ऋग्वेदः सूक्तं १०.१३८
| ← सूक्तं १०.१३७ | ऋग्वेदः - मण्डल १० सूक्तं १०.१३८ अङ्ग औरवः |
सूक्तं १०.१३९ → |
| दे. इन्द्रः। जगती। |
तव त्य इन्द्र सख्येषु वह्नय ऋतं मन्वाना व्यदर्दिरुर्वलम् ।
यत्रा दशस्यन्नुषसो रिणन्नपः कुत्साय मन्मन्नह्यश्च दंसयः ॥१॥
अवासृजः प्रस्वः श्वञ्चयो गिरीनुदाज उस्रा अपिबो मधु प्रियम् ।
अवर्धयो वनिनो अस्य दंससा शुशोच सूर्य ऋतजातया गिरा ॥२॥
वि सूर्यो मध्ये अमुचद्रथं दिवो विदद्दासाय प्रतिमानमार्यः ।
दृळ्हानि पिप्रोरसुरस्य मायिन इन्द्रो व्यास्यच्चकृवाँ ऋजिश्वना ॥३॥
अनाधृष्टानि धृषितो व्यास्यन्निधीँरदेवाँ अमृणदयास्यः ।
मासेव सूर्यो वसु पुर्यमा ददे गृणानः शत्रूँरशृणाद्विरुक्मता ॥४॥
अयुद्धसेनो विभ्वा विभिन्दता दाशद्वृत्रहा तुज्यानि तेजते ।
इन्द्रस्य वज्रादबिभेदभिश्नथः प्राक्रामच्छुन्ध्यूरजहादुषा अनः ॥५॥
एता त्या ते श्रुत्यानि केवला यदेक एकमकृणोरयज्ञम् ।
मासां विधानमदधा अधि द्यवि त्वया विभिन्नं भरति प्रधिं पिता ॥६॥
सायणभाष्यम्
‘ तव त्ये' इति षडृचं दशमं सूक्तमुरुनाम्नः पुत्रस्याङ्गाख्यस्यार्षं जागतमैन्द्रम् । तथा चानुक्रान्तं -- तव त्ये षळङ्ग औरवो जागतम्' इति । गतो विनियोगः ॥
तव॒ त्य इ॑न्द्र स॒ख्येषु॒ वह्न॑य ऋ॒तं म॑न्वा॒ना व्य॑दर्दिरुर्व॒लम् ।
यत्रा॑ दश॒स्यन्नु॒षसो॑ रि॒णन्न॒पः कुत्सा॑य॒ मन्म॑न्न॒ह्य॑श्च दं॒सय॑ः ॥१
तव॑ । त्ये । इ॒न्द्र॒ । स॒ख्येषु॑ । वह्न॑यः । ऋ॒तम् । म॒न्वा॒नाः । वि । अ॒द॒र्दि॒रुः॒ । व॒लम् ।
यत्र॑ । द॒श॒स्यन् । उ॒षसः॑ । रि॒णन् । आ॒पः । कुत्सा॑य । मन्म॑न् । अ॒ह्यः॑ । च॒ । दं॒सयः॑ ॥१
तव । त्ये । इन्द्र । सख्येषु । वह्नयः । ऋतम् । मन्वानाः । वि । अदर्दिरुः । वलम् ।
यत्र । दशस्यन् । उषसः । रिणन् । आपः । कुत्साय । मन्मन् । अह्यः । च । दंसयः ॥१
हे “इन्द्र “तव “सख्येषु सखित्वेषु सत्सु “त्ये ते प्रसिद्धः “वह्नयः वोढारो हविषां स्तुतीनां वा अत एव “ऋतं यज्ञं “मन्वानाः अवबुध्यमानाः अङ्गिरसः “वलं गवामपहर्तारमेतत्संज्ञकमसुरं “व्यदर्दिरुः अत्यर्थं व्यदारयन् । ‘दॄ विदारणे । अस्मात् यङ्लुगन्तात् लुङि ‘सिजभ्यस्त° । इति झेर्जुः । 'जुसि च ' इति गुणः । व्यत्ययेनेत्वम् । अपि च “यत्र यस्मिन् काले “मन्मन् मन्मनि स्तोत्रे सति “कुत्साय महर्षये “उषसः उषःकालान् वृत्रेणावृतत्वात् पूर्वमसत्प्रायांस्तदपनोदनेन “दशस्यन् प्रयच्छन् तथा “अपः वृत्रेणावृतान्युदकानि च “रिणन् तस्मान्निर्गमयन् वर्तते । ‘री गतिरेषणयोः । क्रैयादिकः । प्वादीनां ह्रस्वत्वम् । तदानीम् “अह्यः अहेर्वृत्रस्य “च “दंसयः कर्माणि वितथान्यासन्नित्यर्थः ।।
अवा॑सृजः प्र॒स्व॑ः श्व॒ञ्चयो॑ गि॒रीनुदा॑ज उ॒स्रा अपि॑बो॒ मधु॑ प्रि॒यम् ।
अव॑र्धयो व॒निनो॑ अस्य॒ दंस॑सा शु॒शोच॒ सूर्य॑ ऋ॒तजा॑तया गि॒रा ॥२
अव॑ । अ॒सृ॒जः॒ । प्र॒ऽस्वः॑ । श्व॒ञ्चयः॑ । गि॒रीन् । उत् । आ॒जः॒ । उ॒स्राः । अपि॑बः । मधु॑ । प्रि॒यम् ।
अव॑र्धयः । व॒निनः॑ । अ॒स्य॒ । दंस॑सा । शु॒शोच॑ । सूर्यः॑ । ऋ॒तऽजा॑तया । गि॒रा ॥२
अव । असृजः । प्रऽस्वः । श्वञ्चयः । गिरीन् । उत् । आजः । उस्राः । अपिबः । मधु । प्रियम् ।
अवर्धयः । वनिनः । अस्य । दंससा । शुशोच । सूर्यः । ऋतऽजातया । गिरा ॥२
हे इन्द्र “प्रस्वः। प्रसूतिर्जन्म । तद्धेतुभूता अपः “अवासृजः । आवरकान्मेघादधः पातितवानसि । तथा “गिरीन् पर्वतान् बलेन गोमतो बिलस्य पिधानाय निहितान् “श्वञ्चयः अगमयः । अभैत्सीरित्यर्थः। ‘श्वचि गतौ । अस्माण्ण्यन्ताल्लङि 'बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि ' इत्यडभावः । ‘ समानवाक्ये निघातयुष्मदस्मदादेशा वक्तव्याः ' (पा. सू. ८. १. १८.५) इति वचनात पूर्वपदस्यासमानवाक्यगतत्वेनास्य ' तिङ्ङतिङः' इति निघाताभावः। तथा वलासुरेण बिले निहिता “उस्राः गाः पर्वतभेदनानन्तरम् “उदाजः उदगमयः । ततः पयोदध्याज्यादिकं “प्रियम् अनुकूलं “मधु मधुरं हविः “अपिबः पीतवानसि । यद्वा । श्रयणसाधनासु तासु गोष्वागतातु यजमानैः प्रियमभीष्टं मधु सोमास्मकमपिबः पिबसि । तथा “वनिनः वनसंबद्धान् वृक्षान् । यद्वा । वनमित्युदकनाम । तद्युक्तान् समुद्रान्। “अवर्धयः वृष्टिप्रदानेन वर्धयसि । “ऋतजातया । ऋतं यज्ञम् । तदर्थं जातं जन्म यस्याः तथा “गिरा वेदात्मिकया वाचा स्तूयमानस्य “अस्य इन्द्रस्य “दंससा कर्मणा आवृण्वतो वृत्रादेरपि नोदनात्मकेन “सूर्यः “शुशोच नभसि प्रदिदीपे। यद्वा। ऋतजातया गिरेति सूर्यस्यैव विशेषणम् । त्रयीरूपया वाचा प्रदीप्यत इत्यर्थः । ‘ऋग्भिः पूर्वाह्णे दिवि देव ईयते ' (तै. ब्रा. ३. १२. ९, १ ) इत्यादिकं तैत्तिरीयकमत्रानुसंधेयम् ॥ शुशोचेत्यस्य पदापरत्वेऽपि पादादित्वादपादादाविति पर्युदासस्यानुवृत्तेर्निघाताभावः ॥
वि सूर्यो॒ मध्ये॑ अमुच॒द्रथं॑ दि॒वो वि॒दद्दा॒साय॑ प्रति॒मान॒मार्य॑ः ।
दृ॒ळ्हानि॒ पिप्रो॒रसु॑रस्य मा॒यिन॒ इन्द्रो॒ व्या॑स्यच्चकृ॒वाँ ऋ॒जिश्व॑ना ॥३
वि । सूर्यः॑ । मध्ये॑ । अ॒मु॒च॒त् । रथ॑म् । दि॒वः । वि॒दत् । दा॒साय॑ । प्र॒ति॒ऽमान॑म् । आर्यः॑ ।
दृ॒ळ्हानि॑ । पिप्रोः॑ । असु॑रस्य । मा॒यिनः॑ । इन्द्रः॑ । वि । आ॒स्य॒त् । च॒कृ॒ऽवान् । ऋ॒जिश्व॑ना ॥३
वि । सूर्यः । मध्ये । अमुचत् । रथम् । दिवः । विदत् । दासाय । प्रतिऽमानम् । आर्यः ।
दृळ्हानि । पिप्रोः । असुरस्य । मायिनः । इन्द्रः । वि । आस्यत् । चकृऽवान् । ऋजिश्वना ॥३
"दिवः द्युलोकस्य “मध्ये "सूर्यः “आदित्यः “रथं प्रस्थानाय “वि “अमुञ्चत् विमुक्तवान् । मुचेर्लुङि लुदित्वात् च्लेरङादेशः । कदेति चेत् उच्यते । यदा “आर्यः अभिज्ञः इन्द्रः “दासाय उपक्षपयित्रे वृत्रादये “प्रतिमानं प्रतिकृतिं प्रतीकारं “विदत् वेत्ति जानाति । अलभत वा । अपि च “मायिनः मायाविनः ॥ मायाशब्दस्य व्रीह्यादिषु पाठात 'व्रीह्यादिभ्यश्च 'इतीनिप्रत्ययः ॥ “पिप्रोः एतन्नाम्नः “असुरस्य “दृळ्हानि दृढानि स्थिराणि पुराणि बलानि वा “ऋजिश्वना राजर्षिणा “चकृवान् सख्यं कुर्वन् “इन्द्रः “व्यास्यत् व्यक्षिपत् । विविधमाक्षिप्तवान् । व्यनीनशदित्यर्थः । ‘ असु क्षेपणे ॥
अना॑धृष्टानि धृषि॒तो व्या॑स्यन्नि॒धीँरदे॑वाँ अमृणद॒यास्य॑ः ।
मा॒सेव॒ सूर्यो॒ वसु॒ पुर्य॒मा द॑दे गृणा॒नः शत्रूँ॑रशृणाद्वि॒रुक्म॑ता ॥४
अना॑धृष्टानि । धृ॒षि॒तः । वि । आ॒स्य॒त् । नि॒ऽधीन् । अदे॑वान् । अ॒मृ॒ण॒त् । अ॒यास्यः॑ ।
मा॒साऽइ॑व । सूर्यः॑ । वसु॑ । पुर्य॑म् । आ । द॒दे॒ । गृ॒णा॒नः । शत्रू॑न् । अ॒शृ॒णा॒त् । वि॒रुक्म॑ता ॥४
अनाधृष्टानि । धृषितः । वि । आस्यत् । निऽधीन् । अदेवान् । अमृणत् । अयास्यः ।
मासाऽइव । सूर्यः । वसु । पुर्यम् । आ । ददे । गृणानः । शत्रून् । अशृणात् । विरुक्मता ॥४
“धृषितः शत्रूणां धर्षयिता प्रगल्भ इन्द्रः “अनाधृष्टानि इतः पूर्वं शत्रुभिरप्रधृष्टानि अबाधितान्यसुरबलानि “व्यास्यत् व्याक्षिप्तवान् । तथा “अयास्यः अयासनीयश्चालयितुमशक्यः । यद्वा। अयास्योऽङ्गिराः । स्तोतृवाचिना शब्देन स्तुत्यो लक्ष्यते । अयास्येनर्षिणा स्तुत्य इन्द्रः “निधीन् असुरैर्निहितान् धनसमूहान् । यद्वा । निधातॄन्नितरां बलानां धारयितॄन् “अदेवान् देवविरोधिनोऽसुरान् “अमृणत् अहिंसीत्। 'मृण हिंसायाम्। तौदादिकः । अपि च “सूर्यः “मासेव मासेनेव । ‘ पद्दन् इत्यादिना मासशब्दस्य मास्भावः । स यथा मासविशेषेण भौमान् रसानादत्ते तथा “पुर्यम् असुराणां पुरि भवम् । ‘ भवे छन्दसि' इति यत् । हलि च' इति दीर्घस्य न भकुर्छुराम्' (पा, सू. ८. २. ७९) इति प्रतिषेधः । ‘ यतोऽनावः' इत्याद्युदात्तत्वम् । ईदृशं “वसु धनम् “आ “ददे आदत्ते स्म ॥ ‘ आङो दोऽनास्यविहरणे' इत्यात्मनेपदम् । तथा “गृणानः स्तोतृभिः स्तूयमानः सन् ॥ व्यत्ययेन कर्मणि कर्तृप्रत्ययः ।। “शत्रून् शातयितॄनसुरान् "विरुक्मता विरोचमानेन वज्रेण “अशृणात् अहिंसीत् ॥
अयु॑द्धसेनो वि॒भ्वा॑ विभिन्द॒ता दाश॑द्वृत्र॒हा तुज्या॑नि तेजते ।
इन्द्र॑स्य॒ वज्रा॑दबिभेदभि॒श्नथ॒ः प्राक्रा॑मच्छु॒न्ध्यूरज॑हादु॒षा अन॑ः ॥५
अयु॑द्धऽसेनः । वि॒ऽभ्वा॑ । वि॒ऽभि॒न्द॒ता । दाश॑त् । वृ॒त्र॒ऽहा । तुज्या॑नि । ते॒ज॒ते॒ ।
इन्द्र॑स्य । वज्रा॑त् । अ॒बि॒भे॒त् । अ॒भि॒ऽश्नथः॑ । प्र । अ॒क्रा॒म॒त् । शु॒न्ध्यूः । अज॑हात् । उ॒षाः । अनः॑ ॥५
अयुद्धऽसेनः । विऽभ्वा । विऽभिन्दता । दाशत् । वृत्रऽहा । तुज्यानि । तेजते ।
इन्द्रस्य । वज्रात् । अबिभेत् । अभिऽश्नथः । प्र । अक्रामत् । शुन्ध्यूः । अजहात् । उषाः । अनः ॥५
"विभ्वा विभुना व्याप्तेन विभिन्दता विदारयता एवंविधेनापि परकीयबलेन “अयुद्धसेनः अप्रहृतसेजः । यद्वा । विभ्वा विभुर्व्याप्तो विभिन्दता शत्रुबलानि विदारयता वज्रेण । “वृत्रहा वृत्रं हतवान् एवंविध इन्द्रः “दाशत् दाशति । स्तोतृभ्यो धनं प्रयच्छति । दाशृ दाने'। लेट्यडागमः । तथा “तुज्यानि प्रेर्याणि शत्रुबलानि “तेजते तनूकरोति अल्पीकरोति । ' तिज निशाने '। यद्वा। शत्रून् प्रति प्रेर्याण्यायुधानि तेजते निश्यति तीक्ष्णीकरोति । ईदृशस्य “इन्द्रस्य अभिश्नथः अभितो हिंसकात् “वज्रात सर्वं शत्रुजातम् “अबिभेत् भीतिं प्राप्नोत् । एवमसुरेष्विन्द्रेण निरस्तेषु शुन्ध्यूः शोधयितादित्यः “प्राक्रामत् जगत्प्रकाशनाय गन्तुं प्रक्रान्तवान् । “उषाः उषोदेवता च “अनः स्वकीयं शकटं रथम् “अजहात् गन्तुं पर्यत्यजत् । “ओहाक् त्यागे'।
ए॒ता त्या ते॒ श्रुत्या॑नि॒ केव॑ला॒ यदेक॒ एक॒मकृ॑णोरय॒ज्ञम् ।
मा॒सां वि॒धान॑मदधा॒ अधि॒ द्यवि॒ त्वया॒ विभि॑न्नं भरति प्र॒धिं पि॒ता ॥६
ए॒ता । त्या । ते॒ । श्रुत्या॑नि । केव॑ला । यत् । एकः॑ । एक॑म् । अकृ॑णोः । अ॒य॒ज्ञम् ।
मा॒साम् । वि॒ऽधान॑म् । अ॒द॒धाः॒ । अधि॑ । द्यवि॑ । त्वया॑ । विऽभि॑न्नम् । भ॒र॒ति॒ । प्र॒ऽधिम् । पि॒ता ॥६
एता । त्या । ते । श्रुत्यानि । केवला । यत् । एकः । एकम् । अकृणोः । अयज्ञम् ।
मासाम् । विऽधानम् । अदधाः । अधि । द्यवि । त्वया । विऽभिन्नम् । भरति । प्रऽधिम् । पिता ॥६
हे इन्द्र “त्या तानि “ते तव त्वदीयानि वीर्यकर्माणि “एता एतान्येव “केवला केवलानि “श्रुत्यानि श्रोतव्यानि स्तुत्यर्हाणि । नान्यदीयानि । कानि पुनस्तानि । “एकः असहायस्त्वम् “एकं प्रधानभूतम् “अयज्ञं यज्ञरहितमसुरम् “अकृणोः अहिंसीरिति “यत् एतदेकं कर्म ।। ‘कृवि हिंसाकरणयोश्च । अत्र हिंसार्थः । इदित्त्वान्नुम् । धिन्विकृण्व्योरच्च' इत्युप्रत्ययोऽकारान्तादेशश्च । तस्य लोपे सति स्थानिवद्भावाल्लघूपधगुणाभावः ॥ तथा “मासां मासानाम् ।। ' पद्दन् इत्यादिना मासशब्दस्य मास्भावः । ऊडिदम्' इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥ मासानां “विधानं विधातारं कर्तारं सूर्यम् “अधि “द्यवि द्युलोक उपरि “अदधाः अधारयः ॥ विपूर्वात् दधातेः ‘ कृत्यल्युटो बहुलम्' इति कर्तरि ल्युट् ॥ इदमपरं कर्म । तथा “पिता पालको द्युलोकः “विभिन्नं विदारितं वृत्राद्विभक्तं “प्रधिं रथचक्रस्य पार्श्वम् । पार्श्व फलके प्रधी इत्युच्येते । ईदृशं सूर्यरथसंबन्धिनं प्रधिमन्यैर्धारयितुमशक्यं “त्वया एव “भरति. धारयति । इदमपरं कर्म । एतत्प्रभृतीनि त्वया कृतानि कर्माणि परेषामसाधारणानि सर्वदा स्तोतव्यानीत्यर्थः ॥ ॥ २६ ॥
| मण्डल १० | ||||
|---|---|---|---|---|