ऋग्वेदः सूक्तं ७.९५
| ← सूक्तं ७.९४ | ऋग्वेदः - मण्डल ७ सूक्तं ७.९५ मैत्रावरुणिर्वसिष्ठः। |
सूक्तं ७.९६ → |
| दे. सरस्वती, ३ सरस्वान्। त्रिष्टुप्। |
प्र क्षोदसा धायसा सस्र एषा सरस्वती धरुणमायसी पूः ।
प्रबाबधाना रथ्येव याति विश्वा अपो महिना सिन्धुरन्याः ॥१॥
एकाचेतत्सरस्वती नदीनां शुचिर्यती गिरिभ्य आ समुद्रात् ।
रायश्चेतन्ती भुवनस्य भूरेर्घृतं पयो दुदुहे नाहुषाय ॥२॥
स वावृधे नर्यो योषणासु वृषा शिशुर्वृषभो यज्ञियासु ।
स वाजिनं मघवद्भ्यो दधाति वि सातये तन्वं मामृजीत ॥३॥
उत स्या नः सरस्वती जुषाणोप श्रवत्सुभगा यज्ञे अस्मिन् ।
मितज्ञुभिर्नमस्यैरियाना राया युजा चिदुत्तरा सखिभ्यः ॥४॥
इमा जुह्वाना युष्मदा नमोभिः प्रति स्तोमं सरस्वति जुषस्व ।
तव शर्मन्प्रियतमे दधाना उप स्थेयाम शरणं न वृक्षम् ॥५॥
अयमु ते सरस्वति वसिष्ठो द्वारावृतस्य सुभगे व्यावः ।
वर्ध शुभ्रे स्तुवते रासि वाजान्यूयं पात स्वस्तिभिः सदा नः ॥६॥
सायणभाष्यम्
‘प्र क्षोदसा' इति षडृचं षष्ठं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षं त्रैष्टुभं सरस्वतीदेवताकम् । तृतीया तु सरस्वद्देवताका । अनुक्रम्यते च -– प्र क्षोदसा षट् सारस्वतं तु तृतीया सरस्वते' इति । गतः सूक्तविनियोगः । प्रथमे छन्दोमे प्रउगशस्त्रे ‘प्र क्षोदसा धायसा सस्र एषेति प्रउगम्' (आश्व. श्रौ. ८. ९) इति । सारस्वते पशौ ‘प्र क्षोदसा' इति वपाया याज्या। सूत्रितं च- प्र क्षोदसा धायसा सस्र एषा पावीरवी कन्या चित्रायुः' (आश्व. श्रौ. ३. ७) इति ॥
प्र क्षोद॑सा॒ धाय॑सा सस्र ए॒षा सर॑स्वती ध॒रुण॒माय॑सी॒ पूः ।
प्र॒बाब॑धाना र॒थ्ये॑व याति॒ विश्वा॑ अ॒पो म॑हि॒ना सिन्धु॑र॒न्याः ॥१
प्र । क्षोद॑सा । धाय॑सा । स॒स्रे॒ । ए॒षा । सर॑स्वती । ध॒रुण॑म् । आय॑सी । पूः ।
प्र॒ऽबाब॑धाना । र॒थ्या॑ऽइव । या॒ति॒ । विश्वाः॑ । अ॒पः । म॒हि॒ना । सिन्धुः॑ । अ॒न्याः ॥१
प्र । क्षोदसा । धायसा । सस्रे । एषा । सरस्वती । धरुणम् । आयसी । पूः ।।
प्रऽबाबधाना । रथ्याऽइव । याति । विश्वाः । अपः । महिना । सिन्धुः । अन्याः ॥ १ ॥
सरस्वत्या एषा नदीवन्निगमा । एषा दृश्यमाना नदीरूपा “सरस्वती “आयसी अयसा निर्मिता “पूः पुरीव “धरुणम् । लिङ्गव्यत्ययः । धरुणा धारयित्री “धायसा धारकेण “क्षोदसा उदकेन “प्र “सस्रे प्रधावति शीघ्रं गच्छति । “सिन्धुः स्यन्दनशीला नदीरूपा सा “अन्याः “विश्वाः सर्वाः “अपः आपगाः “महिना महिम्ना “प्रबाबधाना भृशं बाधमाना “रथ्येव प्रतोलीव विस्तीर्णा सती “याति गच्छति । यद्वा । रथ्येव रथिनेव यथा रथी रथेन मार्गस्थं तरुगुल्मादिकं चूर्णीकृत्य गच्छति तद्वत् स्वकीयेन वेगेन सर्वं संपिंषती गच्छतीत्यर्थः ॥
सारस्वत एव पशौ वपायाः ‘ एकाचेतत्' इत्यनुवाक्या । सूत्रितं च--- एका चेतत्सरस्वती नदीनामुत स्या नः सरस्वती जुषाणा' (आश्व. श्रौ. ३. ७) इति ॥
एका॑चेत॒त्सर॑स्वती न॒दीनां॒ शुचि॑र्य॒ती गि॒रिभ्य॒ आ स॑मु॒द्रात् ।
रा॒यश्चेत॑न्ती॒ भुव॑नस्य॒ भूरे॑र्घृ॒तं पयो॑ दुदुहे॒ नाहु॑षाय ॥२
एका॑ । अ॒चे॒त॒त् । सर॑स्वती । न॒दीना॑म् । शुचिः॑ । य॒ती । गि॒रिऽभ्यः॑ । आ । स॒मु॒द्रात् ।
रा॒यः । चेत॑न्ती । भुव॑नस्य । भूरेः॑ । घृ॒तम् । पयः॑ । दु॒दु॒हे॒ । नाहु॑षाय ॥२
एका । अचेतत् । सरस्वती । नदीनाम् । शुचिः । यती। गिरिऽभ्यः । आ । समुद्रात् ।
रायः । चेतन्ती। भुवनस्य । भूरेः । घृतम् । पयः । दुदुहे। नाहुषाय ॥ २ ॥
सहस्रवत्सरेण क्रतुना यक्ष्यमाणो नाहुषो नाम राजा सरस्वतीं नदीं प्रार्थयामास । सा च तस्मै सहस्रसंवत्सरपर्याप्तं पयो घृतं च प्रददौ । अथमर्थोऽत्र प्रतिपाद्यते । नदीनाम् अन्यासां मध्ये “शुचिः शुद्धा "गिरिभ्यः सकाशात् “आ "समुद्रात् समुद्रपर्यन्तं “यती गच्छन्ती “एका “सरस्वती नदी “अचेतत् । नाहुषस्य प्रार्थनामज्ञासीत् । तथा “भुवनस्य भूतजातस्य “भूरेः बहुलस्य “रायः धनानि “चेतन्ती प्रज्ञापयन्ती प्रयच्छन्ती “नाहुषाय राज्ञे “घृतं पयः च सहस्रसंवत्सरक्रतोः पर्याप्तं “दुदुहे दुग्धवती दत्तवती ।।
सरस्वद्देवताके पशौ ‘स वावृधे' इति पुरोडाशस्य याज्या । सूत्रितं च -- स वावृधे नर्यो योषणासु यस्य व्रतं पशवो यन्ति सर्वे' (आश्व. श्रौ. ३. ८) इति ॥
स वा॑वृधे॒ नर्यो॒ योष॑णासु॒ वृषा॒ शिशु॑र्वृष॒भो य॒ज्ञिया॑सु ।
स वा॒जिनं॑ म॒घव॑द्भ्यो दधाति॒ वि सा॒तये॑ त॒न्वं॑ मामृजीत ॥३
सः । व॒वृ॒धे॒ । नर्यः॑ । योष॑णासु । वृषा॑ । शिशुः॑ । वृ॒ष॒भः । य॒ज्ञिया॑सु ।
सः । वा॒जिन॑म् । म॒घव॑त्ऽभ्यः । द॒धा॒ति॒ । वि । सा॒तये॑ । त॒न्व॑म् । म॒मृ॒जी॒त॒ ॥३
सः । ववृधे। नर्यः। योषणासु । वृषा । शिशुः । वृषभः । यज्ञियासु ।
सः । वाजिनम् । मघवत्ऽभ्यः । दधाति । वि । सातये । तन्वम् । ममृजीत ॥ ३ ॥
मध्यस्थानो वायुः सरस्वान् । “नर्यः नृभ्यो हितः वृषा सेचनसमर्थः “शिशुः अल्पः प्रादुर्भावसमयेऽल्पतया दृश्यमानः “वृषभः वर्षिता एवंभूतः “सः सरस्वान् “यज्ञियासु यज्ञार्हासु “योषणासु योषित्स्वात्मनः कलत्रभूतासु मध्यमस्थानास्वप्सु मध्ये "ववृधे वर्धते । “सः तादृशः सरस्वान् “मघवद्भ्यः हविष्मद्भ्यो यजमानेभ्यः "वाजिनं बलिनं पुत्रं “दधाति ददाति । तथा “सातये लाभार्थं “तन्वं तेषां शरीरं “वि "मामृजीत विमार्ष्टि । लाभार्थं संस्करोतीत्यर्थः । यद्यप्येषा सरस्वतः स्तुतिस्तथापि सरस्वत्याः प्रीणनार्थं तत्स्तवनमिति छान्दोमिके सारस्वते तृचेऽस्या उक्तो विनियोगो न विरुध्यते ॥
दशरात्रेऽष्टमेऽहनि प्रउगे ‘उत स्या नः' इति सारस्वतः सप्तमस्तृचः । सूत्रितं च- उत स्या नः सरस्वती जुषाणेति प्रउगम्' (आश्व. श्रौ. ८. १०) इति । सारस्वते पशौ पुरोडाशस्य ‘उत स्या नः' इत्यनुवाक्या। सूत्रितं च--' उत स्या नः सरस्वती जुषाणा सरस्वत्यभि नो नेषि वस्यः' (आश्व. श्रौ. ३. ७) इति ॥
उ॒त स्या न॒ः सर॑स्वती जुषा॒णोप॑ श्रवत्सु॒भगा॑ य॒ज्णे अ॒स्मिन् ।
मि॒तज्ञु॑भिर्नम॒स्यै॑रिया॒ना रा॒या यु॒जा चि॒दुत्त॑रा॒ सखि॑भ्यः ॥४
उ॒त । स्या । नः॒ । सर॑स्वती । जु॒षा॒णा । उप॑ । श्र॒व॒त् । सु॒ऽभगा॑ । य॒ज्ञे । अ॒स्मिन् ।
मि॒तज्ञु॑ऽभिः । न॒म॒स्यैः॑ । इ॒या॒ना । रा॒या । यु॒जा । चि॒त् । उत्ऽत॑रा । सखि॑ऽभ्यः ॥४
उत । स्या । नः । सरस्वती । जुषाणा। उप । श्रवत् । सुऽभगा। यज्ञे । अस्मिन् ।
मितज्ञुऽभिः । नमस्यैः । इयाना । राया। युजा । चित् । उत्ऽतरा । सखिऽभ्यः ॥ ४ ॥
"उत अपि च "जुषाणा प्रीयमाणा "सुभगा शोभनधना “स्या सा “सरस्वती “नः अस्माकम् “अस्मिन् “यज्ञे “उप “श्रवत् । अस्मदीयाः स्तुतीरुपशृणोतु । कीदृशी सा। “मितज्ञुभिः प्रह्वैर्जानुभिः “नमस्यैः नमस्कारैर्देवैः “इयाना उपगम्यमाना । चिच्छब्दश्चार्थे । “युजा नित्ययुक्तेन “राया धनेन च संगता “सखिभ्यः "उत्तरा उत्कृष्टतरा । ईदृश्यस्मदीयाः स्तुतीरुपशृणोत्वित्यन्वयः ॥
पवित्रेष्ट्यां सारस्वतस्य हविषः ‘इमा जुह्वानाः' इति याज्या । सूत्रितं च--- इमा जुह्वाना युष्मदा नमोभिर्दधिक्राव्णो अकारिषम्' (आश्व. श्रौ. २. १२) इति ॥
इ॒मा जुह्वा॑ना यु॒ष्मदा नमो॑भि॒ः प्रति॒ स्तोमं॑ सरस्वति जुषस्व ।
तव॒ शर्म॑न्प्रि॒यत॑मे॒ दधा॑ना॒ उप॑ स्थेयाम शर॒णं न वृ॒क्षम् ॥५
इ॒मा । जुह्वा॑नाः । यु॒ष्मत् । आ । नमः॑ऽभिः । प्रति॑ । स्तोम॑म् । स॒र॒स्व॒ति॒ । जु॒ष॒स्व॒ ।
तव॑ । शर्म॑न् । प्रि॒यऽत॑मे । दधा॑नाः । उप॑ । स्थे॒या॒म॒ । श॒र॒णम् । न । वृ॒क्षम् ॥५
इमा । जुह्वानाः । युष्मत् । आ । नम:ऽभिः । प्रति । स्तोमम् । सरस्वति । जुषस्व ।।
तव । शर्मन् । प्रियऽतमे । दधानाः । उप । स्थेयाम । शरणम्। न । वृक्षम् ॥ ५ ॥
हे "सरस्वति “इमा इमान्यस्मदीयानि हवींषि "जुह्वानाः तुभ्यं जुह्वतो वयं “नमोभिः त्वद्विषयैः नमस्कारैः "युष्मदत् त्वत्सकाशात् "आ। उपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियाध्याहारः । आददीमहि धनानीति शेषः । “स्तोमं चास्मदीयं स्तोत्रं “प्रति जुषस्व प्रतिसेवस्व । वयं च प्रियतमे अतिशयेन प्रिये “तव त्वदीये “शर्मन् शर्मणि सुखे “दधानाः निधीयमानाः सन्तः “शरणं न "वृक्षम् आश्रयभूतं वृक्षमिव “उप “स्थेयाम त्वामुपतिष्ठेम संगच्छेमहि ॥
अ॒यमु॑ ते सरस्वति॒ वसि॑ष्ठो॒ द्वारा॑वृ॒तस्य॑ सुभगे॒ व्या॑वः ।
वर्ध॑ शुभ्रे स्तुव॒ते रा॑सि॒ वाजा॑न्यू॒यं पा॑त स्व॒स्तिभि॒ः सदा॑ नः ॥६
अ॒यम् । ऊं॒ इति॑ । ते॒ । स॒र॒स्व॒ति॒ । वसि॑ष्ठः । द्वारौ॑ । ऋ॒तस्य॑ । सु॒ऽभ॒गे॒ । वि । आ॒व॒रित्या॑वः ।
वर्ध॑ । शु॒भ्रे॒ । स्तु॒व॒ते । रा॒सि॒ । वाजा॑न् । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥६
अयम् । ऊँ इति । ते । सरस्वति । वसिष्ठः । द्वारौ। ऋतस्य । सुऽभगे । वि । आवरित्यावः।
वर्ध। शुभ्रे । स्तुवते । रासि । वाजान् । यूयम् । पात । स्वस्तिऽभिः । सदा । नः ॥ ६ ॥
हे "सुभगे शोभनधने सरस्वति "अयं “वसिष्ठः “ते त्वां यन्तुः “ऋतस्य यज्ञस्य संबन्धिन्यौ “द्वारौ पूर्वापरे “व्यावः विवृणोति । “उ इति पूरकः । हे शुभ्रे शुभ्रवर्णे देवि “वर्ध वर्धस्व । तथा “स्तुवते स्तोत्रं कुर्वते वसिष्ठाय “वाजान् अन्नानि “रासि प्रदेहि । अन्यद्गतम् ॥ ॥ १९ ॥
| मण्डल ७ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|