ऋग्वेदः सूक्तं ७.१६
| ← सूक्तं ७.१५ | ऋग्वेदः - मण्डल ७ सूक्तं ७.१६ मैत्रावरुणिर्वसिष्ठः। |
सूक्तं ७.१७ → |
| दे. अग्निः। प्रगाथः (विषमा बृहती, समा सतोबृहती। |
एना वो अग्निं नमसोर्जो नपातमा हुवे ।
प्रियं चेतिष्ठमरतिं स्वध्वरं विश्वस्य दूतममृतम् ॥१॥
स योजते अरुषा विश्वभोजसा स दुद्रवत्स्वाहुतः ।
सुब्रह्मा यज्ञः सुशमी वसूनां देवं राधो जनानाम् ॥२॥
उदस्य शोचिरस्थादाजुह्वानस्य मीळ्हुषः ।
उद्धूमासो अरुषासो दिविस्पृशः समग्निमिन्धते नरः ॥३॥
तं त्वा दूतं कृण्महे यशस्तमं देवाँ आ वीतये वह ।
विश्वा सूनो सहसो मर्तभोजना रास्व तद्यत्त्वेमहे ॥४॥
त्वमग्ने गृहपतिस्त्वं होता नो अध्वरे ।
त्वं पोता विश्ववार प्रचेता यक्षि वेषि च वार्यम् ॥५॥
कृधि रत्नं यजमानाय सुक्रतो त्वं हि रत्नधा असि ।
आ न ऋते शिशीहि विश्वमृत्विजं सुशंसो यश्च दक्षते ॥६॥
त्वे अग्ने स्वाहुत प्रियासः सन्तु सूरयः ।
यन्तारो ये मघवानो जनानामूर्वान्दयन्त गोनाम् ॥७॥
येषामिळा घृतहस्ता दुरोण आँ अपि प्राता निषीदति ।
ताँस्त्रायस्व सहस्य द्रुहो निदो यच्छा नः शर्म दीर्घश्रुत् ॥८॥
स मन्द्रया च जिह्वया वह्निरासा विदुष्टरः ।
अग्ने रयिं मघवद्भ्यो न आ वह हव्यदातिं च सूदय ॥९॥
ये राधांसि ददत्यश्व्या मघा कामेन श्रवसो महः ।
ताँ अंहसः पिपृहि पर्तृभिष्ट्वं शतं पूर्भिर्यविष्ठ्य ॥१०॥
देवो वो द्रविणोदाः पूर्णां विवष्ट्यासिचम् ।
उद्वा सिञ्चध्वमुप वा पृणध्वमादिद्वो देव ओहते ॥११॥
तं होतारमध्वरस्य प्रचेतसं वह्निं देवा अकृण्वत ।
दधाति रत्नं विधते सुवीर्यमग्निर्जनाय दाशुषे ॥१२॥
सायणभाष्यम्
द्वितीयेऽनुवाके षोडश सूक्तानि । तत्र ‘त्वे ह यत्पितरः' इति पञ्चविंशत्यृचं प्रथमं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षं त्रैष्टुभमिन्द्रदेवताकम् । द्वाविंशादिभिश्चतसृभिः सुदासनाम्नो राज्ञो दानं स्तूयते । अतस्तास्तदेवताकाः । अनुक्रम्यते हि - त्वे ह यत्पञ्चाधिकैन्द्रं सुदासः पैजवनस्य चतस्रोऽन्त्याः दानस्तुतिः' इति । महाव्रत आदितः पञ्चदशर्चः शंसनीयाः। तथैव पञ्चमारण्यके सूत्रितं -’ त्वे ह यत्पितरश्चिन्न इन्द्रेति पञ्चदश' (ऐ. आ. ५. २. २) इति ॥
ए॒ना वो॑ अ॒ग्निं नम॑सो॒र्जो नपा॑त॒मा हु॑वे ।
प्रि॒यं चेति॑ष्ठमर॒तिं स्व॑ध्व॒रं विश्व॑स्य दू॒तम॒मृत॑म् ॥१
ए॒ना । वः॒ । अ॒ग्निम् । नम॑सा । ऊ॒र्जः । नपा॑तम् । आ । हु॒वे॒ ।
प्रि॒यम् । चेति॑ष्ठम् । अ॒र॒तिम् । सु॒ऽअ॒ध्व॒रम् । विश्व॑स्य । दू॒तम् । अ॒मृत॑म् ॥१
एना । वः । अग्निम् । नमसा । ऊर्जः । नपातम् । आ । हुवे ।
प्रियम् । चेतिष्ठम् । अरतिम् । सुऽअध्वरम् । विश्वस्य । दूतम् । अमृतम् ॥१
“उर्जः बलस्य “नपातं पुत्रम् । ' सूनुः नपात्' इत्यपत्यनामसु पाठात् । प्रियं प्रियमस्माकं “चेतिष्ठम् अतिशयेन ज्ञातारं प्रज्ञापकं वा “अरतिं गन्तारं स्वामिनं वा “स्वध्वरं सुयज्ञं “विश्वस्य सर्वस्य यजमानस्य “दूतम् “अमृतं नित्यम् अग्निम् “एना एनेन “नमसा स्तोत्रेण । यद्यप्यत्रान्वादेशो नास्ति तथापि छान्दसत्वादिदंशब्दस्यैनादेशः । यद्वा । एनैनमित्यग्नेर्विशेषणम् । समानार्षत्वात् पूर्वेषु सूक्तेष्वादिष्टत्वाद्वसिष्ठेनान्वादिश्यते । “वः युष्मदर्थम् "आ "हुवे आह्वयामि ॥
स यो॑जते अरु॒षा वि॒श्वभो॑जसा॒ स दु॑द्रव॒त्स्वा॑हुतः ।
सु॒ब्रह्मा॑ य॒ज्ञः सु॒शमी॒ वसू॑नां दे॒वं राधो॒ जना॑नाम् ॥२
सः । यो॒ज॒ते॒ । अ॒रु॒षा । वि॒श्वऽभो॑जसा । सः । दु॒द्र॒व॒त् । सुऽआ॑हुतः ।
सु॒ऽब्रह्मा॑ । य॒ज्ञः । सु॒ऽशमी॑ । वसू॑नाम् । दे॒वम् । राधः॑ । जना॑नाम् ॥२
सः । योजते । अरुषा । विश्वऽभोजसा । सः । दुद्रवत् । सुऽआहुतः ।
सुऽब्रह्मा । यज्ञः । सुऽशमी । वसूनाम् । देवम् । राधः । जनानाम् ॥२
“सः अग्निः “अरुषा आरोचमानौ विश्वभोजसा विश्वस्य पालयितारावश्वौ “योजते रथे युनक्तु । यद्वा । सोऽरुषा आरोचमानेन तेजसा विश्वभोजसा विश्वस्य रक्षकेण योजते युज्यते । किंच “सः अग्निः “दुद्रवत् आनेतुं देवान् प्रति भृशं द्रवतु द्रवति वा । “स्वाहुतः सुष्ठु आहुतः “सुब्रह्मा सुस्तुतिः शोभनान्नो वा “यज्ञः यष्टव्यः “सुशमी सुकर्मा च भवति । तमिमं “देवं द्योतमानं “वसूनां वासकानां “जनानां वसिष्ठानां “राधः हविः अभिगच्छत्विति शेषः । यद्वा । एवंगुणविशिष्टोऽग्निर्वसूनां धनानां मध्ये देवमत्यन्तप्रकाशमानं राधो धनं जनानां यजमानानाम् । धनवत् प्रियतम इत्यर्थः ॥
उद॑स्य शो॒चिर॑स्थादा॒जुह्वा॑नस्य मी॒ळ्हुष॑ः ।
उद्धू॒मासो॑ अरु॒षासो॑ दिवि॒स्पृश॒ः सम॒ग्निमि॑न्धते॒ नर॑ः ॥३
उत् । अ॒स्य॒ । शो॒चिः । अ॒स्था॒त् । आ॒ऽजुह्वा॑नस्य । मी॒ळ्हुषः॑ ।
उत् । धू॒मासः॑ । अ॒रु॒षासः॑ । दि॒वि॒ऽस्पृशः॑ । सम् । अ॒ग्निम् । इ॒न्ध॒ते॒ । नरः॑ ॥३
उत् । अस्य । शोचिः । अस्थात् । आऽजुह्वानस्य । मीळ्हुषः ।
उत् । धूमासः । अरुषासः । दिविऽस्पृशः । सम् । अग्निम् । इन्धते । नरः ॥३
“मीळ्हुषः कामानां वर्षितुः “आजुह्वानस्य अभिहूयमानस्याग्नेः “शोचिः तेजः “उत् “अस्थात् उत्तिष्ठति । “अरुषासः आरोचमानाः “दिविस्पृशः अन्तरिक्षस्पृशः “धूमासः धूमाश्च “उत् अस्थुः। अस्थादित्येकवचनान्तं बहुवचनान्ततया विपरिणतं सदत्रान्वेति । तमिमम् “अग्निं “नरः कर्मणां नेतार ऋत्विजः “सम् “इन्धते सम्यग्दीपयन्ति ॥
तं त्वा॑ दू॒तं कृ॑ण्महे य॒शस्त॑मं दे॒वाँ आ वी॒तये॑ वह ।
विश्वा॑ सूनो सहसो मर्त॒भोज॑ना॒ रास्व॒ तद्यत्त्वेम॑हे ॥४
तम् । त्वा॒ । दू॒तम् । कृ॒ण्म॒हे॒ । य॒शःऽत॑मम् । दे॒वान् । आ । वी॒तये॑ । व॒ह॒ ।
विश्वा॑ । सू॒नो॒ इति॑ । स॒ह॒सः॒ । म॒र्त॒ऽभोज॑ना । रास्व॑ । तत् । यत् । त्वा॒ । ईम॑हे ॥४
तम् । त्वा । दूतम् । कृण्महे । यशःऽतमम् । देवान् । आ । वीतये । वह ।
विश्वा । सूनो इति । सहसः । मर्तऽभोजना । रास्व । तत् । यत् । त्वा । ईमहे ॥४
हे “सहसः "सूनो बलस्य पुत्राग्ने “यशस्तमम् अतिशयेन यशस्विनं “तं प्रसिद्धं यं “त्वा त्वां “दूतं "कृण्महे कुर्मः स त्वं “देवान् “वीतये हविषां भक्षणाय “आ “वह । किंच “यत् यदा “त्वा त्वाम् “ईमहे याचामहे तदैव “विश्वा विश्वानि मर्तभोजनानि मनुष्याणां भोग्यानि कल्याणानि धनानि “रास्व अस्मभ्यं देहि ॥
त्वम॑ग्ने गृ॒हप॑ति॒स्त्वं होता॑ नो अध्व॒रे ।
त्वं पोता॑ विश्ववार॒ प्रचे॑ता॒ यक्षि॒ वेषि॑ च॒ वार्य॑म् ॥५
त्वम् । अ॒ग्ने॒ । गृ॒हऽप॑तिः । त्वम् । होता॑ । नः॒ । अ॒ध्व॒रे ।
त्वम् । पोता॑ । वि॒श्व॒ऽवा॒र॒ । प्रऽचे॑ताः । यक्षि॑ । वेषि॑ । च॒ । वार्य॑म् ॥५
त्वम् । अग्ने । गृहऽपतिः । त्वम् । होता । नः । अध्वरे ।
त्वम् । पोता । विश्वऽवार । प्रऽचेताः । यक्षि । वेषि । च । वार्यम् ॥५
हे “विश्ववार विश्वैर्वरणीय “अग्ने “त्वं “नः अस्माकम् “अध्वरे यागे “गृहपतिः असि यजमानोऽसि । “त्वं “होता देवानामाह्वाता “त्वं त्वमेव “पोता असि । अतः “प्रचेताः प्रकृष्टमतिस्त्वं “वार्यं वरणीयं हविः “यक्षि यज । “वेषि “च कामयस्व भक्षय वा ॥
कृ॒धि रत्नं॒ यज॑मानाय सुक्रतो॒ त्वं हि र॑त्न॒धा असि॑ ।
आ न॑ ऋ॒ते शि॑शीहि॒ विश्व॑मृ॒त्विजं॑ सु॒शंसो॒ यश्च॒ दक्ष॑ते ॥६
कृ॒धि । रत्न॑म् । यज॑मानाय । सु॒क्र॒तो॒ इति॑ सुऽक्रतो । त्वम् । हि । र॒त्न॒ऽधाः । असि॑ ।
आ । नः॒ । ऋ॒ते । शि॒शी॒हि॒ । विश्व॑म् । ऋ॒त्विज॑म् । सु॒ऽशंसः॑ । यः । च॒ । दक्ष॑ते ॥६
कृधि । रत्नम् । यजमानाय । सुक्रतो इति सुऽक्रतो । त्वम् । हि । रत्नऽधाः । असि ।
आ । नः । ऋते । शिशीहि । विश्वम् । ऋत्विजम् । सुऽशंसः । यः । च । दक्षते ॥६
हे "सुक्रतो शोभनकर्मन्नग्ने “यजमानाय मह्यं “रत्नं धनम्। 'श्वात्रं रत्नम्' इति धननामसु पाठात् । “कृधि कुरु। देहीत्यर्थः। “हि यस्मात् “त्वं “रत्नधाः रत्नस्य दाता “असि । “नः अस्माकम् “ऋते यज्ञे “विश्वं सर्वम् “ऋत्विजम् “आ “शिशीहि तीक्ष्णीकुरु । किंच “यः “सुशंसः सुस्तुतिरस्मत्पुत्रः “दक्षते वर्धते तं वर्धय । यद्वा । यः सुशंसो होता वर्धते तं वर्धयेत्यर्थः। होतुः पृथगुपादानमादरार्थम् ॥ ॥२१॥
त्वे अ॑ग्ने स्वाहुत प्रि॒यास॑ः सन्तु सू॒रय॑ः ।
य॒न्तारो॒ ये म॒घवा॑नो॒ जना॑नामू॒र्वान्दय॑न्त॒ गोना॑म् ॥७
त्वे इति॑ । अ॒ग्ने॒ । सु॒ऽआ॒हु॒त॒ । प्रि॒यासः॑ । स॒न्तु॒ । सू॒रयः॑ ।
य॒न्तारः॑ । ये । म॒घऽवा॑नः । जना॑नाम् । ऊ॒र्वान् । दय॑न्त । गोना॑म् ॥७
त्वे इति । अग्ने । सुऽआहुत । प्रियासः । सन्तु । सूरयः ।
यन्तारः । ये । मघऽवानः । जनानाम् । ऊर्वान् । दयन्त । गोनाम् ॥७
हे “अग्ने "स्वाहुत यजमानैः सुष्ठु आहुत “त्वे तव "सूरयः प्रेरकाः स्तोतारो वा “प्रियासः प्रियाः “सन्तु भवन्तु । किंच “ये “मघवानः धनवन्तः “यन्तारः प्रदातारः “जनानाम् अस्मदीयानाम् “ऊर्वान् समूहान् “गोनां गवां चोर्वान् “दयन्त प्रयच्छन्ति ते च तव प्रियासः सन्त्विति पूर्वेणान्वयः॥
येषा॒मिळा॑ घृ॒तह॑स्ता दुरो॒ण आँ अपि॑ प्रा॒ता नि॒षीद॑ति ।
ताँस्त्रा॑यस्व सहस्य द्रु॒हो नि॒दो यच्छा॑ न॒ः शर्म॑ दीर्घ॒श्रुत् ॥८
येषा॑म् । इळा॑ । घृ॒तऽह॑स्ता । दु॒रो॒णे । आ । अपि॑ । प्रा॒ता । नि॒ऽसीद॑ति ।
तान् । त्रा॒य॒स्व॒ । स॒ह॒स्य॒ । द्रु॒हः । नि॒दः । यच्छ॑ । नः॒ । शर्म॑ । दी॒र्घ॒ऽश्रुत् ॥८
येषाम् । इळा । घृतऽहस्ता । दुरोणे । आ । अपि । प्राता । निऽसीदति ।
तान् । त्रायस्व । सहस्य । द्रुहः । निदः । यच्छ । नः । शर्म । दीर्घऽश्रुत् ॥८
“येषां "दुरोणे गृहे "घृतहस्ता । घृतयुक्तो हस्तो यस्या असौ घृतहस्ता । घृतेनाभिघारितेत्यर्थः । “इळा अन्नरूपा हविर्लक्षणा देवी। 'इरा इळा' इत्यन्ननामसु पाठात् । “प्राता पूर्णा “आ “निषीदति आसीदति । “अपि इति पूरणः । “तान् हविष्मतो यजमानान् हे “सहस्य सहसे बलाय हिताग्ने “द्रुहः दोग्ध्रुः “निदः निन्दकाच्च शत्रोः “त्रायस्व । “नः अस्मभ्यं “दीर्घश्रुत् दीर्घकालं श्रोतव्यं “शर्म सुखं गृहं वा “यच्छ च देहि ॥
स म॒न्द्रया॑ च जि॒ह्वया॒ वह्नि॑रा॒सा वि॒दुष्ट॑रः ।
अग्ने॑ र॒यिं म॒घव॑द्भ्यो न॒ आ व॑ह ह॒व्यदा॑तिं च सूदय ॥९
सः । म॒न्द्रया॑ । च॒ । जि॒ह्वया॑ । वह्निः॑ । आ॒सा । वि॒दुःऽत॑रः ।
अग्ने॑ । र॒यिम् । म॒घव॑त्ऽभ्यः । नः॒ । आ । व॒ह॒ । ह॒व्यऽदा॑तिम् । च॒ । सू॒द॒य॒ ॥९
सः । मन्द्रया । च । जिह्वया । वह्निः । आसा । विदुःऽतरः ।
अग्ने । रयिम् । मघवत्ऽभ्यः । नः । आ । वह । हव्यऽदातिम् । च । सूदय ॥९
हे “अग्ने “मन्द्रया “च मोदयित्र्या देवानाम् “आसा आस्यस्थानीयया “जिह्वया ज्वालया “वह्निः हविषां वोढा “विदुष्टरः विद्वत्तरः “सः प्रसिद्धस्त्वं “मघवद्भ्यः हविष्मद्भ्यः नः अस्मभ्यं “रयिं धनम् “आ “वह च । “हव्यदातिम् । हव्यानि ददातीति हव्यदातिर्यजमानः तम् । तथा च वाजसनेयिन आमनन्ति- 'यजमानो वै हव्यदातिः' (श. ब्रा. १. ४. १. २४) इति । "सूदय “च कर्मसु प्रेरय च ॥
ये राधां॑सि॒ दद॒त्यश्व्या॑ म॒घा कामे॑न॒ श्रव॑सो म॒हः ।
ताँ अंह॑सः पिपृहि प॒र्तृभि॒ष्ट्वं श॒तं पू॒र्भिर्य॑विष्ठ्य ॥१०
ये । राधां॑सि । दद॑ति । अश्व्या॑ । म॒घा । कामे॑न । श्रव॑सः । म॒हः ।
तान् । अंह॑सः । पि॒पृ॒हि॒ । प॒र्तृऽभिः॑ । त्वम् । श॒तम् । पूः॒ऽभिः । य॒वि॒ष्ठ्य॒ ॥१०
ये । राधांसि । ददति । अश्व्या । मघा । कामेन । श्रवसः । महः ।
तान् । अंहसः । पिपृहि । पर्तृऽभिः । त्वम् । शतम् । पूःऽभिः । यविष्ठ्य ॥१०
हे "यविष्ठ्य युवतमाग्ने “त्वं “ये यजमानाः "महः महतः “श्रवसः यशसः "कामेन इच्छया। यशस्कामाः सन्त इत्यर्थः । “राधांसि साधकानि “अश्व्या अश्वात्मकानि “मघा मघानि “ददति “तान् दातॄन् “अंहसः पापात् शत्रोर्वा “पर्तृभिः रक्षासाधनभूतैः “शतम् अपरिमिताभिः “पूर्भिः नगरीभिश्च “पिपृहि पालय ॥
दे॒वो वो॑ द्रविणो॒दाः पू॒र्णां वि॑वष्ट्या॒सिच॑म् ।
उद्वा॑ सि॒ञ्चध्व॒मुप॑ वा पृणध्व॒मादिद्वो॑ दे॒व ओ॑हते ॥११
दे॒वः । वः॒ । द्र॒वि॒णः॒ऽदाः । पू॒र्णाम् । वि॒व॒ष्टि॒ । आ॒ऽसिच॑म् ।
उत् । वा॒ । सि॒ञ्चध्व॑म् । उप॑ । वा॒ । पृ॒ण॒ध्व॒म् । आत् । इत् । वः॒ । दे॒वः । ओ॒ह॒ते॒ ॥११
देवः । वः । द्रविणःऽदाः । पूर्णाम् । विवष्टि । आऽसिचम् ।
उत् । वा । सिञ्चध्वम् । उप । वा । पृणध्वम् । आत् । इत् । वः । देवः । ओहते ॥११
“द्रविणोदाः धनानां दाता “देवः अग्निः “वः युष्मदीयां “पूर्णां हविषा “आसिचम् आसिक्तां स्रुचं “विवष्टि कामयते । अतः “उत् “सिञ्चध्वं “वा सोमेन पात्रम् । “उप “पृणध्वं “वा सोमम् । वाशब्दौ समुच्चयार्थौ । ध्रुवग्रहेण होतृचमसं पूरयत चाग्नये सोमं यच्छत चेत्यर्थः । “आदित् अनन्तरमेव “देवः अग्निः “वः युष्मान् “ओहते वहति ॥
तं होता॑रमध्व॒रस्य॒ प्रचे॑तसं॒ वह्निं॑ दे॒वा अ॑कृण्वत ।
दधा॑ति॒ रत्नं॑ विध॒ते सु॒वीर्य॑म॒ग्निर्जना॑य दा॒शुषे॑ ॥१२
तम् । होता॑रम् । अ॒ध्व॒रस्य॑ । प्रऽचे॑तसम् । वह्नि॑म् । दे॒वाः । अ॒कृ॒ण्व॒त॒ ।
दधा॑ति । रत्न॑म् । वि॒ध॒ते । सु॒ऽवीर्य॑म् । अ॒ग्निः । जना॑य । दा॒शुषे॑ ॥१२
तम् । होतारम् । अध्वरस्य । प्रऽचेतसम् । वह्निम् । देवाः । अकृण्वत ।
दधाति । रत्नम् । विधते । सुऽवीर्यम् । अग्निः । जनाय । दाशुषे ॥१२
“देवाः 'प्रचेतसं प्रकृष्टमतिमग्निम् “अध्वरस्य यज्ञस्य “वह्निं वोढारं “होतारं च “अकृण्वत अकुर्वन् । किमर्थमित्यत आह । स च अग्निः “ विधते परिचरते “दाशुषे हविषां प्रदात्रे “जनाय “सुवीर्यं शोभनवीर्योपेतं “रत्नं रमणीयं धनं “दधाति ददात्वित्यर्थः ॥ ॥२२॥
टिप्पणी
७.१६.११ देवो वो द्रविणोदाः इति
ग्रामगेयः १.४५
2.99";
पञ्चम चिति मन्त्राः - एना वो ऽ अग्निं नमसोर्जो नपातम् आ हुवे । प्रियं चेतिष्ठम् अरतिꣳ स्वध्वरं विश्वस्य दूतम् अमृतम् ॥ विश्वस्य दूतम् अमृतं विश्वस्य दूतम् अमृतम् । स योजते ऽ अरुषा विश्वभोजसा स दुद्रवत् स्वाहुतः ॥ वासं १५.३२ अषाढावेलायां पुरस्ताद्बृहतीरेना व इति' (का० ( १८ । १२।१०) । अषाढावेलायाः पुरस्तात्तिस्रो बृहतीष्टका एना व इति तिसृभिरुपदधातीत्यर्थः ।
छन्द इष्टकाः - एना वो अग्निं नमसोर्जो नपातम् आ हुवे । प्रियं चेतिष्ठम् अरतिꣳ स्वध्वरं विश्वस्य दूतम् अमृतम् ॥ तैसं. ४.४.४.४
MS.2.13.8:
KS.39.15.
MS.4.12.5:
AÇ.4.13-7;
एकाहप्रकरणम् -एना वो अग्निमिति प्रगाथः - शांश्रौ १४.५४.३
MC.6.2.2;
एना वो अग्निम् । इति नपुंसकस्य ।निरुक्त ३.२१
शांश्रौ ६.४.७
KC.17.12.10.
| मण्डल ७ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|