ऋग्वेदः सूक्तं ७.३७
| ← सूक्तं ७.३६ | ऋग्वेदः - मण्डल ७ सूक्तं ७.३७ मैत्रावरुणिर्वसिष्ठः। |
सूक्तं ७.३८ → |
| दे. विश्वे देवाः। त्रिष्टुप्। |
आ वो वाहिष्ठो वहतु स्तवध्यै रथो वाजा ऋभुक्षणो अमृक्तः ।
अभि त्रिपृष्ठैः सवनेषु सोमैर्मदे सुशिप्रा महभिः पृणध्वम् ॥१॥
यूयं ह रत्नं मघवत्सु धत्थ स्वर्दृश ऋभुक्षणो अमृक्तम् ।
सं यज्ञेषु स्वधावन्तः पिबध्वं वि नो राधांसि मतिभिर्दयध्वम् ॥२॥
उवोचिथ हि मघवन्देष्णं महो अर्भस्य वसुनो विभागे ।
उभा ते पूर्णा वसुना गभस्ती न सूनृता नि यमते वसव्या ॥३॥
त्वमिन्द्र स्वयशा ऋभुक्षा वाजो न साधुरस्तमेष्यृक्वा ।
वयं नु ते दाश्वांसः स्याम ब्रह्म कृण्वन्तो हरिवो वसिष्ठाः ॥४॥
सनितासि प्रवतो दाशुषे चिद्याभिर्विवेषो हर्यश्व धीभिः ।
ववन्मा नु ते युज्याभिरूती कदा न इन्द्र राय आ दशस्येः ॥५॥
वासयसीव वेधसस्त्वं नः कदा न इन्द्र वचसो बुबोधः ।
अस्तं तात्या धिया रयिं सुवीरं पृक्षो नो अर्वा न्युहीत वाजी ॥६॥
अभि यं देवी निरृतिश्चिदीशे नक्षन्त इन्द्रं शरदः सुपृक्षः ।
उप त्रिबन्धुर्जरदष्टिमेत्यस्ववेशं यं कृणवन्त मर्ताः ॥७॥
आ नो राधांसि सवित स्तवध्या आ रायो यन्तु पर्वतस्य रातौ ।
सदा नो दिव्यः पायुः सिषक्तु यूयं पात स्वस्तिभिः सदा नः ॥८॥
सायणभाष्यम्
‘आ वो वाहिष्ठः ' इत्यष्टर्चं चतुर्थं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षं त्रैष्टुभं वैश्वदेवम् । अनुक्रम्यते च - ‘आ वोऽष्टौ ' इति । विनियोगो लैङ्गिकः ॥
आ वो॒ वाहि॑ष्ठो वहतु स्त॒वध्यै॒ रथो॑ वाजा ऋभुक्षणो॒ अमृ॑क्तः ।
अ॒भि त्रि॑पृ॒ष्ठैः सव॑नेषु॒ सोमै॒र्मदे॑ सुशिप्रा म॒हभि॑ः पृणध्वम् ॥१
आ । वः॒ । वाहि॑ष्ठः । व॒ह॒तु॒ । स्त॒वध्यै॑ । रथः॑ । वा॒जाः॒ । ऋ॒भु॒क्ष॒णः॒ । अमृ॑क्तः ।
अ॒भि । त्रि॑ऽपृ॒ष्ठैः । सव॑नेषु । सोमैः॑ । मदे॑ । सु॒ऽशि॒प्राः॒ । म॒हऽभिः॑ । पृ॒ण॒ध्व॒म् ॥१
आ । वः । वाहिष्ठः । वहतु । स्तवध्यै । रथः । वाजाः । ऋभुक्षणः । अमृक्तः ।
अभि । त्रिऽपृष्ठैः । सवनेषु । सोमैः । मदे । सुऽशिप्राः । महऽभिः । पृणध्वम् ॥१
अनेन द्वृचेन ऋभवः स्तूयन्ते। “ऋभुक्षणः विस्तीर्णस्य तेजसो निवासभूता हे "वाजाः ऋभवः “वाहिष्ठः वोढ़ृतमः “स्तवध्यै स्तोतुमर्हः “अमृक्तः केनाप्यहिंसितो युष्मदीयः “रथः “वः युष्मान् “आ “वहतु आ समन्तादस्मदीयं यज्ञं प्रापयतु । हे “सुशिप्राः शोभनहनवः यूयं तेन रथेनागत्य “सवनेषु अस्मदीययज्ञेषु "मदे मदनिमित्ते “त्रिपृष्ठैः क्षीरदधिसक्तुमिश्रैः "महभिः महद्भिः “सोमैः “अभि "पृणध्वं युष्मदीयं जठरमभिपूरयत । स रथो युष्मानावहत्विति पूर्वेणान्वयः ।।
यू॒यं ह॒ रत्नं॑ म॒घव॑त्सु धत्थ स्व॒र्दृश॑ ऋभुक्षणो॒ अमृ॑क्तम् ।
सं य॒ज्ञेषु॑ स्वधावन्तः पिबध्वं॒ वि नो॒ राधां॑सि म॒तिभि॑र्दयध्वम् ॥२
यू॒यम् । ह॒ । रत्न॑म् । म॒घव॑त्ऽसु । ध॒त्थ॒ । स्वः॒ऽदृशः॑ । ऋ॒भु॒क्ष॒णः॒ । अमृ॑क्तम् ।
सम् । य॒ज्ञेषु॑ । स्व॒धा॒ऽव॒न्तः॒ । पि॒ब॒ध्व॒म् । वि । नः॒ । राधां॑सि । म॒तिऽभिः॑ । द॒य॒ध्व॒म् ॥२
यूयम् । ह । रत्नम् । मघवत्ऽसु । धत्थ । स्वःऽदृशः । ऋभुक्षणः । अमृक्तम् ।
सम् । यज्ञेषु । स्वधाऽवन्तः । पिबध्वम् । वि । नः । राधांसि । मतिऽभिः । दयध्वम् ॥२
हे "ऋभुक्षणः हे ऋभवः “स्वर्दृशः स्वर्गं पश्यन्तः "यूयं “ह यूयमेव "मघवत्सु हविर्लक्षणान्नवत्स्वस्मासु निमित्तेषु “अमृक्तम् अहिंसितम्। चोरादिभिर्नापहृतमित्यर्थः । “रत्नं रमणीयं “धत्थ धारयथ। तदनन्तरं “स्वधावन्तः बलवन्तस्ते यूयं “यज्ञेषु अस्मदीययज्ञेषु “सं “पिबध्वं सम्यक् सोमं पिबत । अपि च यूयं "मतिभिः धनहेतुभिः “नः अस्मभ्यं "राधांसि धनानि “वि “दयध्वं विशेषेण दत्त ।।
उ॒वोचि॑थ॒ हि म॑घवन्दे॒ष्णं म॒हो अर्भ॑स्य॒ वसु॑नो विभा॒गे ।
उ॒भा ते॑ पू॒र्णा वसु॑ना॒ गभ॑स्ती॒ न सू॒नृता॒ नि य॑मते वस॒व्या॑ ॥३
उ॒वोचि॑थ । हि । म॒घ॒ऽव॒न् । दे॒ष्णम् । म॒हः । अर्भ॑स्य । वसु॑नः । वि॒ऽभा॒गे ।
उ॒भा । ते॒ । पू॒र्णा । वसु॑ना । गभ॑स्ती॒ इति॑ । न । सू॒नृता॑ । नि । य॒म॒ते॒ । व॒स॒व्या॑ ॥३
उवोचिथ । हि । मघऽवन् । देष्णम् । महः । अर्भस्य । वसुनः । विऽभागे ।
उभा । ते । पूर्णा । वसुना । गभस्ती इति । न । सूनृता । नि । यमते । वसव्या ॥३
‘ उवोचिथ ' इत्याद्याः पञ्चर्च इन्द्रदेवताकाः। हे "मघवन् धनवन्निन्द्र त्वं “महः महतः “अर्भस्य अल्पस्य च "वसुनः धनस्य “विभागे परिचरणानुकूले दाननिमित्ते “देष्णं धनम् “उवोचिथ “हि सेवसे खलु। उचतिः सेवाकर्मा। तथा “ते त्वदीयौ “उभा उभौ “गभस्ती बाहू "वसुना धनेन "पूर्णा संपूर्णौ भवतः । ते त्वदीया "सूनृता वाक् “वसव्या वसूनि धनानि “न “नि "यमते न नियच्छति । यद्वा । वसव्या वसुषु धनेषु साधुः सूनृता वाक् धनेन संपूर्णौ त्वदीयौ बाहू न नियच्छति । नाल्पं प्रदापयतीत्यर्थः ॥ ।
त्वमि॑न्द्र॒ स्वय॑शा ऋभु॒क्षा वाजो॒ न सा॒धुरस्त॑मे॒ष्यृक्वा॑ ।
व॒यं नु ते॑ दा॒श्वांस॑ः स्याम॒ ब्रह्म॑ कृ॒ण्वन्तो॑ हरिवो॒ वसि॑ष्ठाः ॥४
त्वम् । इ॒न्द्र॒ । स्वऽय॑शाः । ऋ॒भु॒क्षाः । वाजः॑ । न । सा॒धुः । अस्त॑म् । ए॒षि॒ । ऋक्वा॑ ।
व॒यम् । नु । ते॒ । दा॒श्वांसः॑ । स्या॒म॒ । ब्रह्म॑ । कृ॒ण्वन्तः॑ । ह॒रि॒ऽवः॒ । वसि॑ष्ठाः ॥४
त्वम् । इन्द्र । स्वऽयशाः । ऋभुक्षाः । वाजः । न । साधुः । अस्तम् । एषि । ऋक्वा ।
वयम् । नु । ते । दाश्वांसः । स्याम । ब्रह्म । कृण्वन्तः । हरिऽवः । वसिष्ठाः ॥४
हे इन्द्र "स्वयशाः असाधारणकीर्तिः “ऋभुक्षाः ऋभुनिवासकः ऋभूणामीश्वरो वा “त्वं “साधुः साधकः "वाजः “न अन्नमिव “ऋक्वा ऋक्वणः स्तोतुर्मम “अस्तं गृहम् “एषि प्राप्नुहि । “नु अद्य “वसिष्ठाः एतत्संज्ञका ऋषयः “वयं हे "हरिवः स्वकीयाश्वोपेतेन्द्र “ते त्वदर्थं "दाश्वांसः हविर्लक्षणान्नं दत्तवन्तः “ब्रह्म स्तोत्रं “कृण्वन्तः कुर्वन्तः सन्तः “स्याम भवेम ।
सनि॑तासि प्र॒वतो॑ दा॒शुषे॑ चि॒द्याभि॒र्विवे॑षो हर्यश्व धी॒भिः ।
व॒व॒न्मा नु ते॒ युज्या॑भिरू॒ती क॒दा न॑ इन्द्र रा॒य आ द॑शस्येः ॥५
सनि॑ता । अ॒सि॒ । प्र॒ऽवतः॑ । दा॒शुषे॑ । चि॒त् । याभिः॑ । विवे॑षः । ह॒रि॒ऽअ॒श्व॒ । धी॒भिः ।
व॒व॒न्म । नु । ते॒ । युज्या॑भिः । ऊ॒ती । क॒दा । नः॒ । इ॒न्द्र॒ । रा॒यः । आ । द॒श॒स्येः॒ ॥५
सनिता । असि । प्रऽवतः । दाशुषे । चित् । याभिः । विवेषः । हरिऽअश्व । धीभिः ।
ववन्म । नु । ते । युज्याभिः । ऊती । कदा । नः । इन्द्र । रायः । आ । दशस्येः ॥५
हे “हर्यश्व हरिनामकाश्वेन्द्र त्वं “याभिः “धीभिः अस्मदीयाभिः स्तुतिभिः “विवेषः व्याप्नोषि स त्वं “दाशुषे “चित् हविर्दत्तवते यजमानायापि “प्रवतः प्रवणस्य धनस्य “सनिता “असि दाता भवसि । अपि च हे इन्द्र त्वं “नः अस्मभ्यं “कदा कस्मिन् काले “रायः धनानि “आ “दशस्येः प्रयच्छेः । “नु अद्य “ते तव “युज्याभिः योग्याभिः “ऊती उतिभी रक्षाभिः “ववन्म त्वां संभजेम ॥ ॥ ३ ॥
वा॒सय॑सीव वे॒धस॒स्त्वं न॑ः क॒दा न॑ इन्द्र॒ वच॑सो बुबोधः ।
अस्तं॑ ता॒त्या धि॒या र॒यिं सु॒वीरं॑ पृ॒क्षो नो॒ अर्वा॒ न्यु॑हीत वा॒जी ॥६
वा॒सय॑सिऽइव । वे॒धसः॑ । त्वम् । नः॒ । क॒दा । नः॒ । इ॒न्द्र॒ । वच॑सः । बु॒बो॒धः॒ ।
अस्त॑म् । ता॒त्या । धि॒या । र॒यिम् । सु॒ऽवीर॑म् । पृ॒क्षः । नः॒ । अर्वा॑ । नि । उ॒ही॒त॒ । वा॒जी ॥६
वासयसिऽइव । वेधसः । त्वम् । नः । कदा । नः । इन्द्र । वचसः । बुबोधः ।
अस्तम् । तात्या । धिया । रयिम् । सुऽवीरम् । पृक्षः । नः । अर्वा । नि । उहीत । वाजी ॥६
हे इन्द्र “त्वं “कदा कस्मिन् काले “नः अस्मदीयं “वचसः वचोरूपं स्तोत्रं “बुबोधः अवगच्छेः। तथा स त्वं “वेधसः स्तोतॄनस्मान् “वासयसीव। इवेदानीमर्थे । इदानीं स्वकीये स्थानेऽवस्थापयसि । किंच “वाजी बलवान् “अर्वा वेगवांस्त्वदीयोऽश्वः । “तात्या। तनोतेरिदं रूपम्। संततया “धिया अस्मत्प्रेरितया स्तुत्या हेतुभूतया “सुवीरं शोभनपुत्रोपेतं “रयिं त्वदीयं धनं "पृक्षः अन्नं च “नः अस्मदीयम् “अस्तं गृहं “नि उहीत निवहेत् ॥
अ॒भि यं दे॒वी निरृ॑तिश्चि॒दीशे॒ नक्ष॑न्त॒ इन्द्रं॑ श॒रद॑ः सु॒पृक्ष॑ः ।
उप॑ त्रिब॒न्धुर्ज॒रद॑ष्टिमे॒त्यस्व॑वेशं॒ यं कृ॒णव॑न्त॒ मर्ता॑ः ॥७
अ॒भि । यम् । दे॒वी । निःऽऋ॑तिः । चि॒त् । ईशे॑ । नक्ष॑न्ते । इन्द्र॑म् । श॒रदः॑ । सु॒ऽपृक्षः॑ ।
उप॑ । त्रि॒ऽब॒न्धुः । ज॒रत्ऽअ॑ष्टिम् । ए॒ति॒ । अस्व॑वेशम् । यम् । कृ॒णव॑न्त । मर्ताः॑ ॥७
अभि । यम् । देवी । निःऽऋतिः । चित् । ईशे । नक्षन्ते । इन्द्रम् । शरदः । सुऽपृक्षः ।
उप । त्रिऽबन्धुः । जरत्ऽअष्टिम् । एति । अस्ववेशम् । यम् । कृणवन्त । मर्ताः ॥७
"देवी द्योतमाना “निर्ऋतिश्चित् भूमिरपि “ईशे ॥ कृत्यार्थे केन्प्रत्ययः ॥ ईशितव्या स्वभूता सती “यम् “इन्द्रम् “अभि नक्षते व्याप्नोति । “सुपृक्षः शोभनान्नैरुपेताः “शरदः संवत्सराश्च यमिन्द्रं “नक्षन्ते व्याप्नुवन्ति । “मर्ताः मरणधर्माणः स्तोतारो वयं “यम् इन्द्रम् “अस्ववेशं स्वकीये स्थानेऽनुपविशन्तं “कृणवन्त कुर्वन्ति । त्रिबन्धुः त्रयाणां लोकानां बन्धको विधारकः स इन्द्रः “जरदष्टिं जरज्जीर्णमष्टिरशनं यस्य बलस्य हेतुभूतं तद्बलम् “उप “एति उपगच्छति ॥
आ नो॒ राधां॑सि सवितः स्त॒वध्या॒ आ रायो॑ यन्तु॒ पर्व॑तस्य रा॒तौ ।
सदा॑ नो दि॒व्यः पा॒युः सि॑षक्तु यू॒यं पा॑त स्व॒स्तिभि॒ः सदा॑ नः ॥८
आ । नः॒ । राधां॑सि । स॒वि॒त॒रिति॑ । स्त॒वध्यै॑ । आ । रायः॑ । य॒न्तु॒ । पर्व॑तस्य । रा॒तौ ।
सदा॑ । नः॒ । दि॒व्यः । पा॒युः । सि॒स॒क्तु॒ । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥८
आ । नः । राधांसि । सवितरिति । स्तवध्यै । आ । रायः । यन्तु । पर्वतस्य । रातौ ।
सदा । नः । दिव्यः । पायुः । सिसक्तु । यूयम् । पात । स्वस्तिऽभिः । सदा । नः ॥८
हे “सवितः सर्वस्य प्रेरक देव त्वत्सकाशात् “स्तवध्यै स्तोतुं योग्यानि “राधांसि धनानि । “नः अस्मान् “आ “यन्तु आगच्छन्तु । “पर्वतस्य । पर्वत इति कश्चिदिन्द्रस्य सखा । एतत्संज्ञकस्य देवस्य "रातौ दाने सति “रायः धनान्यस्मान् “आ यन्तु। “पायुः सर्वस्य पालकः “दिव्यः दिवि भवः स इन्द्रः “सदा सर्वदा “नः अस्मान् “सिषक्तु रक्षकत्वेन सेवताम् । अस्मिन् सूक्ते ये प्रतिपादिता देवास्ते सर्वे “यूयं “नः अस्मान् “स्वस्तिभिः कल्याणैः “सदा “पात पालयत ॥ ॥ ४ ॥
| मण्डल ७ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|