ऋग्वेदः सूक्तं १.२५
| ← सूक्तं १.२४ | ऋग्वेदः - मण्डल १ सूक्तं १.२५ आजीगर्तिः शुनःशेपः स कृत्रिमो वैश्वामित्रो देवरातः। |
सूक्तं १.२६ → |
| दे. वरुणः । गायत्री । |
यच्चिद्धि ते विशो यथा प्र देव वरुण व्रतम् ।
मिनीमसि द्यविद्यवि ॥१॥
मा नो वधाय हत्नवे जिहीळानस्य रीरधः ।
मा हृणानस्य मन्यवे ॥२॥
वि मृळीकाय ते मनो रथीरश्वं न संदितम् ।
गीर्भिर्वरुण सीमहि ॥३॥
परा हि मे विमन्यवः पतन्ति वस्यइष्टये ।
वयो न वसतीरुप ॥४॥
कदा क्षत्रश्रियं नरमा वरुणं करामहे ।
मृळीकायोरुचक्षसम् ॥५॥
तदित्समानमाशाते वेनन्ता न प्र युच्छतः ।
धृतव्रताय दाशुषे ॥६॥
वेदा यो वीनां पदमन्तरिक्षेण पतताम् ।
वेद नावः समुद्रियः ॥७॥
वेद मासो धृतव्रतो द्वादश प्रजावतः ।
वेदा य उपजायते ॥८॥
वेद वातस्य वर्तनिमुरोरृष्वस्य बृहतः ।
वेदा ये अध्यासते ॥९॥
नि षसाद धृतव्रतो वरुणः पस्त्यास्वा ।
साम्राज्याय सुक्रतुः ॥१०॥
अतो विश्वान्यद्भुता चिकित्वाँ अभि पश्यति ।
कृतानि या च कर्त्वा ॥११॥
स नो विश्वाहा सुक्रतुरादित्यः सुपथा करत् ।
प्र ण आयूंषि तारिषत् ॥१२॥
बिभ्रद्द्रापिं हिरण्ययं वरुणो वस्त निर्णिजम् ।
परि स्पशो नि षेदिरे ॥१३॥
न यं दिप्सन्ति दिप्सवो न द्रुह्वाणो जनानाम् ।
न देवमभिमातयः ॥१४॥
उत यो मानुषेष्वा यशश्चक्रे असाम्या ।
अस्माकमुदरेष्वा ॥१५॥
परा मे यन्ति धीतयो गावो न गव्यूतीरनु ।
इच्छन्तीरुरुचक्षसम् ॥१६॥
सं नु वोचावहै पुनर्यतो मे मध्वाभृतम् ।
होतेव क्षदसे प्रियम् ॥१७॥
दर्शं नु विश्वदर्शतं दर्शं रथमधि क्षमि ।
एता जुषत मे गिरः ॥१८॥
इमं मे वरुण श्रुधी हवमद्या च मृळय ।
त्वामवस्युरा चके ॥१९॥
त्वं विश्वस्य मेधिर दिवश्च ग्मश्च राजसि ।
स यामनि प्रति श्रुधि ॥२०॥
उदुत्तमं मुमुग्धि नो वि पाशं मध्यमं चृत ।
अवाधमानि जीवसे ॥२१॥
सायणभाष्यम्
‘यच्चित्' इति एकविंशत्यृचं द्वितीयं सूक्तम् । तथा चानुक्रान्तम्-'यच्चित्सैका' इति। ‘ऋषिश्चान्यस्मात् ' इति परिभाषया शुनःशेप एव ऋषिः । ‘आदौ गायत्रम्' इति परिभाषितत्वात् गायत्री छन्दः । ‘वारुणं तु ' इति पूर्वोक्तत्वात् तुह्यादिपरिभाषया ( अनु. १२. ३ ) वरुणो देवता । विनियोग उक्तः शौनःशेपाख्याने । विशेषविनियोगस्तु-अभिप्लवषडहे इदं सूक्तं होत्रकशस्त्रे स्तोमनिमित्तमावापार्थम् । ‘अभिप्लवपृष्ठ्याहानि ' इति खण्डे तथैव सूत्रितं- यच्चिद्धि ते विश इति वारुणमेतस्य तृचमावपेत मैत्रावरुणः ' ( आश्व. श्रौ. ७. ५) इति ॥
यच्चि॒द्धि ते॒ विशो॑ यथा॒ प्र दे॑व वरुण व्र॒तम् ।
मि॒नी॒मसि॒ द्यवि॑द्यवि ॥
यत् । चि॒त् । हि । ते॒ । विशः॑ । य॒था॒ । प्र । दे॒व॒ । व॒रु॒ण॒ । व्र॒तम् ।
मि॒नी॒मसि॑ । द्यवि॑ऽद्यवि ॥
यत् । चित् । हि। ते । विशः । यथा ।प्र। देव । वरुण । व्रतम्।
मिनीमसि । द्यविऽद्यवि ॥१॥
हे "वरुण "यथा लोके "विशः प्रजाः कदाचित् प्रमादं कुर्वन्ति तथा वयमपि "ते तव संबन्धि "यच्चिद्धि यदेव किंचित् "व्रतं कर्म “द्यविद्यवि प्रतिदिनं “प्र “मिनीमसि प्रमादेन हिंसितवन्तः । तदपि व्रतं प्रमादपरिहारेण साङ्गं कुरु इति शेषः । यथा । लित्स्वरेण आद्युदात्तत्वे प्राप्ते यथेति पादान्ते' ( फि. सू. ८५ ) इति सर्वानुदात्तत्वम् । मिनीमसि । “ मीञ् हिंसायाम्'। 'इदन्तो मसि' । " क्र्यादिभ्यः श्ना' ।' मीनातेर्निगमे' (पा. सू. ७. ३. ८१ ) इति ह्रस्वत्वम् । ‘ई हल्यघोः ' (पा. सू. ६. ४. ११३ ) इति ईकारः । ‘सतिशिष्टस्वरबलीयस्त्वमन्यत्र विकरणेभ्यः' इति वचनात् तिङ एव स्वरः शिष्यते । यद्वृत्तयोगात् निघाताभावः ॥
मा नो॑ व॒धाय॑ ह॒त्नवे॑ जिहीळा॒नस्य॑ रीरधः ।
मा हृ॑णा॒नस्य॑ म॒न्यवे॑ ॥
मा । नः॒ । व॒धाय॑ । ह॒त्नवे॑ । जि॒ही॒ळा॒नस्य॑ । री॒र॒धः॒ ।
मा । हृ॒णा॒नस्य॑ । म॒न्यवे॑ ॥
मा । नः । वधाय । हत्नवे। जिहीळानस्य । रीरधः ।
मा । हृणानस्य । मन्यवे ॥२॥
हे वरुण "जिहीळानस्य अनादरं कृतवतः "हत्नवे हन्तुः पापिहननशीलस्य तव संबन्धिने त्वत्कर्तृकाय “वधाय नः अस्मान् "मा "रीरधः संसिद्धान् विषयभूतान् मा कुरु । "हृणानस्य हृणीयमानम्य क्रुद्धस्य तव "मन्यवे क्रोधाय मा अस्मान् रीरधः ॥ वधाय ।' हनश्च वधः' (पा. सू. ३. ३. ७६) इति अबन्तो वधशब्दः । उञ्छादिषु पाठादन्तोदात्तः । हत्नवे । 'हन हिंसागत्योः । ‘कृहनिभ्यां क्नुः' ( उ. सू. ३. ३१० ) इति क्नुप्रत्ययः; धातोर्नकारस्य तकारः । जिहीळानस्य। 'हेडृ अनादरे'। अस्मात् लिटः कानच् । द्विर्भावहलादिशेषह्रस्वचुत्वजश्त्वानि। एकारस्य ईकारादेशश्छन्दसः। ‘चितः' इत्यन्तोदात्तत्वम् । रीरधः । ‘राध साध संसिद्धौ' । चङि णिलोपे उपधाह्रस्वत्वम् । द्विर्वचनहलादिशेषह्रस्वत्वसन्वद्भावेत्वाभ्यासदीर्घाः । ‘न माङयोगे' इति अडभावः । हृणानस्य । ‘हृणीङ् लज्जायम्' । अस्मात् शानचि पृषोदरादित्वात् अभिमतरूपसिद्धिः । ।
वि मृ॑ळी॒काय॑ ते॒ मनो॑ र॒थीरश्वं॒ न संदि॑तम् ।
गी॒र्भिर्व॑रुण सीमहि ॥
वि । मृ॒ळी॒काय॑ । ते॒ । मनः॑ । र॒थीः । अश्व॑म् । न । सम्ऽदि॑तम् ।
गीः॒ऽभिः । व॒रु॒ण॒ । सी॒म॒हि॒ ॥
वि। मृळीकाय । ते । मनः। रथीः । अश्वम् । न । सम्ऽदितम् ।
गीःऽभिः । वरुण । सीमहि ॥३॥
हे "वरुण "मृळीकाय अस्मत्सुखाय "ते तव "मनः “गीर्भिः स्तुतिभिः "वि “सीमहि विशेषण बध्नीमः प्रसादयाम इत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः । "रथीः रथस्वामी "संदितं सम्यक् खण्डितं दूरगमनेन श्रान्तम् “अश्व “न अश्वमिव । यथा स्वामी श्रान्तमश्वं घासप्रदानादिना प्रसादयति तद्वत् ॥ रथीः । मत्वर्थीय ईकारः। संदितम् । ‘दो अवखण्डने'। निष्ठा ' इति क्तः । ‘द्यतिस्यतिमास्थाम् ' (पा. सू. ७. ४. ४०) इति इकारान्तादेशः । ‘गतिरनन्तरः' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । गीर्भिः । ‘सावेकाचः०' इति भिस उदात्तत्वम् । सीमहि । “षिवु तन्तुसताने'। व्यत्ययेनात्मनेपदम्। 'बहुलं छन्दसि' इति विकरणस्य लुक् । वलि लोपः (पा. सू. ६. १. ६६) । यद्वा । ‘षिञ् बन्धने ' इत्यस्मात् विकरणस्य लुक् । दीर्घश्छन्दसः ।।
परा॒ हि मे॒ विम॑न्यव॒ः पत॑न्ति॒ वस्य॑इष्टये ।
वयो॒ न व॑स॒तीरुप॑ ॥
परा॑ । हि । मे॒ । विऽम॑न्यवः । पत॑न्ति । वस्यः॑ऽइष्टये ।
वयः॑ । न । व॒स॒तीः । उप॑ ॥
परा । हि। मे। विऽमन्यवः । पतन्ति । वस्यःऽइष्टये।
वयः । न । वसतीः । उप ॥ ४ ॥
हे वरुण "मे मम शुनःशेपस्य "विमन्यवः क्रोधरहिता बुद्धयः “वस्यइष्टये वसीयसः अतिशयेन वसुमतो जीवनस्य प्राप्तये "परा “पतन्ति पराङ्मुखाः पुनरावृत्तिरहिताः प्रसरन्ति । हिशब्दः अस्मिन्नर्थे सर्वजनप्रसिद्धिमाह । परापतने दृष्टान्तः । "वयो "न । पक्षिणो यथा वसतीः निवासस्थानानि "उप सामीप्येन प्राप्नुवन्ति तद्वत् ॥ पतन्ति । पादादित्वात् निघाताभावः । वस्यइष्टये । वसुमच्छब्दात् ‘विन्मतोर्लुक्' इति मतुपो लुकि टिलोपे ईयसुनो यकारलोपश्छान्दसः । वसतीः । ‘शतुरनुमः' इति ङीप उदात्तत्वम् ।।
क॒दा क्ष॑त्र॒श्रियं॒ नर॒मा वरु॑णं करामहे ।
मृ॒ळी॒कायो॑रु॒चक्ष॑सम् ॥
क॒दा । क्ष॒त्र॒ऽश्रिय॑म् । नर॑म् । आ । वरु॑णम् । क॒रा॒म॒हे॒ ।
मृ॒ळी॒काय॑ । उ॒रु॒ऽचक्ष॑सम् ॥
कदा । क्षत्रऽश्रियम् । नरम् । आ । वरुणम् । करामहे ।
मृळीकाय । उरुऽचक्षसम् ॥५॥
"मृळीकाय अस्मत्सुखाय “वरुणं "कदा कस्मिन् काले “आ "करामहे अस्मिन् कर्मणि आगतं करवाम । कीदृशम् । "क्षत्रश्रियं बलसेविनं "नरं नेतारं "उरुचक्षसं बहूनां द्रष्टारम् । क्षत्रश्रियम् । क्षत्राणि श्रयतीति क्षत्रश्रीः । क्विब्वचि° ' ( पा. ३. २. १७८, २) इत्यादिना क्विप् दीर्घश्च । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । नरम् ।' ऋदोरप्' इति अबन्तः आद्युदात्तः । करामहे । करोतेः व्यत्ययेन शप्। उरुचक्षसम् । ‘चक्षेर्बहुलं शिच्च' (उ. सू. ४.६७२) इत्यसुन् । शिद्वद्भावात् ख्याञादेशाभावः ॥ ॥१६॥
तदित्स॑मा॒नमा॑शाते॒ वेन॑न्ता॒ न प्र यु॑च्छतः ।
धृ॒तव्र॑ताय दा॒शुषे॑ ॥
तत् । इत् । स॒मा॒नम् । आ॒शा॒ते॒ इति॑ । वेन॑न्ता । न । प्र । यु॒च्छ॒तः॒ ।
धृ॒तऽव्र॑ताय । दा॒शुषे॑ ॥
तत् । इत्। समानम् । आशाते इति । वेनन्ता। न । प्र। युच्छतः।
धृतऽव्रताय । दाशुषे ॥६॥
“धृतव्रताय अनुष्ठितकर्मणे “दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय वेनन्तौ कामयमानौ मित्रावरुणाविति शेषः । तावुभौ "समानं साधारणं “तदित् अस्माभिर्दत्तं तदेव हविः "आशाते अश्नुवाते। “न “प्र "युच्छतः कदाचिदपि प्रमादं न कुरुतः ॥ आशाते । अश्नोतेर्लिटि द्विर्भावहलादिशेषौ । ‘अत आदेः ' (पा. सू. ७. ४. ७० ) इति आत्वम् । ‘अनित्यमागमशासनम्' इति वचनात् “ अश्नोतेश्च ' ( पा. सू. ७. ४. ७२ ) इति नुडभावः । वेनन्ता। वेनतिः कान्तिकर्मा ।' सुपां सुलुक् ' इति आकारः। प्र युच्छतः । 'युच्छ प्रमादे'। दाशुषे ।' दाशृ दाने' इत्यस्मात् दाश्वान् साह्वान्' इति क्वसुप्रत्ययो निपातितः । वसोः संप्रसारणम्' इति संप्रसारणम् । शासिवसिघसीनां च ' इति षत्वम् ॥
वेदा॒ यो वी॒नां प॒दम॒न्तरि॑क्षेण॒ पत॑ताम् ।
वेद॑ ना॒वः स॑मु॒द्रिय॑ः ॥
वेद॑ । यः । वी॒नाम् । प॒दम् । अ॒न्तरि॑क्षेण । पत॑ताम् ।
वेद॑ । ना॒वः । स॒मु॒द्रियः॑ ॥
वेद । यः । वीनाम् । पदम् । अन्तरिक्षेण । पतताम् ।
वेद । नावः । समुद्रियः ॥७॥
"अन्तरिक्षेण “पतताम् आकाशमार्गेण गच्छतां "वीनां पक्षिणां पदं यः वरुणः "वेद । तथा “समुद्रियः समुद्रेऽवस्थितः वरुणः "नावः जले गच्छन्त्याः पदं “वेद जानाति सोऽस्मान् बन्धनान्मोचयत्विति शेषः ॥ वेद । ‘विद ज्ञाने'। ‘विदो लटो वा ' ( पा. सू. ३. ४. ८३ ) इति तिपो णल् । लित्स्वरेणाद्युदात्तत्वम् । ‘द्व्यचोऽतस्तिङः' इति संहितायां दीर्घः। वीनाम् । ' नामन्यतरस्याम् ' इति नाम उदात्तत्वम् । पतताम् । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । शतुश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वरः । नावः। सावेकाचः' इति षष्ठ्या उदात्तत्वम् । समुद्रियः । भवार्थे ' समुद्राभ्राद्धः' (पा. सू. ४. ४. ११८) इति घप्रत्ययः ॥
वेद॑ मा॒सो धृ॒तव्र॑तो॒ द्वाद॑श प्र॒जाव॑तः ।
वेदा॒ य उ॑प॒जाय॑ते ॥
वेद॑ । मा॒सः । धृ॒तऽव्र॑तः । द्वाद॑श । प्र॒जाऽव॑तः ।
वेद॑ । यः । उ॒प॒ऽजाय॑ते ॥
वेद । मासः । धृतऽव्रतः । द्वादश । प्रजाऽव॑तः ।
वेद । यः । उपऽजायते ॥ ८ ॥
“धृतव्रतः स्वीकृतकर्मविशेषो यथोक्तमहिमोपेतो वरुणः “प्रजावतः तदा तदोत्पद्यमानप्रजायुक्तान् “द्वादश "मासः चैत्रादीन् फाल्गुनान्तान् “वेद जानाति । “यः त्रयोदशोऽधिकमासः “उपजायते संवत्सरसमीपे स्वयमेवोत्पद्यते तमपि “वेद। वाक्यशेषः पूर्ववत् ॥ मासः।‘पद्दन्°' (पा. सू. ६. १.६३) इत्यादिना मासशब्दस्य मास् इति आदेशः । ऊडिदम्' इत्यादिना शस उदात्तत्वम् । द्वादश। द्वौ च दश च इति द्वन्द्वः । 'द्व्यष्टनः संख्यायाम् ' (पा. सू. ६. ३. ४७) इति आत्वम् । ‘संख्या' (पा. सू. ६.२.३५) इति सूत्रेण पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । प्रजावतः । “जनी प्रादुर्भावे'। प्रपूर्वात् जनसनखनक्रमगमो विट्प्रत्ययः (पा. सू. ३. २. ६७)। *विड्वनोः०' (पा. सू. ६. ४. ४१) इति आत्वम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । प्रजा एषां सन्तीति तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुप्' (पा. सू. ५. ३. ९४ )। मादुपधायाः० ' ( पा. सू. ८. २. ९) इति मतुपो वत्वम् । उपजायते । जनेः कर्मकर्तरि लट् । कर्मवद्भावात् आत्मनेपदं यक् (पा. सू. ३. १. ८७ )। जनादीनामुपदेश एवात्वं वक्तव्यम् ' ( पा. सू. ६. १. १९५. ३) इति वचनात् “ अचः कर्तृयकि' (पा. सू. ६. १. १९५ ) इत्याद्युदात्तत्वम् । ‘तिङि चोदात्तवति' (पा. सू. ८. १. ७१ ) इति उपसर्गस्य निघातः । न च ‘तिङ्ङतिङः' इति निघातः, “ यद्वृत्तान्नित्यम्' इति प्रतिषेधात् ॥
वेद॒ वात॑स्य वर्त॒निमु॒रोरृ॒ष्वस्य॑ बृह॒तः ।
वेदा॒ ये अ॒ध्यास॑ते ॥
वेद॑ । वात॑स्य । व॒र्त॒निम् । उ॒रोः । ऋ॒ष्वस्य॑ । बृ॒ह॒तः ।
वेद॑ । ये । अ॒धि॒ऽआस॑ते ॥
वेद । वातस्य । वर्तनिम्। उरोः । ऋष्वस्य । बृहतः ।
वेद । ये । अधिऽआसते ॥९॥
“उरोः, विस्तीर्णस्य “ऋष्वस्य दर्शनीयस्य “बृहतः गुणैरधिकस्य “वातस्य वायोः वर्तनिं मार्गं “वेद वरुणो जानाति । "ये देवाः "अध्यासते उपरि तिष्ठन्ति तानपि “वेद जानाति ॥ वातस्य । ‘असिहसि' इत्यादिना तन्प्रत्ययान्तो वातशब्दो नित्त्वादाद्युदात्तः । वर्तनिम्। वर्ततेऽनेनेति । ‘वर्तनिः स्तोत्रे (पा. सू. ६.१.१६०.ग.) इति स्तोत्रवाचकस्य वर्तनिशब्दस्य अन्तोदात्तत्वसिद्ध्यर्थम् उञ्छादिषु पाठात् अस्य प्रत्ययस्वरेण मध्योदात्तत्वे प्राप्ते व्यत्ययेनान्तोदात्तत्वम् । बृहतः । बृहन्महतोरुपसंख्यानम् ' इति ङस उदात्तत्वम् । अध्यासते । लसार्वधातुकानुदात्तत्वे सति धातुस्वरः ॥
नि ष॑साद धृ॒तव्र॑तो॒ वरु॑णः प॒स्त्या॒३॒॑स्वा ।
साम्रा॑ज्याय सु॒क्रतु॑ः ॥
नि । स॒सा॒द॒ । धृ॒तऽव्र॑तः । वरु॑णः । प॒स्त्या॑सु । आ ।
साम्ऽरा॑ज्याय । सु॒ऽक्रतुः॑ ॥
नि । ससाद । धृतऽव्रतः । वरुणः । पस्त्यासु । आ ।
साम्राज्याय । सुऽक्रतुः ॥ १० ॥
“धृतव्रतः पूर्वोक्तः वरुणः “पस्त्यासु दैवीषु प्रजासु “आ “नि “षसाद आगत्य निषण्णवान् । किमर्थम् । प्रजानां साम्राज्यसिद्ध्यर्थं सुक्रतुः शोभनकर्मा ॥ नि षसाद । सदिरप्रतेः ' ( पा. सू. ८. ३. ६६ ) इति षत्वम् । साम्राज्याय । सम्राजो भावः साम्राज्यम् । ‘गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः (पा. सू. ५. १. १२४ ) इति ष्यञ् । ञ्नित्यादिर्नित्यम्' इत्याद्युदात्तत्वम् । सुक्रतुः । ‘क्रत्वादयश्च ' इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥ ॥ १७ ॥
अतो॒ विश्वा॒न्यद्भु॑ता चिकि॒त्वाँ अ॒भि प॑श्यति ।
कृ॒तानि॒ या च॒ कर्त्वा॑ ॥
अतः॑ । विश्वा॑नि । अद्भु॑ता । चि॒कि॒त्वान् । अ॒भि । प॒श्य॒ति॒ ।
कृ॒तानि॑ । या । च॒ । कर्त्वा॑ ॥
अतः । विश्वानि । अद्भुता । चिकित्वान् । अभि । पश्यति ।
कृतानि । या । च। कर्त्वा ॥११॥
“अतः अस्मात् वरुणात् "विश्वानि "अद्भुता सर्वाण्याश्चर्याणि “चिकित्वान् प्रज्ञावान् “अभि “पश्यति सर्वतोऽवलोकयति “या “कृतानि यान्याश्चर्याणि पूर्वं वरुणेन संपादितानि । चकारात् अन्यानि यान्याश्चर्याणि "कर्त्वा इतः परं कर्तव्यानि तानि सर्वाण्यभिपश्यतीति पूर्वत्रान्वयः ॥ अद्भुता । ‘शेश्छन्दसि बहुलम् ' ( पा. सू. ६. १. ७० ) इति शेर्लोपः । प्रत्ययलक्षणेन ‘ नपुंसकस्य झलचः (पा. सू. ७. १. ७२ ) इति नुम् । नलोपः । चिकित्वान् । कित ज्ञाने'। लिटः क्वसुः । अभ्यासहलादिशेषचुत्वानि ।' वेस्वेकाजाद्धसाम्' इति नियमात् इडभावः । रुत्वानुनासिकावुक्तौ संहितायाम् । पश्यति । पाघ्रा ' इत्यादिना दृशेः पश्यादेशः । कर्त्वा । ‘कृत्यार्थे तवैकेन्केन्यत्वनः' (पा. सू. ३. ४. १४ ) इति करोतेः त्वन् । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । पूर्ववत् शेर्लोपः ॥
स नो॑ वि॒श्वाहा॑ सु॒क्रतु॑रादि॒त्यः सु॒पथा॑ करत् ।
प्र ण॒ आयूं॑षि तारिषत् ॥
सः । नः॒ । वि॒श्वाहा॑ । सु॒ऽक्रतुः॑ । आ॒दि॒त्यः । सु॒ऽपथा॑ । क॒र॒त् ।
प्र । नः॒ । आयूं॑षि । ता॒रि॒ष॒त् ॥
सः । नः । विश्वाहा। सुऽक्रतुः । आदित्यः । सुऽपथा । करत् ।
प्र। नः । आयूंषि। तारिषत् ॥१२॥
"सुक्रतुः शोभनप्रज्ञः "सः "आदित्यः वरुणः "विश्वाहा सर्वेष्वहःसु "नः अस्मान् "सुपथा शोभनमार्गेण सहितान् "करत् करोतु । किं च "नः अस्माकम् "आयूंषि "प्र “तारिषत् प्रवर्धयतु ॥ सुपथा । ‘स्वती पूजायाम्' (पा. म. २. २. १८. ४) इति समासे ‘न पूजनात्' (पा. सू. ५. ४. ६९) इति समासान्तप्रतिषेधः । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरे प्राप्ते • परादिश्छन्दसि बहुलम् ' इस्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । ‘क्रत्वादयश्च' (पा.सू. ६.२.११८) इत्येतन्न भवति अबहुव्रीहित्वात् । बहुव्रीहौ हि तद्विधीयते । आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि' (पा. सू. ६. २. ११९) इत्येतदपि न भवति, पथिन्शब्दस्य अन्तोदात्तत्वात् । करत् । करोतेर्लेटि व्यत्ययेन शप् । शपो लुकि ‘लेटोऽडाटौ' इति अडागमः । इतश्च लोपः' इति इकारलोपः । यद्वा । छान्दसे लुङि ‘कृमृदृरुहिभ्यः' (पा. सू. ३. १. ५९ ) इति च्लेः अङ्। 'ऋदृशोऽङि गुणः ' (पा. सू. ७. ४. १६ ) इति गुणः । ‘बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि ' इति अडभावः । प्र णः । ' उपसर्गाद्बहुलम्' (पा. सू. ८.४.२८ ) इति नसो णत्वम् । तारिषत् । तारयतेः लेटि अडागमः । ‘सिब्बहुलं लेटि' इति सिप् ।' आदेशप्रत्यययोः' इति षत्वम् ॥
बिभ्र॑द्द्रा॒पिं हि॑र॒ण्ययं॒ वरु॑णो वस्त नि॒र्णिज॑म् ।
परि॒ स्पशो॒ नि षे॑दिरे ॥
बिभ्र॑त् । द्रा॒पिम् । हि॒र॒ण्यय॑म् । वरु॑णः । व॒स्त॒ । निः॒ऽनिज॑म् ।
परि॑ । स्पशः॑ । नि । से॒दि॒रे॒ ॥
बिभ्रत् । द्रापिम् । हिरण्ययम् । वरुणः। वस्त । निःऽनिजम् ।
परि। स्पशः । नि। सेदिरे ॥१३॥
“हिरण्ययं सुवर्णमयं "द्रापिं कवचं "बिभ्रत् धारयन् "वरुणः "निर्णिजं पुष्टं स्वशरीरं "वस्त आच्छादयति । "स्पशः हिरण्यस्पर्शिनो रश्मयः "परि "नि “षेदिरे सर्वतो निषण्णाः॥ बिभ्रत् । बिभर्तेः शतरि ‘नाभ्यस्ताच्छतुः ' ( पा. सू. ७. १. ७८ ) इति नुमभावः । ‘अभ्यस्तानामादिः' इत्याद्युदात्तत्वम् । द्रापिम् । द्रा कुत्सायां गतौ । द्रापयति इषून् कुत्सितां गतिं प्रापयतीति द्रापिः कवचम् । ‘अर्तिही '( पा. सू. ७. ३. ३६) इत्यादिना षुगागमः । औणादिके इप्रत्यये णिलोपः। हिरण्ययम् । ‘ऋत्व्यवास्त्व्यवास्त्वमाध्वीहिरण्ययानि च्छन्दसि ' ( पा. सू. ६. ४. १७५) इति हिरण्यशब्दात् विकारार्थे विहितस्य मयटो मशब्दलोपो निपातितः । वस्त । वस आच्छादने । लङि अदादित्वात् शपो लुक् । पूर्ववत् अडभावः । निर्णिजम् । ‘णिजिर् शौचपोषणयोः' । स्पशः । ‘स्पश बाधनस्पर्शनयोः'। ‘क्विप् च' इति क्विप् । नि षेदिरे । “षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु'। अस्मात् गत्यर्थात् कर्मणि लिटि एत्वाभ्यासलोपौ ।' सदिरप्रतेः' इति षत्वम् ॥
न यं दिप्स॑न्ति दि॒प्सवो॒ न द्रुह्वा॑णो॒ जना॑नाम् ।
न दे॒वम॒भिमा॑तयः ॥
न । यम् । दिप्स॑न्ति । दि॒प्सवः॑ । न । द्रुह्वा॑णः । जना॑नाम् ।
न । दे॒वम् । अ॒भिऽमा॑तयः ॥
न। यम्। दिप्सन्ति । दिप्सवः । न। दुह्वाणः । जनानाम् ।
न । देवम् । अभिऽमातयः ॥१४॥
"दिप्सवः हिंसितुमिच्छन्तो वैरिणः "यं वरुणं "न "दिप्सन्ति भीताः सन्तो हिंसितुमिच्छां परित्यजन्ति । "जनानां प्राणिनां "द्रुह्वाणः द्रोग्धारोऽपि यं वरुणं प्रति "न द्रुह्यन्ति । "अभिमातयः पाप्मानः । ‘पाप्मा वा अभिमातिः' (तै. सं. २. १. ३. ५) इति श्रुत्यन्तरात् । "देवं तं वरुणं "न स्पृशन्ति ॥ दिप्सन्ति । ‘दम्भु दम्भे' । अस्मात् सनि ' सनीवन्तर्ध° ' (पा. सू. ७. २. ४९ ) इत्यादिना इडभावः । ‘हलन्ताच्च ' ( पा. सू. १. २. १०) इत्यत्र हल्ग्रहणस्य जातिवाचित्वात् सनः कित्वात् “ दम्भ इच्च ' ( पा. सू. ७. ४. ५६ ) इति दकारात् परस्य अकारस्य इकारः । ‘अनिदिताम्' इति नलोपः । भष्भावाभावश्छन्दसः ( पा. सू. ८. २. ३७ )। ‘अत्र लोपोऽभ्यासस्य ' ( पा. सू. ७. ४. ५८ ) इति अभ्यासलोपः । शपः पित्वादनुदात्तत्वम् । तिङश्च लसार्वधातुकस्वरेण सनो नित्त्वात् नित्स्वरेणाद्युदात्तत्वम् । यद्वृत्तयोगात् अनिघातः । दिप्सवः । सनन्तात् दम्भेः ‘सनाशंसभिक्ष उः ' ( पा. सू. ३. २. १६८) इति उप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । द्रुह्वाणः । ‘द्रुह जिघांसायाम् । अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते' इति क्वनिप् । प्रत्ययस्य पित्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरेणाद्युदात्तत्वम् ॥
उ॒त यो मानु॑षे॒ष्वा यश॑श्च॒क्रे असा॒म्या ।
अ॒स्माक॑मु॒दरे॒ष्वा ॥
उ॒त । यः । मानु॑षेषु । आ । यशः॑ । च॒क्रे । असा॑मि । आ ।
अ॒स्माक॑म् । उ॒दरे॑षु । आ ॥
उत । यः । मानुषेषु । आ । यशः । चक्रे । असामि । आ ।
अस्माकम् । उदरेषु । आ ॥१५॥
"उत अपि च यः वरुणः मानुषेषु “यशः अन्नम् "आ "चक्रे सर्वतः कृतवान् स वरुणः कुर्वन्नपि "आ सर्वतः "असामि संपूर्णं चक्रे न तु न्यूनं कृतवान् । विशेषतः "अस्माकम् "उदरेषु “॥ सर्वतः चक्रे ॥ मानुषेषु । ‘मनोर्जातावन्यतौ षुक् च' (पा. सू. ४. १. १६१ ) इति अन् । ‘ञ्नित्यादिर्नित्यम्' इत्याद्युदात्तत्वम् । चक्रे । प्रत्ययस्वरः । असामि । अव्यये नञ्कुनिपातानामिति वक्तव्यम्' (पा. सू. ६. २. २. ३) इति अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यशः । अशेर्युट् च' (उ. सू. ४. ६३० ) इति असुन् । उदरेषु ।' उदि दृणातेरजलौ पूर्वपदान्त्यलोपश्च ' ( उ. सू. ५. ६९७) इति अल् । लित्स्वरः । ‘गतिकारकोपपदात्' इत्युत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ॥ १८ ॥
परा॑ मे यन्ति धी॒तयो॒ गावो॒ न गव्यू॑ती॒रनु॑ ।
इ॒च्छन्ती॑रुरु॒चक्ष॑सम् ॥
परा॑ । मे॒ । य॒न्ति॒ । धी॒तयः॑ । गावः॑ । न । गव्यू॑तीः । अनु॑ ।
इ॒च्छन्तीः॑ । उ॒रु॒ऽचक्ष॑सम् ॥
परा । मे। यन्ति । धीतयः । गावः । न । गव्यूतीः । अनु ।
इच्छन्तीः । उरुऽचक्षसम् ॥१६॥
"उरुचक्षसं बहुभिर्द्रष्टव्यं वरुणम् "इच्छन्तीः “मे “धीतयः शुनःशेपस्य बुद्धयः "परा "यन्ति पराङ्मुखा निवृत्तिरहिता गच्छन्ति । तत्र दृष्टान्तः । "गावो "न । यथा गावः “गव्यूतीरनु गोष्ठानि अनुलक्ष्य गच्छन्ति तद्वत् ॥ गव्यूतीः । गावोऽत्र यूयन्ते इति अधिकरणे क्तिन् । "गोर्यूतौ छन्दसि । (पा. सू. ६. १. ७९. २) इति अवादेशः । दासीभारादित्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा । यूतिः यवनम् । गवां यवनमत्रेति बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । इच्छन्तीः । “इषु इच्छायाम्'। लटः शतृ । ‘तुदादिभ्यः शः'। इषुगमियमां छः ' ( पा. सू. ७. ३. ७७ ) इति छत्वम् । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे विकरणस्वरः शिष्यते ॥
सं नु वो॑चावहै॒ पुन॒र्यतो॑ मे॒ मध्वाभृ॑तम् ।
होते॑व॒ क्षद॑से प्रि॒यम् ॥
सम् । नु । वो॒चा॒व॒है॒ । पुनः॑ । यतः॑ । मे॒ । मधु॑ । आऽभृ॑तम् ।
होता॑ऽइव । क्षद॑से । प्रि॒यम् ॥
सम् । नु। वोचावहै । पुनः । यतः । मे। मधु । आऽभृतम् ।
होताऽइव। क्षदसे । प्रियम् ॥१७॥
"यतः यस्मात् कारणात् "मे मज्जीवनार्थं मधुरं हविः "आभृतं अञ्जःसवाख्ये कर्मणि संपादितं अतः कारणात् "होतेव होमकर्तेव त्वमपि "प्रियं हविः “क्षदसे अश्नासि । "पुनः हविःस्वीकारादूर्ध्वं तृप्तस्त्वं जीवन्नहं च "नु अवश्यं "सं “वोचावहै संभूय प्रियवार्तां करवावहै ॥ वोचावहै । लोडर्थे छान्दसे लुङि ब्रुवो वचिः । अस्यतिवक्ति' इति च्लेः अङादेशः । ‘वच उम्' इति उमागमे गुणः । व्यत्ययेन टेः ऐत्वम् । यद्वा । लोट एव लुङादेशः । स्थानिवद्भावात् ऐत्वम् । आभृतम् । ‘ह्रग्रहोर्भः०'। गतिरनन्तरः' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ।।
दर्शं॒ नु वि॒श्वद॑र्शतं॒ दर्शं॒ रथ॒मधि॒ क्षमि॑ ।
ए॒ता जु॑षत मे॒ गिर॑ः ॥
दर्श॑म् । नु । वि॒श्वऽद॑र्शतम् । दर्श॑म् । रथ॑म् । अधि॑ । क्षमि॑ ।
ए॒ताः । जु॒ष॒त॒ । मे॒ । गिरः॑ ॥
दर्शम् । नु। विश्वऽदर्शतम् । दर्शम् । रथम् । अधि । क्षमि ।
एताः । जुषत। मे। गिरः ॥१८॥
"विश्वदर्शतं सर्वैर्दर्शनीयम् अस्मदनुग्रहार्थमत्राविर्भूतं वरुणं "दर्शं "नु अहं दृष्टवान् खलु । "क्षमि क्षमायां भूमौ "रथं वरुणसंबन्धिनम् "अधि “दर्शम् आधिक्येन दृष्टवानस्मि । "एताः उच्यमानाः "मे “गिरः मदीयाः स्तुतीः "जुषत वरुणः सेवितवान् ॥ दर्शम् । दृशेः ‘इरितो वा ' (पा. सू. ३. १. ५७ ) इति चेः अङादेशः । ‘ऋदृशोऽङि गुणः' (पा. सू. ७. ४. १६ ) इति गुणः । विश्वदर्शतम् । दृशेः ‘ भृमृदृशि° ' ( उ. सू. ३. ३९० ) इत्यादिना अतच्प्रत्ययान्तो दर्शतशब्दः । मरुद्वृधादित्वात् पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् ( पा. सू. ६. २. १०६. २ )। यद्वा । विश्वं दर्शनीयमस्येति बहुव्रीहिः । ‘बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम् ' इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । क्षमि । आतो धातोः ' (पा. सू. ६. ४. १४०) इत्यत्र आतः इति योगविभागात् आकारलोपः ।।
वरुणप्रघासेषु ‘इमं मे वरुण ' इति वारुणस्य हविषः अनुवाक्या । ‘पञ्चम्यां पौर्णमास्याम्' इति खण्डे सूत्रितम्-' इमं मे वरुण श्रुधि तत्त्वा यामि ब्रह्मणा वन्दमानः ' ( आश्व. श्रौ. २. १७) इति ।।
इ॒मं मे॑ वरुण श्रुधी॒ हव॑म॒द्या च॑ मृळय ।
त्वाम॑व॒स्युरा च॑के ॥
इ॒मम् । मे॒ । व॒रु॒ण॒ । श्रु॒धि॒ । हव॑म् । अ॒द्य । च॒ । मृ॒ळ॒य॒ ।
त्वाम् । अ॒व॒स्युः । आ । च॒क्रे॒ ॥
इमम् । मे। वरुण । श्रुधि । हवम् । अद्य । च । मृळय।
त्वाम् । अवस्युः । आ ।चके ॥१९॥
हे वरुण "मे मदीयम् "इमं "हवम् आह्वानं "श्रुधि ऋणु । किं च "अद्य अस्मिन् दिने "मृळय अस्मान् सुखय । "अवस्युः रक्षणेच्छुः अहं "त्वां वरुणम् आभिमुख्येन "चके शब्दयामि स्तौमीत्यर्थः ।। श्रुधि । ‘श्रु श्रवणे '। लोटो हिः । ‘श्रुशृणुपॄकृवृभ्यश्छन्दसि ' इति हेर्धिरादेशः । ‘बहुलं छन्दसि ' इति विकरणस्य लुक् । अन्येषामपि दृश्यते ' इति संहितायां दीर्घः । अवस्युः । अवस् शब्दात् ‘सुप आत्मनः क्यच् । ‘क्याच्छन्दसि' इति उप्रत्ययः । आ चके । ‘कै गै शब्दे ' । अस्मात् लिटि ‘आदेचः' (पा. सू. ६. १. ४५ ) इति आत्वम् । द्विर्भावचुत्वे । ‘आतो लोप इटि च । ( पा. सू. ६. ४. ६४ ) इति आकारलोपः। ‘तिङ्ङतिङः' इति निघातः ॥
त्वं विश्व॑स्य मेधिर दि॒वश्च॒ ग्मश्च॑ राजसि ।
स याम॑नि॒ प्रति॑ श्रुधि ॥
त्वम् । विश्व॑स्य । मे॒धि॒र॒ । दि॒वः । च॒ । ग्मः । च॒ । रा॒ज॒सि॒ ।
सः । याम॑नि । प्रति॑ । श्रु॒धि॒ ॥
त्वम् । विश्वस्य । मेधिर । दिवः । च । ग्मः । च । राजसि ।
सः । यामनि । प्रति। श्रुधि २०॥
हे "मेधिर मेधाविन वरुण “त्वं "दिवश्च द्युलोकस्यापि “ग्मश्च भूलोकस्यापि एवमात्मकस्य “विश्वस्य सर्वस्य जगतो मध्ये "राजसि दीप्यसे । “सः तादृशः त्वं "यामनि क्षेमप्रापणे अस्मदीये “प्रति “श्रुधि प्रतिश्रवणम् आज्ञापनं कुरु । रक्षिष्यामि इति प्रत्युत्तरं देहीत्यर्थः ॥ दिवः । ऊडिदम् । इत्यादिना षष्ठ्या उदात्तत्वम् । ग्मः । ‘ग्मा ' (नि. १. १. २) इत्येतत् भूनामसु पठितम् । ‘आतो धातोः' इत्यत्र आतः इति योगविभागात् ' आतो लोपः' इति प्रतिषेधेऽपि (?) व्यत्ययेन आकारलोपः। उदात्तनिवृत्तिस्वरेण विभक्तेरुदात्तत्वम् । यामनि । ‘या प्रापणे '। 'आतो मनिन्क्वनिब्बनिपश्च' इति मनिन् । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । श्रुधि । उक्तम् ॥
उदु॑त्त॒मं मु॑मुग्धि नो॒ वि पाशं॑ मध्य॒मं चृ॑त ।
अवा॑ध॒मानि॑ जी॒वसे॑ ॥
उत् । उ॒त्ऽत॒मम् । मु॒मु॒ग्धि॒ । नः॒ । वि । पाश॑म् । म॒ध्य॒मम् । चृ॒त॒ ।
अव॑ । अ॒ध॒मानि॑ । जी॒वसे॑ ॥
उत्। उत्ऽतमम् । मुमुग्धि । नः। वि। पाशम् । मध्यमम् । चृत ।
अव । अधमानि । जीवसे ॥२१॥
“नः अस्माकम् "उत्तमं शिरोगतं "पाशम् "उत् "मुमुग्धि उत्कृष्य मोचय । "मध्यमम् उदरगतं पाशं "वि “चृत वियुज्य नाशय । "जीवसे जीवितुम् "अधमानि मदीयान् पादगतान् पाशान् "अव चृत अवकृष्य नाशय ॥ उत्तमम् । उञ्छादिषु पाठादन्तोदात्तत्वम् । मुमुग्धि ।' मुच्लृ मोक्षणे ' । ‘बहुलं छन्दसि ' इति विकरणस्य श्लुः । द्विर्भावः । हलादिशेषः । ‘हुझल्भ्यो हेर्धिः' ( पा. सू. ६. ४. १०१ ) इति हेर्धिरादेशः । ‘तिङ्ङतिङः' इति निघातः । चृत । चृती हिंसाग्रन्थनयोः '। लोटो हिः । ‘तुदादिभ्यः शः । अतो हेः' इति हेर्लुक्। जीवसे । ‘जीव प्राणधारणे' । ‘तुमर्थे सेसेन्' इति असेप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः ॥ ॥ १९ ॥
| मण्डल १ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
|