ऋग्वेदः सूक्तं ७.७८
| ← सूक्तं ७.७७ | ऋग्वेदः - मण्डल ७ सूक्तं ७.७८ मैत्रावरुणिर्वसिष्ठः। |
सूक्तं ७.७९ → |
| दे. उषसः। त्रिष्टुप्। |
प्रति केतवः प्रथमा अदृश्रन्नूर्ध्वा अस्या अञ्जयो वि श्रयन्ते ।
उषो अर्वाचा बृहता रथेन ज्योतिष्मता वाममस्मभ्यं वक्षि ॥१॥
प्रति षीमग्निर्जरते समिद्धः प्रति विप्रासो मतिभिर्गृणन्तः ।
उषा याति ज्योतिषा बाधमाना विश्वा तमांसि दुरिताप देवी ॥२॥
एता उ त्याः प्रत्यदृश्रन्पुरस्ताज्ज्योतिर्यच्छन्तीरुषसो विभातीः ।
अजीजनन्सूर्यं यज्ञमग्निमपाचीनं तमो अगादजुष्टम् ॥३॥
अचेति दिवो दुहिता मघोनी विश्वे पश्यन्त्युषसं विभातीम् ।
आस्थाद्रथं स्वधया युज्यमानमा यमश्वासः सुयुजो वहन्ति ॥४॥
प्रति त्वाद्य सुमनसो बुधन्तास्माकासो मघवानो वयं च ।
तिल्विलायध्वमुषसो विभातीर्यूयं पात स्वस्तिभिः सदा नः ॥५॥
सायणभाष्यम्
प्रति केतवः' इति पञ्चर्चमष्टमं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षं त्रैष्टुभमुषस्यम् । ‘प्रति पञ्च' इत्यनुक्रमणिका। उक्तो विनियोगः ॥
प्रति॑ के॒तव॑ः प्रथ॒मा अ॑दृश्रन्नू॒र्ध्वा अ॑स्या अ॒ञ्जयो॒ वि श्र॑यन्ते ।
उषो॑ अ॒र्वाचा॑ बृह॒ता रथे॑न॒ ज्योति॑ष्मता वा॒मम॒स्मभ्यं॑ वक्षि ॥१
प्रति॑ । के॒तवः॑ । प्र॒थ॒माः । अ॒दृ॒श्र॒न् । ऊ॒र्ध्वाः । अ॒स्याः॒ । अ॒ञ्जयः॑ । वि । श्र॒य॒न्ते॒ ।
उषः॑ । अ॒र्वाचा॑ । बृ॒ह॒ता । रथे॑न । ज्योति॑ष्मता । वा॒मम् । अ॒स्मभ्य॑म् । व॒क्षि॒ ॥१
प्रति । केतवः । प्रथमाः । अदृश्रन् । ऊर्ध्वाः । अस्याः । अञ्जयः । वि । श्रयन्ते ।
उषः । अर्वाचा । बृहता । रथेन । ज्योतिष्मता । वामम् । अस्मभ्यम् । वक्षि ॥१
“अस्याः “प्रथमाः प्रथमोत्पन्नाः “केतवः प्रज्ञापका रश्मयः “प्रति “अदृश्रन् प्रतिदृश्यन्ते । अस्याः “अञ्जयः व्यञ्जका रश्मयः “ऊर्ध्वाः ऊर्ध्वमुखाः “वि “श्रयन्ते विविधं सर्वत्र श्रयन्ति । हे “उषः देवि “अर्वाचा अस्मदभिमुखेनागच्छता “बृहता महता ज्योतिष्मता तेजोवता “रथेन “अस्मभ्यं “वामं वननीयं धनं “वक्षि वहसि ॥
प्रति॑ षीम॒ग्निर्ज॑रते॒ समि॑द्ध॒ः प्रति॒ विप्रा॑सो म॒तिभि॑र्गृ॒णन्त॑ः ।
उ॒षा या॑ति॒ ज्योति॑षा॒ बाध॑माना॒ विश्वा॒ तमां॑सि दुरि॒ताप॑ दे॒वी ॥२
प्रति॑ । सी॒म् । अ॒ग्निः । ज॒र॒ते॒ । सम्ऽइ॑द्धः । प्रति॑ । विप्रा॑सः । म॒तिऽभिः॑ । गृ॒णन्तः॑ ।
उ॒षाः । या॒ति॒ । ज्योति॑षा । बाध॑माना । विश्वा॑ । तमां॑सि । दुः॒ऽइ॒ता । अप॑ । दे॒वी ॥२
प्रति । सीम् । अग्निः । जरते । सम्ऽइद्धः । प्रति । विप्रासः । मतिऽभिः । गृणन्तः ।
उषाः । याति । ज्योतिषा । बाधमाना । विश्वा । तमांसि । दुःऽइता । अप । देवी ॥२
“अग्निः “समिद्धः सन् “सीं सर्वतः “प्रति “जरते अभिवर्धते । “विप्रासः विप्रा मेधाविन ऋत्विजश्च “मतिभिः स्तुतिभिरुषसं “गृणन्तः स्तुवन्तो जरन्ते । “उषाः च “देवी “ज्योतिषा “विश्वा सर्वाणि “तमांसि "दुरिता अस्मद्दुरितानि "अप “बाधमाना "याति ऊर्ध्वं गच्छति ॥
ए॒ता उ॒ त्याः प्रत्य॑दृश्रन्पु॒रस्ता॒ज्ज्योति॒र्यच्छ॑न्तीरु॒षसो॑ विभा॒तीः ।
अजी॑जन॒न्सूर्यं॑ य॒ज्ञम॒ग्निम॑पा॒चीनं॒ तमो॑ अगा॒दजु॑ष्टम् ॥३
ए॒ताः । ऊं॒ इति॑ । त्याः । प्रति॑ । अ॒दृ॒श्र॒न् । पु॒रस्ता॑त् । ज्योतिः॑ । यच्छ॑न्तीः । उ॒षसः॑ । वि॒ऽभा॒तीः ।
अजी॑जनन् । सूर्य॑म् । य॒ज्ञम् । अ॒ग्निम् । अ॒पा॒चीन॑म् । तमः॑ । अ॒गा॒त् । अजु॑ष्टम् ॥३
एताः । ऊं इति । त्याः । प्रति । अदृश्रन् । पुरस्तात् । ज्योतिः । यच्छन्तीः । उषसः । विऽभातीः ।
अजीजनन् । सूर्यम् । यज्ञम् । अग्निम् । अपाचीनम् । तमः । अगात् । अजुष्टम् ॥३
“एता “उ । उ इति पूरणः । “त्याः ताः प्रसिद्धा एताः “विभातीः विभात्यो विभानं कुर्वत्यः “ज्योतिः तेजः “यच्छन्तीः प्रयच्छन्त्यः “उषसः “पुरस्तात् पूर्वस्यां दिशि “प्रत्यदृश्रन् प्रतिदृश्यन्ते । ता उषसः “सूर्यं यज्ञमग्निं च “अजीजनन् प्रादुरकुर्वन् । उषस उदयानन्तरं तेषां संभवात्तज्जनकत्वमुपचर्यते । किंच “अपाचीनं नीचीनम् “अजुष्टम् अप्रियम्। सर्वेषां दृष्टिनिरोधकत्वादप्रियत्वम् । तादृशं “तमः "अगात् अपगतमभूत् ॥
अचे॑ति दि॒वो दु॑हि॒ता म॒घोनी॒ विश्वे॑ पश्यन्त्यु॒षसं॑ विभा॒तीम् ।
आस्था॒द्रथं॑ स्व॒धया॑ यु॒ज्यमा॑न॒मा यमश्वा॑सः सु॒युजो॒ वह॑न्ति ॥४
अचे॑ति । दि॒वः । दु॒हि॒ता । म॒घोनी॑ । विश्वे॑ । प॒श्य॒न्ति॒ । उ॒षस॑म् । वि॒ऽभा॒तीम् ।
आ । अ॒स्था॒त् । रथ॑म् । स्व॒धया॑ । यु॒ज्यमा॑नम् । आ । यम् । अश्वा॑सः । सु॒ऽयुजः॑ । वह॑न्ति ॥४
अचेति । दिवः । दुहिता । मघोनी । विश्वे । पश्यन्ति । उषसम् । विऽभातीम् ।
आ । अस्थात् । रथम् । स्वधया । युज्यमानम् । आ । यम् । अश्वासः । सुऽयुजः । वहन्ति ॥४
"दिवो “दुहिता “मघोनी धनवत्युषाः "अचेति सर्वैर्ज्ञायते । “विश्वे सर्वेऽपि प्राणिनः “विभातीम् उच्छन्तीम् “उषसं “पश्यन्ति । तादृशी देवी “स्वधया अन्नेन “युज्यमानं “रथम् “आस्थात् आतिष्ठत् आरोहति । "यं रथं “सुयुजः शोभनयोजनाः “अश्वासः अश्वाः “आ “वहन्ति अभिमतदेशं प्रापयन्ति तं रथमास्थादिति ॥
प्रति॑ त्वा॒द्य सु॒मन॑सो बुधन्ता॒स्माका॑सो म॒घवा॑नो व॒यं च॑ ।
ति॒ल्वि॒ला॒यध्व॑मुषसो विभा॒तीर्यू॒यं पा॑त स्व॒स्तिभि॒ः सदा॑ नः ॥५
प्रति॑ । त्वा॒ । अ॒द्य । सु॒ऽमन॑सः । बु॒ध॒न्त॒ । अ॒स्माका॑सः । म॒घऽवा॑नः । व॒यम् । च॒ ।
ति॒ल्वि॒ला॒यध्व॑म् । उ॒ष॒सः॒ । वि॒ऽभा॒तीः । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥५
प्रति । त्वा । अद्य । सुऽमनसः । बुधन्त । अस्माकासः । मघऽवानः । वयम् । च ।
तिल्विलायध्वम् । उषसः । विऽभातीः । यूयम् । पात । स्वस्तिऽभिः । सदा । नः ॥५
हे उषः “त्वा त्वाम् “अद्य अस्मिन् काले "सुमनसः शोभनस्तुतिकाः “मघवानः हविर्लक्षणान्नवन्तः “अस्माकासः अस्माका अस्मदीयाः पुरुषा ऋत्विजः। यद्वा । मघवान इत्येतद्वयमित्येतस्य विशेषणम् । हविष्मन्तो वयम् । “प्रति “बुधन्त प्रत्यबोधयन् स्तुतिभिः । हे “उषसः यूयं च “विभातीः व्युच्छन्त्यः सत्यः तिल्विलायध्वं जगत् स्निग्धभूमिकं कुरुत। ‘ तिल स्नेहने' इत्यस्मात्तिलुः । तिलुरिला भूमिर्यस्य तत्तिल्विलम् । तत् कुरुते । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ॥ २५ ॥
| मण्डल ७ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|