ऋग्वेदः सूक्तं १.२६
| ← सूक्तं १.२५ | ऋग्वेदः - मण्डल १ सूक्तं १.२६ आजीगर्तिः शुनःशेपः, स कृत्रिमो वैश्वामित्रो देवरातः |
सूक्तं १.२७ → |
| दे. अग्निः । गायत्री |
वसिष्वा हि मियेध्य वस्त्राण्यूर्जां पते ।
सेमं नो अध्वरं यज ॥१॥
नि नो होता वरेण्यः सदा यविष्ठ मन्मभिः ।
अग्ने दिवित्मता वचः ॥२॥
आ हि ष्मा सूनवे पितापिर्यजत्यापये ।
सखा सख्ये वरेण्यः ॥३॥
आ नो बर्ही रिशादसो वरुणो मित्रो अर्यमा ।
सीदन्तु मनुषो यथा ॥४॥
पूर्व्य होतरस्य नो मन्दस्व सख्यस्य च ।
इमा उ षु श्रुधी गिरः ॥५॥
यच्चिद्धि शश्वता तना देवंदेवं यजामहे ।
त्वे इद्धूयते हविः ॥६॥
प्रियो नो अस्तु विश्पतिर्होता मन्द्रो वरेण्यः ।
प्रियाः स्वग्नयो वयम् ॥७॥
स्वग्नयो हि वार्यं देवासो दधिरे च नः ।
स्वग्नयो मनामहे ॥८॥
अथा न उभयेषाममृत मर्त्यानाम् ।
मिथः सन्तु प्रशस्तयः ॥९॥
विश्वेभिरग्ने अग्निभिरिमं यज्ञमिदं वचः ।
चनो धाः सहसो यहो ॥१०॥
सायणभाष्यम्
‘वसिष्व ' इति दशर्चं तृतीयं सूक्तम् । अत्रानुक्रम्यते- वसिष्व दशाग्नेयं तु ' इति । शुनःशेपः ऋषिः । गायत्री छन्दः । इदमुत्तरं च सूक्तम् आग्नेयम् । प्रातरनुवाके आग्नेये क्रतौ गायत्रे छन्दसि एतदादिसूक्तद्वयमनुवक्तव्यम् । तथा च सूत्रितं-’वसिष्वा हीति सूक्तयोरुत्तमामुद्धरेत् ' ( आश्व. श्रौ. ४, १३ ) इति ॥
वसि॑ष्वा॒ हि मि॑येध्य॒ वस्त्रा॑ण्यूर्जां पते ।
सेमं नो॑ अध्व॒रं य॑ज ॥१
वसि॑ष्व । हि । मि॒ये॒ध्य॒ । वस्त्रा॑णि । ऊ॒र्जा॒म् । प॒ते॒ ।
सः । इ॒मम् । नः॒ । अ॒ध्व॒रम् । य॒ज॒ ॥१
वसिष्व । हि । मियेध्य । वस्त्राणि । ऊर्जाम् । पते ।
सः । इमम् । नः । अध्वरम् । यज ॥१
वरुणेन अग्निस्तुतौ प्रेरितः शुनःशेपः एतदादिसूक्तद्वयेन अग्निमस्तौत् । तया च आम्नायते-’तं वरुण उवाचाग्निर्वै देवानां मुखं सुहृदयतमस्तं नु स्तुह्यथ त्वोत्स्रक्ष्याम इति सोऽग्निं तुष्टावात उत्तराभिर्द्वाविंशत्या' (ऐ. ब्रा. ७.१६ ) इति । हे "मियेध्य मेधस्य यज्ञस्य योग्य "ऊर्जां “पते अन्नानां पालकाग्ने “वस्त्राणि आच्छादकानि तेजांसि “वसिष्व आच्छादय । प्रज्वलितस्तेजसा भवेत्यर्थः । “हि यस्मात् प्रज्वलितः तस्मात् सः तादृशस्त्वं "नः अस्मदीयम् “इमम् "अध्वरं यज निष्पादय ॥ वसिष्व। ‘वस आच्छादने'। लोटि ‘थासः से'।“ सवाभ्यां वामौ'। ‘छन्दस्युभयथा' इति आर्धधातुकत्वात् ‘आर्धधातुकस्येड्वलादेः' ( पा. सू. ७. २. ३५) इति इडागमः । लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । ‘अन्येषामपि दृश्यते' इति संहितायां दीर्घः । मियेध्य । मकारैकारयोर्मध्ये इयागमश्छान्दसः । ऊर्जां पते । ‘सुबामन्त्रिते' इति पराङ्गवद्भावात् षष्ठ्यामन्त्रितस्य समुदायस्य आष्टमिको निघातः । सेमम् । ‘सोऽचि लोपे चेत्पादपूरणम्' इति सोर्लोपः ॥
नि नो॒ होता॒ वरे॑ण्य॒ः सदा॑ यविष्ठ॒ मन्म॑भिः ।
अग्ने॑ दि॒वित्म॑ता॒ वच॑ः ॥२
नि । नः॒ । होता॑ । वरे॑ण्यः । सदा॑ । य॒वि॒ष्ठ॒ । मन्म॑ऽभिः ।
अग्ने॑ । दि॒वित्म॑ता । वचः॑ ॥२
नि । नः । होता । वरेण्यः । सदा । यविष्ठ । मन्मऽभिः ।
अग्ने । दिवित्मता । वचः ॥२
“सदा “यविष्ठ सर्वदा युवतम हे “अग्ने वरेण्यः वरणीयस्त्वं “नः अस्माकं “होता होमनिष्पादको भूत्वा “दिवित्मता दीप्तिमता “वचः वचसा स्तूयमानः सन् “नि षीद इति शेषः । कीदृशस्त्वम् । “मन्मभिः ज्ञापकैः तेजोभिर्युक्त इति शेषः ॥ यविष्ठ । युवशब्दात् इष्ठनि “ स्थूलदूर' ' (पा. सू. ६. ४. १५६ ) इत्यादिना यणादिपरस्य लोपः; पूर्वस्य उकारस्य गुणश्च । अवादेशः । आमन्त्रितनिघातः । मन्मभिः । ‘मन ज्ञाने'। अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते' इति मनिन्प्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। दिवित्मता ।' दिवु क्रीडादौ । ‘इक्श्तिपौ धातुनिर्देशे' (पा. सू. ३. ३. १०८. २) इति इक्प्रययः। तेन च धातुवाचिना दिविशब्देन धात्वर्थो दीप्तिर्लक्ष्यते । यद्वा । औणादिको भावे किप्रत्ययः। दिविशब्दात् मतुपि तकारोपजनश्छन्दसः। यद्वा । बाहुलकात् दिवेर्भावे इतक् । मतुपि ‘तसौ मत्वर्थे ' इति भत्वात् जश्त्वाभावः । वचः। ‘सुपां सुलुक्' इति तृतीयैकवचनस्य लुक् ॥
आ हि ष्मा॑ सू॒नवे॑ पि॒तापिर्यज॑त्या॒पये॑ ।
सखा॒ सख्ये॒ वरे॑ण्यः ॥३
आ । हि । स्म॒ । सू॒नवे॑ । पि॒ता । आ॒पिः । यज॑ति । आ॒पये॑ ।
सखा॑ । सख्ये॑ । वरे॑ण्यः ॥३
आ । हि । स्म । सूनवे । पिता । आपिः । यजति । आपये ।
सखा । सख्ये । वरेण्यः ॥३
हे अग्ने “वरेण्यः वरणीयः “पिता पितृस्थानीयः त्वं “सूनवे पुत्रस्थानीयाय मह्यम् अभीष्टं देहीति शेषः । हि ष्म इति निपातद्वयं सर्वथेत्यमुमर्थमाचष्टे । अभीष्टदाने दृष्टान्तद्वयमुच्यते । यथा “आपिः बन्धुः “आपये बन्धवे “आ “यजति “हि “स्म । सर्वथा ददातीति शेषः। “सखा प्रियः “सख्ये प्रियाय अभीष्टं सर्वथा ददाति तथा त्वमपि देहि ॥ स्मा सूनवे । ‘निपातस्य च ' इति दीर्घः ।। यजतीत्यस्य सखा सख्ये इत्यत्राप्यनुषङ्गात् तदपेक्षयेयं प्रथमा इति ‘चादिलोपे विभाषा' इति न निहन्यते । यद्वा । ‘हि च ' इति निघातप्रतिषेधः । सख्ये । समाने ख्यश्चोदात्तः' इति सखिशब्दः इण्प्रत्ययान्त आद्युदात्तः । सुपः पित्त्वादनुदात्तत्वे स एव शिष्यते ॥
आ नो॑ ब॒र्ही रि॒शाद॑सो॒ वरु॑णो मि॒त्रो अ॑र्य॒मा ।
सीद॑न्तु॒ मनु॑षो यथा ॥४
आ । नः॒ । ब॒र्हिः । रि॒शाद॑सः । वरु॑णः । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा ।
सीद॑न्तु । मनु॑षः । य॒था॒ ॥४
आ । नः । बर्हिः । रिशादसः । वरुणः । मित्रः । अर्यमा ।
सीदन्तु । मनुषः । यथा ॥४
हे अग्ने वरुणादयो देवाः त्वद्बन्धवः त्वया प्रेरिताः “रिशादसः हिंसकानदन्तः “नः अस्मदीयं “बर्हिः यज्ञम् आ "सीदन्तु । तत्र दृष्टान्तः । “यथा “मनुषः प्रजापतेर्यज्ञमासीदन्ति तद्वत् ॥ बर्ही रिशादसः । विसर्जनीयस्य रुत्वे कृते ‘रो रि' (पा. सू. ८. ३. १४ ) इति रेफलोपः। ‘ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽणः ' (पा. सू. ६. ३. १११ ) इति इकारस्य दीर्घत्वम् । रिशादसः । ‘रिश हिंसायाम्'। रिशन्ति हिंसन्तीति रिशाः शत्रवः । ‘इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः । तानदन्तीति रिशादसः । ‘सर्वधातुभ्योऽसुन् ' कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । सीदन्तु । ‘षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु । ‘पाघ्रा० ) इत्यादिना सीदादेशः । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । शतुश्च लसावधातुकस्वरेण धातुस्वरः शिष्यते । मनुषः । ‘मन ज्ञाने । मन्यते जानातीति मनुः प्रजापतिः । ‘जनेरुसिः, निच्च' इत्यनुवृत्तौ ' बहुलमन्यत्रापि ' ( उ. सू. २. २७८ ) इति औणादिकः उसिप्रत्ययः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । यथा । यथेति पादान्ते' (फि. सू. ८५) इति सर्वानुदात्तत्वम् ॥
पूर्व्य॑ होतर॒स्य नो॒ मन्द॑स्व स॒ख्यस्य॑ च ।
इ॒मा उ॒ षु श्रु॑धी॒ गिर॑ः ॥५
पूर्व्य॑ । हो॒तः॒ । अ॒स्य । नः॒ । मन्द॑स्व । स॒ख्यस्य॑ । च॒ ।
इ॒माः । ऊं॒ इति॑ । सु । श्रु॒धि॒ । गिरः॑ ॥५
पूर्व्य । होतः । अस्य । नः । मन्दस्व । सख्यस्य । च ।
इमाः । ऊं इति । सु । श्रुधि । गिरः ॥५
हे "पूर्व्य अस्मदादेः पूर्वमुत्पन्न "होतः होमनिष्पादकाग्ने "नः अस्मदीयस्य "अस्य प्रवर्तमानस्य यज्ञस्य "सख्यस्य "च अस्मदनुग्रहस्य च सिद्ध्यर्थं "मन्दस्व त्वं हृष्टो भव । “इमाः अस्माभिः प्रयुज्यमानाः “गिरः “उ “षु स्तुतिरूपा वाचोऽपि “श्रुधि शृणु ॥ पूर्व्य । आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । होतः इत्यस्य • नामन्त्रिते समानाधिकरणे' इति पूर्वस्य विद्यमानत्वात् आष्टमिको निघातः । अस्य । ऊडिदम्' इति षष्ठ्या उदात्तत्वम् । मन्दस्व । ‘मदि स्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु ' । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । तिङश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वरः । ‘अपादादौ ' इति पर्युदासात् आष्टमिकनिघाताभावः । सख्यस्य । सख्युः कर्म सख्यम् । “सख्युर्यः' (पा. सू. ५. १. १२६) इति यप्रत्ययः । ‘यस्य' इति लोपे प्रत्ययस्वरः । उ षु । ' सुञः ' (पा. सू. ८. ३. १०७) इति षत्वम् । श्रुधि । ‘श्रु श्रवणे' । ‘श्रुशृणुपॄकृवृभ्यश्छन्दसि ' इति हेर्धिरादेशः । ‘बहुलं छन्दसि ' इति शपो लुक् ॥ ॥ २० ॥
यच्चि॒द्धि शश्व॑ता॒ तना॑ दे॒वंदे॑वं॒ यजा॑महे ।
त्वे इद्धू॑यते ह॒विः ॥६
यत् । चि॒त् । हि । शश्व॑ता । तना॑ । दे॒वम्ऽदे॑वम् । यजा॑महे ।
त्वे इति॑ । इत् । हू॒य॒ते॒ । ह॒विः ॥६
यत् । चित् । हि । शश्वता । तना । देवम्ऽदेवम् । यजामहे ।
त्वे इति । इत् । हूयते । हविः ॥६
हे अग्ने "यच्चिद्धि यद्यपि “शश्वता शाश्वतेन नित्येन "तना विस्तृतेन हविषा "देवंदेवम् अन्यमन्यं वरुणेन्द्रादिरूपं नानाविधं देवताविशेषं "यजामहे तथापि तत् "हविः सर्वं "त्वे इत् त्वय्येव "हूयते । अतो देवतान्तरविषयो यागोऽपि त्वदीयैव सेवेत्यर्थः ॥ तना। तनु विस्तारे'। क्विप् च ' इति क्विप् । यद्वा । पचाद्यच् ।' सुपां सुलुक् ' इति तृतीयाया आकारः । देवंदेवम् ।' नित्यवीप्सयोः' इति द्विर्भावः । तस्य परमाम्रेडितम् । इत्युत्तरस्य आम्रेडितसंज्ञायाम् ' अनुदात्तं च' इति सर्वानुदात्तत्वम् । यजामहे । ‘निपातैयद्यदिहन्त° ' इति निघातप्रतिषेधः । त्वे । युष्मच्छब्दात् सप्तम्येकवचनस्य ‘सुपां सुलुक् ' इति शेआदेशः । ‘त्वमावेकवचने' इति मपर्यन्तस्य त्वादेशः । शेषलोपे ' अतो गुणे ' इति परपूर्वत्वम् । ‘शे' (पा. सू. १. १. १३) इति प्रगृह्यसंज्ञायां ‘प्लुतप्रगृह्या अचि ' ( पा. सू. ६. १. १२५ ) इति प्रकृतिभावः । हूयते । अकृत्सार्वधातुकयोः (पा. सू. ७. ४. २५) इति दीर्घः ॥
प्रि॒यो नो॑ अस्तु वि॒श्पति॒र्होता॑ म॒न्द्रो वरे॑ण्यः ।
प्रि॒याः स्व॒ग्नयो॑ व॒यम् ॥७
प्रि॒यः । नः॒ । अ॒स्तु॒ । वि॒श्पतिः॑ । होता॑ । म॒न्द्रः । वरे॑ण्यः ।
प्रि॒याः । सु॒ऽअ॒ग्नयः॑ । व॒यम् ॥७
प्रियः । नः । अस्तु । विश्पतिः । होता । मन्द्रः । वरेण्यः ।
प्रियाः । सुऽअग्नयः । वयम् ॥७
“विश्पतिः विशां प्रजानां पालकः "होता होमनिष्पादकः मन्द्रः हृष्टः "वरेण्यः वरणीयोऽग्निः “नः अस्माकं "प्रियः "अस्तु । "वयम् अपि "स्वग्नयः शोभनाग्नियुक्ताः सन्तः तव "प्रियाः भूयास्मेति शेषः ॥ विश्पतिः ।' पत्यावैश्वर्ये' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरे प्राप्ते ‘परादिश्छन्दसि बहुलम्' इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । वरेण्यः । ‘वृञ एण्यः' ( उ. सू. ३. ३७८ )। वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम् । स्वग्नयः । बहुव्रीहौ ‘नञ्सुभ्याम्' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥
स्व॒ग्नयो॒ हि वार्यं॑ दे॒वासो॑ दधि॒रे च॑ नः ।
स्व॒ग्नयो॑ मनामहे ॥८
सु॒ऽअ॒ग्नयः॑ । हि । वार्य॑म् । दे॒वासः॑ । द॒धि॒रे । च॒ । नः॒ ।
सु॒ऽअ॒ग्नयः॑ । म॒ना॒म॒हे॒ ॥८
सुऽअग्नयः । हि । वार्यम् । देवासः । दधिरे । च । नः ।
सुऽअग्नयः । मनामहे ॥८
स्वग्नयः शोभनाग्नियुक्ताः "देवासः दीप्यमाना ऋत्विजः "नः अस्मदीयं "वार्यं वरणीयं हविः “हि यस्मात् "दधिरे धृतवन्तः तस्माद्वयं "स्वग्नयः शोभनाग्नियुक्ताः सन्तः "मनामहे त्वां याचामहे ॥ वार्यम् । वृञ् वरणे'।' वृङ् संभक्तौ ।' ऋहलोर्ण्यत्' । ईडवन्द' इत्यादिनाद्युदात्तत्वम् । दधिरे । इरेचः चित्त्वादन्तोदात्तत्वम् । ‘हि च ' इति निघातप्रतिषेधः । मनामहे ।' मन ज्ञाने'। व्यत्ययेन शप् ॥
अथा॑ न उ॒भये॑षा॒ममृ॑त॒ मर्त्या॑नाम् ।
मि॒थः स॑न्तु॒ प्रश॑स्तयः ॥९
अथ॑ । नः॒ । उ॒भये॑षाम् । अमृ॑त । मर्त्या॑नाम् ।
मि॒थः । स॒न्तु॒ । प्रऽश॑स्तयः ॥९
अथ । नः । उभयेषाम् । अमृत । मर्त्यानाम् ।
मिथः । सन्तु । प्रऽशस्तयः ॥९
हे अग्ने "अमृत मरणरहिताग्ने "अथ कर्मानुष्ठानमन्तरं "मर्त्यानां मनुष्याणां "नः अस्माकम् अस्मत्स्वामिनस्तव च "उभयेषां "मिथः परस्परं "प्रशस्तयः प्रशंसारूपा वाचः "सन्तु । सम्यगनुष्ठितमिति यजमानविषया प्रशंसा सम्यगनुगृहीतमित्यग्निविषया ॥ अथ ।' निपातस्य च ' इति संहितायां दीर्घः । अमृत । 'अपादादौ' इति पर्युदासात् षाष्ठिकमाद्युदात्तत्वम् । मर्त्यानाम् । ‘मृङ् प्राणत्यागे । ‘असिहसि' (उ. सू. ३ ३६६ ) इत्यादिना तन्प्रत्ययान्तो मर्तशब्दः । तस्मात् ‘भवे छन्दसि' (पा. सू. ४. ४. ११०) इति यत् । यतोऽनावः' इत्याद्युदात्तत्वम् । सन्तु । ' श्नसोरल्लोपः ' । प्रशस्तयः । ‘तादौ च ' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥
विश्वे॑भिरग्ने अ॒ग्निभि॑रि॒मं य॒ज्ञमि॒दं वच॑ः ।
चनो॑ धाः सहसो यहो ॥१०
विश्वे॑भिः । अ॒ग्ने॒ । अ॒ग्निऽभिः॑ । इ॒मम् । य॒ज्ञम् । इ॒दम् । वचः॑ ।
चनः॑ । धाः॒ । स॒ह॒सः॒ । य॒हो॒ इति॑ ॥१०
विश्वेभिः । अग्ने । अग्निऽभिः । इमम् । यज्ञम् । इदम् । वचः ।
चनः । धाः । सहसः । यहो इति ॥१०
"सहसः बलस्य "यहो पुत्र हे देवतारूप "अग्ने विश्वेभिः "अग्निभिः सर्वैराहवनीयादिभिर्युक्तस्त्वम् “इमम् अस्मदीयं "यज्ञम् "इदम् अस्मदीयं "वचः स्तोत्रं च सेवमानः "चनः अन्नं "धाः अस्मभ्यं धेहि ॥ विश्वेभिः । ‘बहुलं छन्दसि' इति भिस ऐसादेशाभावः । चनः। चायृ पूजानिशामनयोः । ‘चायेरन्ने ह्रस्वश्च' ( उ. सू. ४. ६३९ ) इति असुन्; तसंनियोगेन नुडागमश्च । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । धाः । लुङि • गातिस्था' इति सिचो लुक् ।' बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि इति अडभावः । सहसो यहो इति ‘सुबामन्त्रिते' इति पराङ्गवद्भावात् ' आमन्त्रितस्य च इति षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायो निहन्यते ॥ ॥ २१ ॥
टिप्पणी
| मण्डल १ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
|