया॑ नि॒युता॑ याथो अध्व॒रमिन्द्र॑श्च याथो अध्व॒रम् ॥७
अति॑ । वा॒यो॒ इति॑ । स॒स॒तः । या॒हि॒ । शश्व॑तः । यत्र॑ । ग्रावा॑ । वद॑ति । तत्र॑ । ग॒च्छ॒त॒म् । गृ॒हम् । इन्द्रः॑ । च॒ । ग॒च्छ॒त॒म् ।
वि । सू॒नृता॑ । ददृ॑शे । रीय॑ते । घृ॒तम् । आ । पू॒र्णया॑ । नि॒ऽयुता॑ । या॒थः॒ । अ॒ध्व॒रम् । इन्द्रः॑ । च॒ । या॒थः॒ । अ॒ध्व॒रम् ॥७
अति । वायो इति । ससतः । याहि । शश्वतः । यत्र । ग्रावा । वदति । तत्र । गच्छतम् । गृहम् । इन्द्रः । च । गच्छतम् ।
वि । सूनृता । ददृशे । रीयते । घृतम् । आ । पूर्णया । निऽयुता । याथः । अध्वरम् । इन्द्रः । च । याथः । अध्वरम् ॥७
हे “वायो त्वं “ससतः आलस्यादिना निद्रां कुर्वतः “शश्वतः बहून् यजमानान् । शश्वदि बहुनाम, ‘शश्वत् विश्वम्' (नि. ३. १. ५) इति तन्नामसु पाठात् । “अति अतिक्रम्य उपेक्ष्य अस्मद्यज्ञं “याहि गच्छ। “इन्द्रश्च तथा करोतु । कं देशमिति तमाह। "यत्र “ग्रावा “वदति यस्मिन्देशे अभिषवार्थः पाषाणध्वनिः श्रूयते “तत्र “गच्छतं तं देशं प्रति आगच्छतम् । “गृहं यज्ञगृहं “गच्छतम् । पुनः स्थानमेव विशेष्यते । “सूनृता प्रियतथ्यात्मिका स्तुतिरूपा वाक् यत्र “वि “ददृशे विशेषेण दृश्यते श्रूयते इत्यर्थः। तत्र गच्छतम् । यत्र च “घृतम् अत्यन्तदीप्तमाज्यं होमार्थं गृहीतं “रीयते गच्छति आहवनीयं प्रति नीयते ॥ ‘ रीङ स्रवणे '। दिवादित्वात् श्यन् ॥ तत्र गच्छतम् । गमनप्रकारः एव विशेष्यते । “पूर्णया संपूर्णया पुष्टाङ्गया “नियुता ॥ जातावेकवचनम् ॥ नियुज्जात्या “अध्वरम् अस्मदीयं यज्ञम् “आ “याथः अभिमुख्येन प्रयाथः। किंच हे वायो त्वम् “इन्द्रश्च युवाम् “अध्वरम् अस्मदीयं यागम् “आ “याथः सहैवागच्छतम् । तथा अस्माभिरपि सहैव गच्छतमित्यर्थः ।।
अत्राह॒ तद्व॑हेथे॒ मध्व॒ आहु॑तिं॒ यम॑श्व॒त्थमु॑प॒तिष्ठ॑न्त जा॒यवो॒ऽस्मे ते स॑न्तु जा॒यव॑ः ।
सा॒कं गाव॒ः सुव॑ते॒ पच्य॑ते॒ यवो॒ न ते॑ वाय॒ उप॑ दस्यन्ति धे॒नवो॒ नाप॑ दस्यन्ति धे॒नव॑ः ॥८
अत्र॑ । अह॑ । तत् । व॒हे॒थे॒ इति॑ । मध्वः॑ । आऽहु॑तिम् । यम् । अ॒श्व॒त्थम् । उ॒प॒ऽतिष्ठ॑न्त । जा॒यवः॑ । अ॒स्मे इति॑ । ते । स॒न्तु॒ । जा॒यवः॑ ।
सा॒कम् । गावः॑ । सुव॑ते । पच्य॑ते । यवः॑ । न । ते॒ । वा॒यो॒ इति॑ । उप॑ । द॒स्य॒न्ति॒ । धे॒नवः॑ । न । अप॑ । द॒स्य॒न्ति॒ । धे॒नवः॑ ॥८
अत्र । अह । तत् । वहेथे इति । मध्वः । आऽहुतिम् । यम् । अश्वत्थम् । उपऽतिष्ठन्त । जायवः । अस्मे इति । ते । सन्तु । जायवः ।
साकम् । गावः । सुवते । पच्यते । यवः । न । ते । वायो इति । उप । दस्यन्ति । धेनवः । न । अप । दस्यन्ति । धेनवः ॥८
हे इन्द्रवायू “अत्र "अह अस्मिन्नेव यज्ञे ।। अहेति विनिग्रहार्थीयः ॥ “मध्वः मधुरस्य मधुसदृशस्य वा “तत् तस्य “आहुतिं प्रदेयद्रव्यं “वहेथे धारयतम् । “यं सोमम् “अश्वत्थं पर्वतादिव्याप्तिप्रदेशे स्थितं "जायवः जेतारो यजमानाः “उपतिष्ठन्त उपेत्य तिष्ठन्ति क्रयाद्यर्थम् । किंच “अस्मे अस्माकं संबन्धिनः “जायवः जेतारः कर्मनिर्वहितारः “ते ऋत्विजः “सन्तु समर्था भवन्तु यज्ञं निर्वहन्त्वित्यर्थः । यद्वा । ते प्रसिद्धाः प्रयोगकुशला जायवो जेतारः ऋत्विजः अस्मे सन्तु नान्यस्य । अत्र वहेथे इत्युक्तम् । कोऽत्र विशेष इति तत्राह । हे इन्द्रवायू अस्मिन् यज्ञे "गावः धेनवः “साकं सहैव “सुवते युष्मदर्थमेव क्षीरमुत्पादयन्ति दोग्ध्र्यो भवन्तीत्यर्थः । यद्वा । गावः साकं सहैव सुवते अपत्यमुत्पादयन्ति त्वद्दोहनार्थम् ॥ आदादिकः । ङित्त्वात् ‘ तास्यनुदात्तेत्' इति लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः ॥ किंच "यवः । जातावेकवचनम् । उपलक्षणमेतत् । यवादिभिः पुरोडाशादिकं “पच्यते इत्यर्थः । किंच हे "वायो इन्द्र च यतो गावः एवं सुवते अतः “ते त्वदर्थाः “धेनवः “न ”उप "दस्यन्ति नोपक्षीणा भवन्ति रोगादिना कृशा न भवन्ति । न केवलमनुपक्षीणाः किंतु “धेनवः युष्मत्प्रीणयित्र्यः गावः “नाप "दस्यन्ति चौराद्युपहारैः उपक्षीणा नष्टा न भवन्ति ॥
इ॒मे ये ते॒ सु वा॑यो बा॒ह्वो॑जसो॒ऽन्तर्न॒दी ते॑ प॒तय॑न्त्यु॒क्षणो॒ महि॒ व्राध॑न्त उ॒क्षण॑ः ।
धन्व॑ञ्चि॒द्ये अ॑ना॒शवो॑ जी॒राश्चि॒दगि॑रौकसः ।
सूर्य॑स्येव र॒श्मयो॑ दुर्नि॒यन्त॑वो॒ हस्त॑योर्दुर्नि॒यन्त॑वः ॥९
इ॒मे । ये । ते॒ । सु । वा॒यो॒ इति॑ । बा॒हुऽओ॑जसः । अ॒न्तः । न॒दी इति॑ । ते॒ । प॒तय॑न्ति । उ॒क्षणः॑ । महि॑ । व्राध॑न्तः । उ॒क्षणः॑ ।
धन्व॑न् । चि॒त् । ये । अ॒ना॒शवः॑ । जी॒राः । चि॒त् । अगि॑राऽओकसः ।
सूर्य॑स्यऽइव । र॒श्मयः॑ । दुः॒ऽनि॒यन्त॑वः । हस्त॑योः । दुः॒ऽनि॒यन्त॑वः ॥९
इमे । ये । ते । सु । वायो इति । बाहुऽओजसः । अन्तः । नदी इति । ते । पतयन्ति । उक्षणः । महि । व्राधन्तः । उक्षणः ।
धन्वन् । चित् । ये । अनाशवः । जीराः । चित् । अगिराऽओकसः ।
सूर्यस्यऽइव । रश्मयः । दुःऽनियन्तवः । हस्तयोः । दुःऽनियन्तवः ॥९
हे "सु “वायो शोभनफलप्रद वायुदेव "ते तव स्वभूताः “इमे पुरतो दृश्यमानाः "ये अश्वाः सन्ति “ते "नदी नदने द्यावापृथिव्यौ "अन्तः तयोरन्तराले तं त्वां “पतयन्ति पातयन्ति गमयन्ति । यद्वा । ते तव संबन्धिनोऽश्वाः पतयन्ति पतन्ति यज्ञदेशं गच्छन्ति ॥ ‘पत गतौ ' । चौरादिरदन्तः ॥ कीदृशास्ते । “बाह्रोजसः बाहुषु प्रकृष्टबलवन्तः । उपलक्षणमेतत् । सर्वाङ्गबला इत्यर्थः । किंच “उक्षणः सेक्तारः। युवान इत्यर्थः । “महि महदतिप्रभूतं “व्राधन्तः वर्धमानाः तथा “उक्षणः उक्षाणः तत्सदृशाः इत्यर्थः ।।‘वा षपूर्वस्य निगमे ' इति दीर्घाभावः ॥ किंच “धन्वन् “चित् धन्वनि उदकनिर्गमनापादानभूतेऽन्तरिक्षेऽपि निरालम्बे "अनाशवः नाशरहिता अव्याप्ता वा । आकाशे विलम्बमकुर्वाणा इत्यर्थः । अत एव" “जीराश्चित् । चिच्छब्दः पूजायाम् । अत्यन्तं क्षिप्रगतयः । यद्वा । अनाशवः इत्यनेन सह समुच्चयार्थश्चिच्छब्दः । आकाशमार्गेऽक्षीणाः शीघ्रगतयश्चेत्यर्थः । किंच “अगिरौकसः । गिरा ओकः स्थानं येषां नास्ति ते तादृशाः । भर्त्सनादिना स्थितिमलभमाना इत्यर्थः ॥ छान्दसः तृतीयाया अलुक् ॥ तदेव स्पष्टयति । “सूर्यस्य “रश्मयः इव दुर्नियन्तवः दुःखेन नियन्तव्याः । ते यथा क्षणेन दश दिशो व्याप्नुवन्ति बहवश्व तद्वदेतेऽपीत्यर्थः । पूर्वं गिरा अनिर्ग्राह्यत्वमुक्तम् । इदानीं हस्तेनापि अनिर्ग्राह्यत्वमाह । “हस्तयोः "दुर्नियन्तवः उभाभ्यामपि हस्ताभ्यां दुःखेन नियन्तव्याः देवयजनगमनाय शीघ्रगामिन इत्यर्थः ॥ ॥ २५ ॥
| मण्डल १ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
|