ऋग्वेदः सूक्तं १०.६०
| ← सूक्तं १०.५९ | ऋग्वेदः - मण्डल १० सूक्तं १०.६० बन्धुः श्रुतबन्धुर्विप्रबन्धुर्गौपायनाः, ६ अगस्त्यस्वसा एषां माता ऋषिका। |
सूक्तं १०.६१ → |
| दे. १-४, ६ असमातिः, ५ इन्द्रः, ७-११ जीवः, १२ हस्तः । अनुष्टुप्, १-५ गायत्री, ८-९ पंक्तिः |
आ जनं त्वेषसंदृशं माहीनानामुपस्तुतम् ।
अगन्म बिभ्रतो नमः ॥१॥
असमातिं नितोशनं त्वेषं निययिनं रथम् ।
भजेरथस्य सत्पतिम् ॥२॥
यो जनान्महिषाँ इवातितस्थौ पवीरवान् ।
उतापवीरवान्युधा ॥३॥
यस्येक्ष्वाकुरुप व्रते रेवान्मराय्येधते ।
दिवीव पञ्च कृष्टयः ॥४॥
इन्द्र क्षत्रासमातिषु रथप्रोष्ठेषु धारय ।
दिवीव सूर्यं दृशे ॥५॥
अगस्त्यस्य नद्भ्यः सप्ती युनक्षि रोहिता ।
पणीन्न्यक्रमीरभि विश्वान्राजन्नराधसः ॥६॥
अयं मातायं पितायं जीवातुरागमत् ।
इदं तव प्रसर्पणं सुबन्धवेहि निरिहि ॥७॥
यथा युगं वरत्रया नह्यन्ति धरुणाय कम् ।
एवा दाधार ते मनो जीवातवे न मृत्यवेऽथो अरिष्टतातये ॥८॥
यथेयं पृथिवी मही दाधारेमान्वनस्पतीन् ।
एवा दाधार ते मनो जीवातवे न मृत्यवेऽथो अरिष्टतातये ॥९॥
यमादहं वैवस्वतात्सुबन्धोर्मन आभरम् ।
जीवातवे न मृत्यवेऽथो अरिष्टतातये ॥१०॥
न्यग्वातोऽव वाति न्यक्तपति सूर्यः ।
नीचीनमघ्न्या दुहे न्यग्भवतु ते रपः ॥११॥
अयं मे हस्तो भगवानयं मे भगवत्तरः ।
अयं मे विश्वभेषजोऽयं शिवाभिमर्शनः ॥१२॥
सायणभाष्यम्
‘आ जनम् ' इति द्वादशर्चमष्टादशं सूक्तम् । गौपायना बन्ध्वादय ऋषयः । षष्ठ्यास्त्वगस्त्यस्य स्वसैषां मातर्षिका । आदितः पञ्च गायत्र्यः । अष्टमीनवम्यौ पङ्क्ती । शिष्टा अनुष्टुभः। आदितश्चतसृणामसमातिनाम्नो राज्ञः स्तूयमानत्वात् स एव देवता । पञ्चम्या इन्द्रः । षष्ठ्या अप्यसमातिः । ततः पञ्चानां सुबन्धोर्जीविताह्वानरूपोऽर्थो देवता । अयं मे हस्तः' इत्यस्या लब्धसंज्ञस्य सुबन्धोः स्पर्शनहेतुभूतो देवता । तथा चानुक्रमणिका – आ जनमिति द्वादशर्चमानुष्टुभं चतसृभिरसमातिमस्तुवन्पञ्चम्येन्द्रं षष्ठ्यागस्त्यस्य स्वसा मातैषां राजानमस्तौत्पराभिः सुबन्धोर्जीवमाह्वयंस्तमन्यया लब्धसंज्ञमस्पृशन् पञ्चाद्या गायत्र्योऽष्टम्याद्ये पङ्क्ती ' इति ।।
आ जनं॑ त्वे॒षसं॑दृशं॒ माही॑नाना॒मुप॑स्तुतम् ।
अग॑न्म॒ बिभ्र॑तो॒ नम॑ः ॥१
आ । जन॑म् । त्वे॒षऽस॑न्दृशम् । माही॑नानाम् । उप॑ऽस्तुतम् ।
अग॑न्म । बिभ्र॑तः । नमः॑ ॥१
आ । जनम् । त्वेषऽसन्दृशम् । माहीनानाम् । उपऽस्तुतम् ।
अगन्म । बिभ्रतः । नमः ॥१
इदमादिभिस्तिसृभी राजानं स्तुवन्ति। वयं बन्ध्वादयः “जनं जनपदमसुनीतिस्वभूतम् “आ “अगन्म अभिगताः । गमेर्लुङि ‘ मन्त्रे घस' इति च्लेर्लुक्। ‘ म्वोश्च । इति मकारस्य नकारः । कीदृशं जनम् । “त्वेषसंदृशं दीप्तदर्शनं “माहीनानां महताम् “उपस्तुतम् उपगतस्तुतिम् । तादौ च° इति गतेः प्रकृतिस्वरः । कीदृशा वयम् । “नमः नमस्कारं “बिभ्रतः धारयन्तः । कुर्वन्त इत्यर्थः । यद्वा । जनमसमातिमित्यर्थः । शिष्टं समानम् । नमो बिभ्रत इति राजकृते नमस्कारं धारयन्त इत्यर्थः ।।
अस॑मातिं नि॒तोश॑नं त्वे॒षं नि॑य॒यिनं॒ रथ॑म् ।
भ॒जेर॑थस्य॒ सत्प॑तिम् ॥२
अस॑मातिम् । नि॒ऽतोश॑नम् । त्वे॒षम् । नि॒ऽय॒यिन॑म् । रथ॑म् ।
भ॒जेऽर॑थस्य । सत्ऽप॑तिम् ॥२
असमातिम् । निऽतोशनम् । त्वेषम् । निऽययिनम् । रथम् ।
भजेऽरथस्य । सत्ऽपतिम् ॥२
“असमातिं राजानं “नितीशनं शत्रूणां हन्तारम् । नितोशतिर्वधकर्मा। “त्वेषं दीप्तम् । “निययिनं “रथम् इत्युपमाप्रधानो निर्देशः । रथवत् सर्वाभिमतप्राप्तिसाधनं “भजेरथस्य एतन्नामकस्य राज्ञो वंशे जातम् । यद्वा । एतन्नामा कश्चिदस्य शत्रुः । तस्य निययिनम् । ‘हलदन्तात्' (पा. सू. ६. ३. ९) इति सप्तम्या अलुक् । “सत्पतिं सतां पालकम् ॥
यो जना॑न्महि॒षाँ इ॑वातित॒स्थौ पवी॑रवान् ।
उ॒ताप॑वीरवान्यु॒धा ॥३
यः । जना॑न् । म॒हि॒षान्ऽइ॑व । अ॒ति॒ऽत॒स्थौ । पवी॑रवान् ।
उ॒त । अप॑वीरवान् । यु॒धा ॥३
यः । जनान् । महिषान्ऽइव । अतिऽतस्थौ । पवीरवान् ।
उत । अपवीरवान् । युधा ॥३
“यः असमातिः “जनान् स्वविरोधिभूतान् “अतितस्थौ अतिक्रम्य तिष्ठति । पराभावयतीत्यर्थः । क इव। “महिषान् सिंह “इव । कीदृशः सन् । “पवीरवान् । पवीरः पविः । खड्गवान् । “उत अपि च "अपवीरवान् अपगतखड्गः सन् । शस्त्रसाहाय्यमपि कदाचिन्नापेक्षत इत्यर्थः । किं कुर्वन् । “युधा योधनेन । युद्ध्वेत्यर्थः ॥
यस्ये॑क्ष्वा॒कुरुप॑ व्र॒ते रे॒वान्म॑रा॒य्येध॑ते ।
दि॒वी॑व॒ पञ्च॑ कृ॒ष्टय॑ः ॥४
यस्य॑ । इ॒क्ष्वा॒कुः । उप॑ । व्र॒ते । रे॒वान् । म॒रा॒यी । एध॑ते ।
दि॒विऽइ॑व । पञ्च॑ । कृ॒ष्टयः॑ ॥४
यस्य । इक्ष्वाकुः । उप । व्रते । रेवान् । मरायी । एधते ।
दिविऽइव । पञ्च । कृष्टयः ॥४
“यस्य जनपदस्य “इक्ष्वाकुः राजा “व्रते कर्मणि रक्षणरूपे “उप “एधते प्रवर्धते । कीदृशः सन् । “रेवान् रयिवान् “मरायी शत्रूणां मारकश्च सन् । विशेषणद्वयेन जनानां दानादिरूपेण धनलाभः परराजोपद्रवापत्तिश्चोक्ता भवति । एवं सति तद्विषयस्थाः “पञ्च “कृष्टयः निषादपञ्चमाश्चत्वारो वर्णाः “दिवीव द्युलोके यथा संकल्पसिद्धाः सन्तः सुखिनो भवन्ति तद्वत्सुखिनो भवन्तीति शेषः ॥
इन्द्र॑ क्ष॒त्रास॑मातिषु॒ रथ॑प्रोष्ठेषु धारय ।
दि॒वी॑व॒ सूर्यं॑ दृ॒शे ॥५
इन्द्र॑ । क्ष॒त्रा । अस॑मातिषु । रथ॑ऽप्रोष्ठेषु । धा॒र॒य॒ ।
दि॒विऽइ॑व । सूर्य॑म् । दृ॒शे ॥५
इन्द्र । क्षत्रा । असमातिषु । रथऽप्रोष्ठेषु । धारय ।
दिविऽइव । सूर्यम् । दृशे ॥५
अनयेन्द्रमाह्वयतेऽसमात्यर्थम् । हे “इन्द्र “क्षत्रा क्षत्राणि बलानि “रथप्रोष्ठेषु “असमातिषु ।। एकस्मिन् बहुवचनं पूजार्थम् । रथप्रोष्ठेऽसमातौ “धारय। “दिवीव “सूर्यं दिवि यथा सूर्यं “दृशे सर्वेषां दर्शनीय स्थापितवानसि तद्वदत्र बलं धारय ।
अ॒गस्त्य॑स्य॒ नद्भ्य॒ः सप्ती॑ युनक्षि॒ रोहि॑ता ।
प॒णीन्न्य॑क्रमीर॒भि विश्वा॑न्राजन्नरा॒धस॑ः ॥६
अ॒गस्त्य॑स्य । नत्ऽभ्यः॑ । सप्ती॒ इति॑ । यु॒न॒क्षि॒ । रोहि॑ता ।
प॒णीन् । नि । अ॒क्र॒मीः॒ । अ॒भि । विश्वा॑न् । रा॒ज॒न् । अ॒रा॒धसः॑ ॥६
अगस्त्यस्य । नत्ऽभ्यः । सप्ती इति । युनक्षि । रोहिता ।
पणीन् । नि । अक्रमीः । अभि । विश्वान् । राजन् । अराधसः ॥६
अनयागस्त्यस्य स्वसा बन्ध्वादीनां माता राजानं स्तौति । हे “राजन् असमाते त्वम् “अगस्त्यस्य ऋषेः “नद्भ्यः नन्दयितृभ्यो बन्ध्वादिभ्यो निमित्तभूतेभ्यस्तेषां धनप्राप्तये “सप्ती सर्पणस्वभावावश्वौ “रोहिता रोहितवर्णौ "युनक्षि योजय रथे । तथा कृत्वा “विश्वान् सर्वान् “अराधसः अदातॄनयजमानान् "पणीन् वणिजः लुब्धकान् “नि निकृष्टं नितरां वा “अभि “अक्रमीः अभिभव ॥ ॥ २४ ॥
अ॒यं मा॒तायं पि॒तायं जी॒वातु॒राग॑मत् ।
इ॒दं तव॑ प्र॒सर्प॑णं॒ सुब॑न्ध॒वेहि॒ निरि॑हि ॥७
अ॒यम् । मा॒ता । अ॒यम् । पि॒ता । अ॒यम् । जी॒वातुः॑ । आ । अ॒ग॒म॒त् ।
इ॒दम् । तव॑ । प्र॒ऽसर्प॑णम् । सुब॑न्धो॒ इति॒ सुऽब॑न्धो । आ । इ॒हि॒ । निः । इ॒हि॒ ॥७
अयम् । माता । अयम् । पिता । अयम् । जीवातुः । आ । अगमत् ।
इदम् । तव । प्रऽसर्पणम् । सुबन्धो इति सुऽबन्धो । आ । इहि । निः । इहि ॥७
अत्र शेषे शाट्यायनकम् - ‘अथाग्निं द्वैपदेन सूक्तेनास्तुवन् । अग्निः स्तुत आजगाम । आगत्य चाह किंकामा मागच्छतेति । सुबन्धोरेवासुं पुनर्वनुयामेत्यब्रुवन् । एषान्तःपरिधीत्यब्रवीत्तमादद्ध्वमिति । तन्निराह । अयं मातायं पिता' इति । शौनकश्च - स्तुतः स राजा सुप्रीतस्तस्थौ गौपायनानभि ॥ सूक्तेन तेऽस्तुवन्नग्निं द्वैपदेन यथात्रिषु । अथाग्निरब्रवीदेतानयमन्तःपरिध्यसुः ॥ सुबन्धोरस्य चेक्ष्वाकोर्मया गुप्तो हितार्थिना। सुबन्धवे प्रदायासुं जीवेत्युक्त्वा च पावकः ॥ स्तुतो गौपायनैः प्रीतो जगाम त्रिदिवं प्रति । अयं मातेति हृष्टास्ते सुबन्धोरसुमाह्वयन् ॥ शरीरमभिनिर्दिश्य सुबन्धोः पतितं भुवि । सूक्तशेषं जगुश्चास्य चेतसो धारणाय ते' ( बृहद्दे. ७. ९७. १०१ ) इति ॥ “अयम् अग्निः “माता । अयम् एव “पिता । “अयं "जीवातुः जीवयिता “आगमत् आजगाम । अतो हे “सुबन्धो जीवपरिधौ वर्तमान “इदं तव शरीरं “तव प्रसर्पणं प्रकर्षेण सर्पणसाधनम् । अत इदं प्रति “एहि आगच्छ । “निरिहि निर्गच्छ परिधेः सकाशात् । अन्य एवं व्याचक्षते । हे निर्गतप्राण सुबन्धो अयम् । विभक्तिव्यत्ययः । इयं मातायं पितायं जीवातुर्जीवनफलभूतः पुत्रश्चागमदिति संबध्यते ।। सर्वे त्वामागता दुःखिताः सन्तः । शिष्टं समानम् ॥
यथा॑ यु॒गं व॑र॒त्रया॒ नह्य॑न्ति ध॒रुणा॑य॒ कम् ।
ए॒वा दा॑धार ते॒ मनो॑ जी॒वात॑वे॒ न मृ॒त्यवेऽथो॑ अरि॒ष्टता॑तये ॥८
यथा॑ । यु॒गम् । व॒र॒त्रया॑ । नह्य॑न्ति । ध॒रुणा॑य । कम् ।
ए॒व । दा॒धा॒र॒ । ते॒ । मनः॑ । जी॒वात॑वे । न । मृ॒त्यवे॑ । अथो॒ इति॑ । अ॒रि॒ष्टऽता॑तये ॥८
यथा । युगम् । वरत्रया । नह्यन्ति । धरुणाय । कम् ।
एव । दाधार । ते । मनः । जीवातवे । न । मृत्यवे । अथो इति । अरिष्टऽतातये ॥८
"यथा "युगं “वरत्रया पाशेन “नह्यन्ति बध्नन्ति “धरुणाय रथादिधारणाय । "कम् इति पादपूरणः । “एव एवं “ते “मनः “दाधार परिधावग्निः । किमर्थम् । “जीवातवे जीवनाय “न “मृत्यवे मरणाय न “अथो अपि च “अरिष्टतातये अविनाशाय । स्वार्थिकस्तातिः ॥
यथे॒यं पृ॑थि॒वी म॒ही दा॒धारे॒मान्वन॒स्पती॑न् ।
ए॒वा दा॑धार ते॒ मनो॑ जी॒वात॑वे॒ न मृ॒त्यवेऽथो॑ अरि॒ष्टता॑तये ॥९
यथा॑ । इ॒यम् । पृ॒थि॒वी । म॒ही । दा॒धार॑ । इ॒मान् । वन॒स्पती॑न् ।
ए॒व । दा॒धा॒र॒ । ते॒ । मनः॑ । जी॒वात॑वे । न । मृ॒त्यवे॑ । अथो॒ इति॑ । अ॒रि॒ष्टऽता॑तये ॥९
यथा । इयम् । पृथिवी । मही । दाधार । इमान् । वनस्पतीन् ।
एव । दाधार । ते । मनः । जीवातवे । न । मृत्यवे । अथो इति । अरिष्टऽतातये ॥९
“यथेयं “पृथिवी “मही “इमान् “वनस्पतीन वृक्षादीन् “दाधार । शिष्टमुक्तम् ॥
य॒माद॒हं वै॑वस्व॒तात्सु॒बन्धो॒र्मन॒ आभ॑रम् ।
जी॒वात॑वे॒ न मृ॒त्यवेऽथो॑ अरि॒ष्टता॑तये ॥१०
य॒मात् । अ॒हम् । वै॒व॒स्व॒तात् । सु॒ऽबन्धोः॑ । मनः॑ । आ । अ॒भ॒र॒म् ।
जी॒वात॑वे । न । मृ॒त्यवे॑ । अथो॒ इति॑ । अ॒रि॒ष्टऽता॑तये ॥१०
यमात् । अहम् । वैवस्वतात् । सुऽबन्धोः । मनः । आ । अभरम् ।
जीवातवे । न । मृत्यवे । अथो इति । अरिष्टऽतातये ॥१०
इयं निगदसिद्धा ॥
न्य१॒॑ग्वातोऽव॑ वाति॒ न्य॑क्तपति॒ सूर्य॑ः ।
नी॒चीन॑म॒घ्न्या दु॑हे॒ न्य॑ग्भवतु ते॒ रप॑ः ॥११
न्य॑क् । वातः॑ । अव॑ । वा॒ति॒ । न्य॑क् । त॒प॒ति॒ । सूर्यः॑ ।
नी॒चीन॑म् । अ॒घ्न्या । दु॒हे॒ । न्य॑क् । भ॒व॒तु॒ । ते॒ । रपः॑ ॥११
न्यक् । वातः । अव । वाति । न्यक् । तपति । सूर्यः ।
नीचीनम् । अघ्न्या । दुहे । न्यक् । भवतु । ते । रपः ॥११
“वातः वायुर्द्युलोकात् “न्यक् नीचीनम् “अव “वाति गच्छति । “सूर्यः च “न्यक् “तपति । “अघ्न्या अहननीया गौः “नीचीनं “दुहे दुग्धे। एवं “ते “रपः पापं “न्यक् नीचीनं “भवतु ॥
अ॒यं मे॒ हस्तो॒ भग॑वान॒यं मे॒ भग॑वत्तरः ।
अ॒यं मे॑ वि॒श्वभे॑षजो॒ऽयं शि॒वाभि॑मर्शनः ॥१२
अ॒यम् । मे॒ । हस्तः॑ । भग॑ऽवान् । अ॒यम् । मे॒ । भग॑वत्ऽतरः ।
अ॒यम् । मे॒ । वि॒श्वऽभे॑षजः । अ॒यम् । शि॒वऽअ॑भिमर्शनः ॥१२
अयम् । मे । हस्तः । भगऽवान् । अयम् । मे । भगवत्ऽतरः ।
अयम् । मे । विश्वऽभेषजः । अयम् । शिवऽअभिमर्शनः ॥१२
अनया बन्ध्वादयो लब्धजीवं सुबन्धुं पाणिभिरस्पृशन् । “अयं “मे “हस्तो “भगवान् यस्मात् सजीवं सुबन्धुं स्पृशति तस्मात् । तथा “अयं “मे हस्तः “भगवत्तरः अतिशयेन भगवान् । तथा “अयं “मे हस्तः “विश्वभेषजः जीवचिकित्सासाधनसवौंषधवान् तत्स्थानीयो वा । “अयं “शिवाभिमर्शनः मङ्गलस्पर्शनः । यतो जीवन्तं स्पृशत्यत इत्यर्थः ॥ ॥ २५ ॥ ॥ ४ ॥
| मण्डल १० | ||||
|---|---|---|---|---|