ऋग्वेदः सूक्तं ७.४
| ← सूक्तं ७.३ | ऋग्वेदः - मण्डल ७ सूक्तं ७.४ मैत्रावरुणिर्वसिष्ठः। |
सूक्तं ७.५ → |
| दे. अग्निः। त्रिष्टुप्। |
प्र वः शुक्राय भानवे भरध्वं हव्यं मतिं चाग्नये सुपूतम् ।
यो दैव्यानि मानुषा जनूंष्यन्तर्विश्वानि विद्मना जिगाति ॥१॥
स गृत्सो अग्निस्तरुणश्चिदस्तु यतो यविष्ठो अजनिष्ट मातुः ।
सं यो वना युवते शुचिदन्भूरि चिदन्ना समिदत्ति सद्यः ॥२॥
अस्य देवस्य संसद्यनीके यं मर्तासः श्येतं जगृभ्रे ।
नि यो गृभं पौरुषेयीमुवोच दुरोकमग्निरायवे शुशोच ॥३॥
अयं कविरकविषु प्रचेता मर्तेष्वग्निरमृतो नि धायि ।
स मा नो अत्र जुहुरः सहस्वः सदा त्वे सुमनसः स्याम ॥४॥
आ यो योनिं देवकृतं ससाद क्रत्वा ह्यग्निरमृताँ अतारीत् ।
तमोषधीश्च वनिनश्च गर्भं भूमिश्च विश्वधायसं बिभर्ति ॥५॥
ईशे ह्यग्निरमृतस्य भूरेरीशे रायः सुवीर्यस्य दातोः ।
मा त्वा वयं सहसावन्नवीरा माप्सवः परि षदाम मादुवः ॥६॥
परिषद्यं ह्यरणस्य रेक्णो नित्यस्य रायः पतयः स्याम ।
न शेषो अग्ने अन्यजातमस्त्यचेतानस्य मा पथो वि दुक्षः ॥७॥
नहि ग्रभायारणः सुशेवोऽन्योदर्यो मनसा मन्तवा उ ।
अधा चिदोकः पुनरित्स एत्या नो वाज्यभीषाळेतु नव्यः ॥८॥
त्वमग्ने वनुष्यतो नि पाहि त्वमु नः सहसावन्नवद्यात् ।
सं त्वा ध्वस्मन्वदभ्येतु पाथः सं रयि स्पृहयाय्यः सहस्री ॥९॥
एता नो अग्ने सौभगा दिदीह्यपि क्रतुं सुचेतसं वतेम ।
विश्वा स्तोतृभ्यो गृणते च सन्तु यूयं पात स्वस्तिभिः सदा नः ॥१०॥
सायणभाष्यम्
‘प्र वः शुक्राय' इति दशर्चं चतुर्थं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षं त्रैष्टुभमाग्नेयम् । ‘प्र वः' इत्यनुक्रान्तम् । प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोर्दशसूक्तमध्ये द्वितीयत्वेनोक्तः सूक्तविनियोगः । एकादशिन आग्नेये पशौ ‘ प्र वः शुक्राय' इत्येषा वपाया याज्या । सूत्रितं च----’ प्र वः शुक्राय भानवे भरध्वं यथा विप्रस्य मनुषो हविर्भिः' ( आश्व. श्रौ. ३.७) इति ।।
प्र वः॑ शु॒क्राय॑ भा॒नवे॑ भरध्वं ह॒व्यं म॒तिं चा॒ग्नये॒ सुपू॑तं ।
यो दैव्या॑नि॒ मानु॑षा ज॒नूंष्यं॒तर्विश्वा॑नि वि॒द्मना॒ जिगा॑ति ॥१
प्र । वः॒ । शु॒क्राय॑ । भा॒नवे॑ । भ॒र॒ध्व॒म् । ह॒व्यम् । म॒तिम् । च॒ । अ॒ग्नये॑ । सुऽपू॑तम् ।
यः । दैव्या॑नि । मानु॑षा । ज॒नूंषि॑ । अ॒न्तः । विश्वा॑नि । वि॒द्मना॑ । जिगा॑ति ॥१
प्र । वः । शुक्राय । भानवे । भरध्वम् । हव्यम् । मतिम् । च । अग्नये । सुऽपूतम् ।
यः । दैव्यानि । मानुषा । जनूंषि । अन्तः । विश्वानि । विद्मना । जिगाति ॥१
हे हविषां वोढारः “वः यूयं “शुक्राय शुभ्राय “भानवे दीप्ताय “अग्नये सुपूतं सुशुद्धं “हव्यं “मतिं स्तुतिं च “प्र “भरध्वम् । “यः अग्निः “दैव्यानि “मानुषा मानुषाणि च “विश्वानि “जनूंषि जातानि "अन्तः अन्तरा “विद्मना प्रज्ञानेन मार्गेण वा “जिगाति गच्छति । देवान् मनुष्यांश्च अन्तरा हवींषि नेतुं वर्तत इत्यर्थः ॥
स गृत्सो॑ अ॒ग्निस्तरु॑णश्चिदस्तु॒ यतो॒ यवि॑ष्ठो॒ अज॑निष्ट मा॒तुः ।
सं यो वना॑ यु॒वते॒ शुचि॑द॒न्भूरि॑ चि॒दन्ना॒ समिद॑त्ति स॒द्यः ॥२
सः । गृत्सः॑ । अ॒ग्निः । तरु॑णः । चि॒त् । अ॒स्तु॒ । यतः॑ । यवि॑ष्ठः । अज॑निष्ट । मा॒तुः ।
सम् । यः । वना॑ । यु॒वते॑ । शुचि॑ऽदन् । भूरि॑ । चि॒त् । अन्ना॑ । सम् । इत् । अ॒त्ति॒ । स॒द्यः ॥२
सः । गृत्सः । अग्निः । तरुणः । चित् । अस्तु । यतः । यविष्ठः । अजनिष्ट । मातुः ।
सम् । यः । वना । युवते । शुचिऽदन् । भूरि । चित् । अन्ना । सम् । इत् । अत्ति । सद्यः ॥२
“सः “चित् स एव “गृत्सः मेधावी । तथा च यास्कः- गृत्स इति मेधाविनाम' ( निरु. ९.५)। "अग्निः “तरुणः तारको भवति । तदा “यतः यदा “मातुः अरण्याः “यविष्ठः युवतमः सन् "अजनिष्ट । "यः अग्निः “शुचिदन् दीप्तदन्तः “वना वनानि “सं “युवते आत्मना संयोजयति । किंच “भूरि “चित् भूरीण्यपि “अन्ना स्वीयान्यन्नानि “सद्यः “इत् सद्य एव “सम् “अत्ति सम्यक् भक्षयति ॥ ।
अ॒स्य दे॒वस्य॑ सं॒सद्यनी॑के॒ यं मर्ता॑सः श्ये॒तं ज॑गृ॒भ्रे ।
नि यो गृभं॒ पौरु॑षेयीमु॒वोच॑ दु॒रोक॑म॒ग्निरा॒यवे॑ शुशोच ॥३
अ॒स्य । दे॒वस्य॑ । स॒म्ऽसदि॑ । अनी॑के । यम् । मर्ता॑सः । श्ये॒तम् । ज॒गृ॒भ्रे ।
नि । यः । गृभ॑म् । पौरु॑षेयीम् । उ॒वोच॑ । दुः॒ऽओक॑म् । अ॒ग्निः । आ॒यवे॑ । शु॒शो॒च॒ ॥३
अस्य । देवस्य । सम्ऽसदि । अनीके । यम् । मर्तासः । श्येतम् । जगृभ्रे ।
नि । यः । गृभम् । पौरुषेयीम् । उवोच । दुःऽओकम् । अग्निः । आयवे । शुशोच ॥३
“अस्य “देवस्य अग्नेः “अनीके मुख्ये “संसदि स्थाने “श्येतं श्वेतं शुभ्रं “यम् अग्निं “मर्तासः मनुष्याः “जगृभ्रे परिगृह्णन्ति । “यः च अग्निः पौरुषेयीं पुरुषैः क्रियमाणां “गृभं गृभीतं “नि “उवोच ॥ अत्र वचिः सेवार्थे वर्तते । निषेवत इत्यर्थः । सः “अग्निः “आयवे मनुष्यार्थम् । द्रुह्यवः आयवः' इति मनुष्यनामसु पाठात् । दुरोकं सपत्नैर्दुःसेवं यथा भवति तथा “शुशोच दीप्यते ॥
अ॒यं क॒विरक॑विषु॒ प्रचे॑ता॒ मर्ते॑ष्व॒ग्निर॒मृतो॒ नि धा॑यि ।
स मा नो॒ अत्र॑ जुहुरः सहस्वः॒ सदा॒ त्वे सु॒मन॑सः स्याम ॥४
अ॒यम् । क॒विः । अक॑विषु । प्रऽचे॑ताः । मर्ते॑षु । अ॒ग्निः । अ॒मृतः॑ । नि । धा॒यि॒ ।
सः । मा । नः॒ । अत्र॑ । जु॒हु॒रः॒ । स॒ह॒स्वः॒ । सदा॑ । त्वे इति॑ । सु॒ऽमन॑सः । स्या॒म॒ ॥४
अयम् । कविः । अकविषु । प्रऽचेताः । मर्तेषु । अग्निः । अमृतः । नि । धायि ।
सः । मा । नः । अत्र । जुहुरः । सहस्वः । सदा । त्वे इति । सुऽमनसः । स्याम ॥४
“कविः क्रान्तदृक् “प्रचेताः प्रकाशकः “अमृतः मरणधर्मरहितः “अयम् “अग्निः “अकविषु अक्रान्तदृक्षु “मर्तेषु मरणधर्मकेषु “नि “धायि निहितः। अथ प्रत्यक्षस्तुतिः । “सहस्वः बलवन्नग्ने “त्वे यस्मिन् त्वयि “सदा वयं “सुमनसः सुमतयः “स्याम “सः त्वम् “अत्र अस्मिन् लोके “नः अस्मान् “मा "जुहुरः मा हिंसीः ।।
आ यो योनिं॑ दे॒वकृ॑तं स॒साद॒ क्रत्वा॒ ह्य१॒॑ग्निर॒मृताँ॒ अता॑रीत् ।
तमोष॑धीश्च व॒निन॑श्च॒ गर्भं॒ भूमि॑श्च वि॒श्वधा॑यसं बिभर्ति ॥५
आ । यः । योनि॑म् । दे॒वऽकृ॑तम् । स॒साद॑ । क्रत्वा॑ । हि । अ॒ग्निः । अ॒मृता॑न् । अता॑रीत् ।
तम् । ओष॑धीः । च॒ । व॒निनः॑ । च॒ । गर्भ॑म् । भूमिः॑ । च॒ । वि॒श्वऽधा॑यसम् । बि॒भ॒र्ति॒ ॥५
आ । यः । योनिम् । देवऽकृतम् । ससाद । क्रत्वा । हि । अग्निः । अमृतान् । अतारीत् ।
तम् । ओषधीः । च । वनिनः । च । गर्भम् । भूमिः । च । विश्वऽधायसम् । बिभर्ति ॥५
"यः अग्निः “देवकृतं देवैः कल्पितं “योनिं स्थानम् “आ ससाद अध्यास्ते । किमर्थं देवाः स्थानं कल्पयन्त्यग्नेः इत्यत आह । “हि यस्मात् कारणात् "अग्निः “क्रत्वा प्रज्ञया “अमृतान् देवान् “अतारीत दुर्गेभ्यस्तारयति । “तम् इममग्निं “विश्वधायसं विश्वस्य धारकम् “ओषधीः ओषधयः। “वनिनश्च वृक्षाश्च “गर्भं गर्भं सन्तं बिभ्रति । “भूमिश्च “बिभर्ति । श्रुतमेव बिभर्तीति पदं बहुवचनान्ततया विपरिणतं सत् ओषधीभिर्वनिभिश्च संबध्यते ॥ ॥ ५ ॥
ईशे॒ ह्य१॒॑ग्निर॒मृत॑स्य॒ भूरे॒रीशे॑ रा॒यः सु॒वीर्य॑स्य॒ दातोः॑ ।
मा त्वा॑ व॒यं स॑हसावन्न॒वीरा॒ माप्स॑वः॒ परि॑ षदाम॒ मादु॑वः ॥६
ईशे॑ । हि । अ॒ग्निः । अ॒मृत॑स्य । भूरेः॑ । ईशे॑ । रा॒यः । सु॒ऽवीर्य॑स्य । दातोः॑ ।
मा । त्वा॒ । व॒यम् । स॒ह॒सा॒ऽव॒न् । अ॒वीराः॑ । मा । अप्स॑वः । परि॑ । स॒दा॒म॒ । मा । अदु॑वः ॥६
ईशे । हि । अग्निः । अमृतस्य । भूरेः । ईशे । रायः । सुऽवीर्यस्य । दातोः ।
मा । त्वा । वयम् । सहसाऽवन् । अवीराः । मा । अप्सवः । परि । सदाम । मा । अदुवः ॥६
“अमृतस्य अन्नमुदकं वा । द्वितीयार्थे षष्ठी । “भूरेः अधिकं “दातोः दातुम् “अग्निः “ईशे ईष्टे “हि। “सुवीर्यस्य शोभनवीर्ययुक्तं “रायः धनं दातुम् “ईशे ईष्टे । अथ प्रत्यक्षस्तुतिः । “सहसावन् हे बलवन्नग्ने “वयं वसिष्ठाः “अवीराः पुत्रादिरहिताः सन्तः “मा “परि “षदाम मा पर्युपविशाम । “अप्सवः रूपरहिताश्च सन्तः "मा परि षदाम । तथा च यास्कः-’ अप्स' इति रूपनाम' (निरु. ५.१३) इति । “अदुवः परिचरणहीनाश्च “मा परि षदाम ॥ ।
प॒रि॒षद्यं॒ ह्यर॑णस्य॒ रेक्णो॒ नित्य॑स्य रा॒यः पत॑यः स्याम ।
न शेषो॑ अग्ने अ॒न्यजा॑तम॒स्त्यचे॑तानस्य॒ मा प॒थो वि दु॑क्षः ॥७
प॒रि॒ऽसद्य॑म् । हि । अर॑णस्य । रेक्णः॑ । नित्य॑स्य । रा॒यः । पत॑यः । स्या॒म॒ ।
न । शेषः॑ । अ॒ग्ने॒ । अ॒न्यऽजा॑तम् । अ॒स्ति॒ । अचे॑तानस्य । मा । प॒थः । वि । दु॒क्षः॒ ॥७
परिऽसद्यम् । हि । अरणस्य । रेक्णः । नित्यस्य । रायः । पतयः । स्याम ।
न । शेषः । अग्ने । अन्यऽजातम् । अस्ति । अचेतानस्य । मा । पथः । वि । दुक्षः ॥७
“अरणस्य अनृणस्य “रेक्णः धनं "परिषद्यं पर्याप्तं भवति “हि । अतः “नित्यस्य अपुनर्देयस्य “रायः धनस्य “पतयः “स्याम । यद्वा । अरणस्य रेक्णो धनं परिषद्यं परिहर्तव्यं भवति । अतो नित्यय औरसस्य रायः पुत्राख्यस्य धनस्य पतयः स्याम । हे “अग्ने “अन्यजातम् अनौरसं “शेषः अपत्यं “न “अस्ति न भवति । “अचेतानस्य अविदुषः “पथः मार्गान् पुत्रोत्पादनप्रमुखान् मार्गान् “मा “वि “दुक्षः मा विदुदुषः ॥ ‘ दुष वैकृत्ये ' इति धातुः ॥ तथा च यास्कः----’ परिहर्तव्यं हि नोपसर्तव्यमरणस्य रेक्णोऽरणोऽपार्णो भवति रेक्ण इति धननाम रिच्यते प्रयतः । नित्यस्य रायः पतयः स्याम । न शेषो अग्ने अन्यजातमस्ति । शेष इत्यपत्यनाम शिष्यते प्रयतोऽचेतयमानस्य तत्प्रमत्तस्य भवति मा नः पथो विदूदुषः' (निरु. ३.२) इति ॥
न॒हि ग्रभा॒यार॑णः सु॒शेवो॒ऽन्योद॑र्यो॒ मन॑सा॒ मंत॒वा उ॑ ।
अधा॑ चि॒दोकः॒ पुन॒रित्स ए॒त्या नो॑ वा॒ज्य॑भी॒षाळे॑तु॒ नव्यः॑ ॥८
न॒हि । ग्रभा॑य । अर॑णः । सु॒ऽशेवः॑ । अ॒न्यऽउ॑दर्यः । मन॑सा । मन्त॒वै । ऊं॒ इति॑ ।
अध॑ । चि॒त् । ओकः॑ । पुनः॑ । इत् । सः । ए॒ति॒ । आ । नः॒ । वा॒जी । अ॒भी॒षाट् । ए॒तु॒ । नव्यः॑ ॥८
नहि । ग्रभाय । अरणः । सुऽशेवः । अन्यऽउदर्यः । मनसा । मन्तवै । ऊं इति ।
अध । चित् । ओकः । पुनः । इत् । सः । एति । आ । नः । वाजी । अभीषाट् । एतु । नव्यः ॥८
पूर्वस्यामृचि उक्त एवार्थोऽत्र प्रपञ्च्यते । “अरणः अरममाणः “अन्योदर्यः “सुशेवः सुखतमः सन् "ग्रभाय पुत्रत्वेन ग्रहणाय “मनसा “मन्तवा “उ मनसापि मन्तव्यः “न भवति “हि । “अध “चित् अपि च "सः अन्योदर्यः “ओकः “इत् संस्थानमेव “पुनः “एति प्राप्नोति । अतः “वाजी अन्नवान् "अभीषाट् शत्रूणामभिभविता "नव्यः नवजातः पुत्रः “नः अस्मान् “आ “एतु आगच्छतु ।
त्वम॑ग्ने वनुष्य॒तो नि पा॑हि॒ त्वमु॑ नः सहसावन्नव॒द्यात् ।
सं त्वा॑ ध्वस्म॒न्वद॒भ्ये॑तु॒ पाथः॒ सं र॒यिः स्पृ॑ह॒याय्यः॑ सह॒स्री ॥९
त्वम् । अ॒ग्ने॒ । व॒नु॒ष्य॒तः । नि । पा॒हि॒ । त्वम् । ऊं॒ इति॑ । नः॒ । स॒ह॒सा॒ऽव॒न् । अ॒व॒द्यात् ।
सम् । त्वा॒ । ध्व॒स्म॒न्ऽवत् । अ॒भि । ए॒तु॒ । पाथः॑ । सम् । र॒यिः । स्पृ॒ह॒याय्यः॑ । स॒ह॒स्री ॥९
त्वम् । अग्ने । वनुष्यतः । नि । पाहि । त्वम् । ऊं इति । नः । सहसाऽवन् । अवद्यात् ।
सम् । त्वा । ध्वस्मन्ऽवत् । अभि । एतु । पाथः । सम् । रयिः । स्पृहयाय्यः । सहस्री ॥९
हे “अग्ने “त्वं “वनुष्यतः हिंसकात् "नः अस्मान् “नि “पाहि। "सहसावन् हे बलवन्नग्ने “त्वम् “अवद्यात् पापाच्चास्मान् नि पाहि। “त्वा त्वां “ध्वस्मन्वत् ध्वस्तदोषं "पाथः अन्नं हविः “सम् “अभ्येतु सम्यक् प्राप्नोतु । अपि च अस्मान् “स्पृहयाय्यः स्पृहणीयः “सहस्री सहस्रसंख्याकः “रयिः अभ्येतु ॥
ए॒ता नो॑ अग्ने॒ सौभ॑गा दिदी॒ह्यपि॒ क्रतुं॑ सु॒चेत॑सं वतेम ।
विश्वा॑ स्तो॒तृभ्यो॑ गृण॒ते च॑ संतु यू॒यं पा॑त स्व॒स्तिभिः॒ सदा॑ नः ॥१०
ए॒ता । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । सौभ॑गा । दि॒दी॒हि॒ । अपि॑ । क्रतु॑म् । सु॒ऽचेत॑सम् । व॒ते॒म॒ ।
विश्वा॑ । स्तो॒तृऽभ्यः॑ । गृ॒ण॒ते । च॒ । स॒न्तु॒ । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥१०
एता । नः । अग्ने । सौभगा । दिदीहि । अपि । क्रतुम् । सुऽचेतसम् । वतेम ।
विश्वा । स्तोतृऽभ्यः । गृणते । च । सन्तु । यूयम् । पात । स्वस्तिऽभिः । सदा । नः ॥१०
एषा ऋग्व्याख्याता ॥ ॥ ६ ॥
| मण्डल ७ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|