ऋग्वेदः सूक्तं ७.५७
| ← सूक्तं ७.५६ | ऋग्वेदः - मण्डल ७ सूक्तं ७.५७ मैत्रावरुणिर्वसिष्ठः। |
सूक्तं ७.५८ → |
| दे. मरुतः। त्रिष्टुप्। |
मध्वो वो नाम मारुतं यजत्राः प्र यज्ञेषु शवसा मदन्ति ।
ये रेजयन्ति रोदसी चिदुर्वी पिन्वन्त्युत्सं यदयासुरुग्राः ॥१॥
निचेतारो हि मरुतो गृणन्तं प्रणेतारो यजमानस्य मन्म ।
अस्माकमद्य विदथेषु बर्हिरा वीतये सदत पिप्रियाणाः ॥२॥
नैतावदन्ये मरुतो यथेमे भ्राजन्ते रुक्मैरायुधैस्तनूभिः ।
आ रोदसी विश्वपिशः पिशानाः समानमञ्ज्यञ्जते शुभे कम् ॥३॥
ऋधक्सा वो मरुतो दिद्युदस्तु यद्व आगः पुरुषता कराम ।
मा वस्तस्यामपि भूमा यजत्रा अस्मे वो अस्तु सुमतिश्चनिष्ठा ॥४॥
कृते चिदत्र मरुतो रणन्तानवद्यासः शुचयः पावकाः ।
प्र णोऽवत सुमतिभिर्यजत्राः प्र वाजेभिस्तिरत पुष्यसे नः ॥५॥
उत स्तुतासो मरुतो व्यन्तु विश्वेभिर्नामभिर्नरो हवींषि ।
ददात नो अमृतस्य प्रजायै जिगृत रायः सूनृता मघानि ॥६॥
आ स्तुतासो मरुतो विश्व ऊती अच्छा सूरीन्सर्वताता जिगात ।
ये नस्त्मना शतिनो वर्धयन्ति यूयं पात स्वस्तिभिः सदा नः ॥७॥
सायणभाष्यम्
‘ मध्वो वः ' इति सप्तर्चं द्वितीयं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षं त्रैष्टुभं मरुद्देवताकम्। ' मध्वः सप्त ' इत्यनुक्रान्तम् । दशरात्रे षष्ठेऽहन्याग्निमारुत इदं मारुतनिविद्धानम्। सूत्रितं च - ' मध्वो वो नाम स प्रत्नथेत्याग्निमारुतम् ' ( आश्व. श्रौ. ८.८) इति ॥
मध्वो॑ वो॒ नाम॒ मारु॑तं यजत्रा॒ः प्र य॒ज्ञेषु॒ शव॑सा मदन्ति ।
ये रे॒जय॑न्ति॒ रोद॑सी चिदु॒र्वी पिन्व॒न्त्युत्सं॒ यदया॑सुरु॒ग्राः ॥१
मध्वः॑ । वः॒ । नाम॑ । मारु॑तम् । य॒ज॒त्राः॒ । प्र । य॒ज्ञेषु॑ । शव॑सा । म॒द॒न्ति॒ ।
ये । रे॒जय॑न्ति । रोद॑सी॒ इति॑ । चि॒त् । उ॒र्वी इति॑ । पिन्व॑न्ति । उत्स॑म् । यत् । अया॑सुः । उ॒ग्राः ॥१
मध्वः । वः । नाम । मारुतम् । यजत्राः । प्र । यज्ञेषु । शवसा । मदन्ति ।
ये । रेजयन्ति । रोदसी इति । चित् । उर्वी इति । पिन्वन्ति । उत्सम् । यत् । अयासुः । उग्राः ॥१
हे “यजत्राः यजनीया मरुतः “वः युष्मदीयं “मारुतं मरुत्संबन्धि “नाम नामधेयं “मध्वः मधवो मादयितारः स्तोतारः “यज्ञेषु यागेषु “शवसा बलेन “प्र “मदन्ति प्रकर्षेण स्तुवन्ति । उच्चैः स्तुवन्तीत्यर्थः। "ये मरुतः "उर्वी विस्तीर्णे “रोदसी “चित् द्यावापृथिव्यावपि “रेजयन्ति कम्पयन्ति किंच “उत्सं मेघं “पिन्वन्ति वर्षयन्ति "उग्राः उद्गूर्णाः “यत् ये मरुतः “अयासुः यान्ति सर्वत्र गच्छन्ति । तेषां मरुतां युष्माकं नाम प्र मदन्तीति पूर्वेणान्वयः ।।
नि॒चे॒तारो॒ हि म॒रुतो॑ गृ॒णन्तं॑ प्रणे॒तारो॒ यज॑मानस्य॒ मन्म॑ ।
अ॒स्माक॑म॒द्य वि॒दथे॑षु ब॒र्हिरा वी॒तये॑ सदत पिप्रिया॒णाः ॥२
नि॒ऽचे॒तारः॑ । हि । म॒रुतः॑ । गृ॒णन्त॑म् । प्र॒ऽने॒तारः॑ । यज॑मानस्य । मन्म॑ ।
अ॒स्माक॑म् । अ॒द्य । वि॒दथे॑षु । ब॒र्हिः । आ । वी॒तये॑ । स॒द॒त॒ । पि॒प्रि॒या॒णाः ॥२
निऽचेतारः । हि । मरुतः । गृणन्तम् । प्रऽनेतारः । यजमानस्य । मन्म ।
अस्माकम् । अद्य । विदथेषु । बर्हिः । आ । वीतये । सदत । पिप्रियाणाः ॥२
ये "मरुतः “गृणन्तं स्तुवन्तं जनं “निचेतारो “हि मृगयमाणा भवन्ति खलु अपि च “यजमानस्य “मन्म अभिमतं कामं “प्रणेतारः च भवन्ति । अपरोऽर्धर्चः प्रत्यक्षकृतः। हे मरुतः यूयं “पिप्रियाणाः प्रीयमाणाः सन्तः “अद्य अस्मिन् दिवसे “अस्माकं “विदथेषु यज्ञेषु “वीतये सोमस्य भक्षणाय “बर्हिः बर्हिषि कुशमये "आ “सदत आसीदत उपविशत ॥
नैताव॑द॒न्ये म॒रुतो॒ यथे॒मे भ्राज॑न्ते रु॒क्मैरायु॑धैस्त॒नूभि॑ः ।
आ रोद॑सी विश्व॒पिश॑ः पिशा॒नाः स॑मा॒नम॒ञ्ज्य॑ञ्जते शु॒भे कम् ॥३
न । ए॒ताव॑त् । अ॒न्ये । म॒रुतः॑ । यथा॑ । इ॒मे । भ्राज॑न्ते । रु॒क्मैः । आयु॑धैः । त॒नूभिः॑ ।
आ । रोद॑सी॒ इति॑ । वि॒श्व॒ऽपिशः॑ । पि॒शा॒नाः । स॒मा॒नम् । अ॒ञ्जि । अ॒ञ्ज॒ते॒ । शु॒भे । कम् ॥३
न । एतावत् । अन्ये । मरुतः । यथा । इमे । भ्राजन्ते । रुक्मैः । आयुधैः । तनूभिः ।
आ । रोदसी इति । विश्वऽपिशः । पिशानाः । समानम् । अञ्जि । अञ्जते । शुभे । कम् ॥३
“इमे ईदृशाः “मरुतः “यथा यत्परिमाणं धनादिकं ददति “अन्ये मरुद्व्यतिरिक्ता देवाः “एतावत् धनादिकं “न दद्युरित्यर्थः । ते च “रुक्मैः रोचमानैराभरणैः “आयुधैः स्वकीयास्त्रैः “तनूभिः आत्मीयैः केवलैरङ्गैश्च “भ्राजन्ते सर्वदा भासन्ते । कश्चिदेकवाक्यतामाह। यथेमे मरुतो रुक्मादिभिर्भ्राजन्ते नैतावदेतद्व्यतिरिक्ता भ्राजन्त इति । अपि च “रोदसी द्यावापृथिव्यौ “पिशानाः प्रकाशयन्तः “विश्वपिशः व्याप्तदीप्तय एवंभूताः मरुतः “शुभे शोभायै “समानं सदृशरूपम् “अञ्जि आभरणम् “आ “अञ्जते स्वकीयावयवेष्वभिव्यक्तीकुर्वन्ति । "कम् इति पूरणः ।।
ऋध॒क्सा वो॑ मरुतो दि॒द्युद॑स्तु॒ यद्व॒ आग॑ः पुरु॒षता॒ करा॑म ।
मा व॒स्तस्या॒मपि॑ भूमा यजत्रा अ॒स्मे वो॑ अस्तु सुम॒तिश्चनि॑ष्ठा ॥४
ऋध॑क् । सा । वः॒ । म॒रु॒तः॒ । दि॒द्युत् । अ॒स्तु॒ । यत् । वः॒ । आगः॑ । पु॒रु॒षता॑ । करा॑म ।
मा । वः॒ । तस्या॑म् । अपि॑ । भू॒म॒ । य॒ज॒त्राः॒ । अ॒स्मे इति॑ । वः॒ । अ॒स्तु॒ । सु॒ऽम॒तिः । चनि॑ष्ठा ॥४
ऋधक् । सा । वः । मरुतः । दिद्युत् । अस्तु । यत् । वः । आगः । पुरुषता । कराम ।
मा । वः । तस्याम् । अपि । भूम । यजत्राः । अस्मे इति । वः । अस्तु । सुऽमतिः । चनिष्ठा ॥४
हे “मरुतः “वः युष्मदीया “सा प्रसिद्धा “दिद्युत् हेतिः “ऋधक् “अस्तु अस्मत्तः पृथग्भवतु । “यत् यद्यपि वयं “वः युष्माकम् “आगः अपराधं “पुरुषता पुरुषतया मनुष्यत्वेन “कराम करवाम। मनुष्याणां हि प्रमादः सुलभ इत्यर्थः । हे “यजत्राः यजनीया मरुतः “वः युष्मदीयायां “तस्यां दिद्युति “अपि ईषदपि “मा “भूम । “चनिष्ठा अन्नवत्तमा । अतिशयेनान्नप्रदेत्यर्थः। “वः युष्मदीया “सुमतिः अनुग्रहबुद्धिः “अस्मे अस्मासु “अस्तु ॥
कृ॒ते चि॒दत्र॑ म॒रुतो॑ रणन्तानव॒द्यास॒ः शुच॑यः पाव॒काः ।
प्र णो॑ऽवत सुम॒तिभि॑र्यजत्रा॒ः प्र वाजे॑भिस्तिरत पु॒ष्यसे॑ नः ॥५
कृ॒ते । चि॒त् । अत्र॑ । म॒रुतः॑ । र॒ण॒न्त॒ । अ॒न॒व॒द्यासः॑ । शुच॑यः । पा॒व॒काः ।
प्र । नः॒ । अ॒व॒त॒ । सु॒म॒तिऽभिः॑ । य॒ज॒त्राः॒ । प्र । वाजे॑भिः । ति॒र॒त॒ । पु॒ष्यसे॑ । नः॒ ॥५
कृते । चित् । अत्र । मरुतः । रणन्त । अनवद्यासः । शुचयः । पावकाः ।
प्र । नः । अवत । सुमतिऽभिः । यजत्राः । प्र । वाजेभिः । तिरत । पुष्यसे । नः ॥५
“अत्र अस्मिन् “कृते “चित् अस्मदीये यज्ञकर्मण्येव “मरुतो “रणन्त रमन्ताम् । कीदृशा मरुतः । “अनवद्यासः अनिन्दिताः “शुचयः दीप्तियुक्ताः “पावकाः शोधका एवंभूता इति । किंच हे मरुतः “यजत्राः यजनीया यूयं “नः अस्मान् “सुमतिभिः अनुग्रहबुद्धिभिः सुष्टुतिभिर्हेतुभिर्वा “प्र “अवत प्रकर्षेण पालयत । तथा “नः अस्मान् “वाजेभिः वाजैरन्नैः “पुष्यसे पोषार्थं “प्र “तिरत प्रवर्धयत ॥
उ॒त स्तु॒तासो॑ म॒रुतो॑ व्यन्तु॒ विश्वे॑भि॒र्नाम॑भि॒र्नरो॑ ह॒वींषि॑ ।
ददा॑त नो अ॒मृत॑स्य प्र॒जायै॑ जिगृ॒त रा॒यः सू॒नृता॑ म॒घानि॑ ॥६
उ॒त । स्तु॒तासः॑ । म॒रुतः॑ । व्य॒न्तु॒ । विश्वे॑भिः । नाम॑ऽभिः । नरः॑ । ह॒वींषि॑ ।
ददा॑त । नः॒ । अ॒मृत॑स्य । प्र॒ऽजायै॑ । जि॒गृ॒त । रा॒यः । सू॒नृता॑ । म॒घानि॑ ॥६
उत । स्तुतासः । मरुतः । व्यन्तु । विश्वेभिः । नामऽभिः । नरः । हवींषि ।
ददात । नः । अमृतस्य । प्रऽजायै । जिगृत । रायः । सूनृता । मघानि ॥६
“उत अपि च “स्तुतासः एवमस्माभिः स्तुताः “मरुतः “हवींषि “व्यन्तु भक्षयन्तु । कीदृशाः । “विश्वेभिः विश्वैः “नामभिः उदकैः सहिताः “नरः नेतारः। शेषः प्रत्यक्षस्तुतः। हे मरुतः “नः अस्मदीयायै “प्रजायै संततये “अमृतस्य अमृतमुदकं “ददात दत्त । तथा हविषो दातुर्यजमानस्य “सूनृता सुभृतानि सुष्ठु नृत्यन्ति शोभनयोग्यानि "मघानि धनानि “जिगृत उद्गिरत प्रयच्छतेत्यर्थः ॥
आ स्तु॒तासो॑ मरुतो॒ विश्व॑ ऊ॒ती अच्छा॑ सू॒रीन्स॒र्वता॑ता जिगात ।
ये न॒स्त्मना॑ श॒तिनो॑ व॒र्धय॑न्ति यू॒यं पा॑त स्व॒स्तिभि॒ः सदा॑ नः ॥७
आ । स्तु॒तासः॑ । म॒रु॒तः॒ । विश्वे॑ । ऊ॒ती । अच्छ॑ । सू॒रीन् । स॒र्वऽता॑ता । जि॒गा॒त॒ ।
ये । नः॒ । त्मना॑ । श॒तिनः॑ । व॒र्धय॑न्ति । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥७
आ । स्तुतासः । मरुतः । विश्वे । ऊती । अच्छ । सूरीन् । सर्वऽताता । जिगात ।
ये । नः । त्मना । शतिनः । वर्धयन्ति । यूयम् । पात । स्वस्तिऽभिः । सदा । नः ॥७
हे “मरुतः “स्तुतासः एवमस्माभिः स्तुताः “विश्वे सर्वे यूयम् “ऊती ऊत्या रक्षया सहिताः “सूरीन् स्तोतॄन् “अच्छ अभिलक्ष्य “सर्वताता सर्वतातौ यज्ञे "आ "जिगात आगच्छत । "ये मरुतः “त्मना आत्मनैव “नः अस्मान् “शतिनः शतसंख्याकान् “वर्धयन्ति। यथा वयं पुत्रपौत्रादिभिः शतिनो भवेम तथा वर्धयन्तीत्यर्थः । ते यूयमा जिगातेति पूर्वेण संबन्धः। एवंभूता मरुतः यूयं सर्वदा अस्मान् पालयत ॥ ॥ २७ ॥
टिप्पणी
| मण्डल ७ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|