ऋग्वेदः सूक्तं १०.४८
| ← सूक्तं १०.४७ | ऋग्वेदः - मण्डल १० सूक्तं १०.४८ वैकुण्ठ इन्द्रः |
सूक्तं १०.४९ → |
| दे. इन्द्रः। जगती, ७, १०-११ त्रिष्टुप्। |
अहं भुवं वसुनः पूर्व्यस्पतिरहं धनानि सं जयामि शश्वतः ।
मां हवन्ते पितरं न जन्तवोऽहं दाशुषे वि भजामि भोजनम् ॥१॥
अहमिन्द्रो रोधो वक्षो अथर्वणस्त्रिताय गा अजनयमहेरधि ।
अहं दस्युभ्यः परि नृम्णमा ददे गोत्रा शिक्षन्दधीचे मातरिश्वने ॥२॥
मह्यं त्वष्टा वज्रमतक्षदायसं मयि देवासोऽवृजन्नपि क्रतुम् ।
ममानीकं सूर्यस्येव दुष्टरं मामार्यन्ति कृतेन कर्त्वेन च ॥३॥
अहमेतं गव्ययमश्व्यं पशुं पुरीषिणं सायकेना हिरण्ययम् ।
पुरू सहस्रा नि शिशामि दाशुषे यन्मा सोमास उक्थिनो अमन्दिषुः ॥४॥
अहमिन्द्रो न परा जिग्य इद्धनं न मृत्यवेऽव तस्थे कदा चन ।
सोममिन्मा सुन्वन्तो याचता वसु न मे पूरवः सख्ये रिषाथन ॥५॥
अहमेताञ्छाश्वसतो द्वाद्वेन्द्रं ये वज्रं युधयेऽकृण्वत ।
आह्वयमानाँ अव हन्मनाहनं दृळ्हा वदन्ननमस्युर्नमस्विनः ॥६॥
अभीदमेकमेको अस्मि निष्षाळभी द्वा किमु त्रयः करन्ति ।
खले न पर्षान्प्रति हन्मि भूरि किं मा निन्दन्ति शत्रवोऽनिन्द्राः ॥७॥
अहं गुङ्गुभ्यो अतिथिग्वमिष्करमिषं न वृत्रतुरं विक्षु धारयम् ।
यत्पर्णयघ्न उत वा करञ्जहे प्राहं महे वृत्रहत्ये अशुश्रवि ॥८॥
प्र मे नमी साप्य इषे भुजे भूद्गवामेषे सख्या कृणुत द्विता ।
दिद्युं यदस्य समिथेषु मंहयमादिदेनं शंस्यमुक्थ्यं करम् ॥९॥
प्र नेमस्मिन्ददृशे सोमो अन्तर्गोपा नेममाविरस्था कृणोति ।
स तिग्मशृङ्गं वृषभं युयुत्सन्द्रुहस्तस्थौ बहुले बद्धो अन्तः ॥१०॥
आदित्यानां वसूनां रुद्रियाणां देवो देवानां न मिनामि धाम ।
ते मा भद्राय शवसे ततक्षुरपराजितमस्तृतमषाळ्हम् ॥११॥
सायणभाष्यम्
अहं भुवम्' इत्येकादशर्चं षष्ठं सूक्तम् । पूर्वसूक्तेन सप्तगुना स्तुतो हृष्टः सन्निदमादिसूक्तत्रयेण स्वयमात्मानमस्तौत् । तस्माद्वैकुण्ठस्येन्द्रस्य वाक्यत्वात् “ यस्य वाक्यं स ऋषिः' इति परिभाषया इन्द्र ऋषिः । वैकुण्ठस्येन्द्रस्य च स्तूयमानत्वात् ' या तेनोच्यते सा देवता ' इति परिभाषया इन्द्र एव देवता । दशम्येकादशीसप्तम्यस्त्रिष्टुभः । शिष्टास्त्रिष्टुबन्तपरिभाषया जगत्यः । तथा चानुक्रान्तं - स सप्तगुस्तुतिसंहृष्ट आत्मानमुत्तरैस्त्रिभिस्तुष्टावाहं भुवमेकादशान्त्ये त्रिष्टुभौ सप्तमी च ' इति । अतिरात्रे द्वितीयपर्याये होतुः शस्त्र एतत्सूक्तम् । सूत्रितं च - ‘ अहं भुवमपाय्यस्यान्धसो मदायेति याज्या ' ( आश्व. श्रौ. ६. ४ ) इति । समूळ्हस्य दशरात्रस्य तृतीये छन्दोमे निष्केवल्येऽप्येतत्सूक्तम् । अहं भुवं तत्त इन्द्रियमिति निष्केवल्यम् ' (आश्व. श्रौ. ८.७) इति हि सूत्रितम् ॥
अ॒हं भु॑वं॒ वसु॑नः पू॒र्व्यस्पति॑र॒हं धना॑नि॒ सं ज॑यामि॒ शश्व॑तः ।
मां ह॑वन्ते पि॒तरं॒ न ज॒न्तवो॒ऽहं दा॒शुषे॒ वि भ॑जामि॒ भोज॑नम् ॥१
अ॒हम् । भु॒व॒म् । वसु॑नः । पू॒र्व्यः । पतिः॑ । अ॒हम् । धना॑नि । सम् । ज॒या॒मि॒ । शश्व॑तः ।
माम् । ह॒व॒न्ते॒ । पि॒तर॑म् । न । ज॒न्तवः॑ । अ॒हम् । दा॒शुषे॑ । वि । भ॒जा॒मि॒ । भोज॑नम् ॥१
अहम् । भुवम् । वसुनः । पूर्व्यः । पतिः । अहम् । धनानि । सम् । जयामि । शश्वतः ।
माम् । हवन्ते । पितरम् । न । जन्तवः । अहम् । दाशुषे । वि । भजामि । भोजनम् ॥१
“अहम् इन्द्रः "वसुनः धनस्य पूर्व्यः मुख्योऽसाधारणः “पतिः स्वामी “भुवम् अभवम् । भवतेर्लंङि बहुलं छन्दसि ' इति शपो लुक् । 'अचि नुधातुभ्रुवाम् ' इत्यादिना उवङादेशः । अडभावश्छान्दसः । तथा “अहं “शश्वतः । बहुनामैतत् । बहोः शत्रोः संबन्धीनि “धनानि । “सम् इत्येकीभावे । सह “जयामि । किंच “माम् एव “जन्तवः प्राणिनो यजमानाः "हवन्ते आह्वयन्ति । “पितरं “न पितरमिव पुत्राः । “अहं “दाशुषे हविषो दात्रे यजमानाय “भोजनम् अन्नं “वि “भजामि ददामि ॥
अ॒हमिन्द्रो॒ रोधो॒ वक्षो॒ अथ॑र्वणस्त्रि॒ताय॒ गा अ॑जनय॒महे॒रधि॑ ।
अ॒हं दस्यु॑भ्य॒ः परि॑ नृ॒म्णमा द॑दे गो॒त्रा शिक्ष॑न्दधी॒चे मा॑त॒रिश्व॑ने ॥२
अ॒हम् । इन्द्रः॑ । रोधः॑ । वक्षः॑ । अथ॑र्वणः । त्रि॒ताय॑ । गाः । अ॒ज॒न॒य॒म् । अहेः॑ । अधि॑ ।
अ॒हम् । दस्यु॑ऽभ्यः । परि॑ । नृ॒म्णम् । आ । द॒दे॒ । गो॒त्रा । शिक्ष॑न् । द॒धी॒चे । मा॒त॒रिश्व॑ने ॥२
अहम् । इन्द्रः । रोधः । वक्षः । अथर्वणः । त्रिताय । गाः । अजनयम् । अहेः । अधि ।
अहम् । दस्युऽभ्यः । परि । नृम्णम् । आ । ददे । गोत्रा । शिक्षन् । दधीचे । मातरिश्वने ॥२
आद्यपादस्येतिहासमाहुः । आथर्वणं दध्यञ्चं मधुविद्यावन्तमिन्द्र आगत्य मधुविद्यां कस्यचिन्न ब्रूया इति नियमितवान् । यदि ब्रूयास्ते शिरो हरामीत्युक्तवान् । स चाथर्वणोऽश्विभ्यामुवाच । इदं वै तन्मधु दध्यङ्ङाथर्वाणोऽश्विभ्यामुवाच ' (श. ब्रा. १४.२.५.१६) ‘ अश्वस्य शीर्ष्णा प्र यदीमुवाच ' (ऋ. सं. १. ११६. १२) इति हि श्रुतिः । स चेन्द्र आगत्य दधीचः शिरोऽहरदिति तदत्रोच्यते । “इन्द्रः “अहम् “अथर्वणः अथर्वणः पुत्रस्य दधीचः “वक्षः । तदुपलक्षितं शिर इत्यर्थः । तस्य "रोधः रोधको हर्तास्मि । तथा “त्रिताय एतन्नामकायाप्त्याय कूपपतितायोद्धरणार्थम् “अहेः मेघस्य “अधि उपरि “गाः उदकानि “अजनयम् उदपादयम् । त्रितस्य कूपपतितस्येन्द्रं प्रत्युद्धरणप्रार्थनं 'सं मा तपन्त्यभितः' ( ऋ. सं. १०.३३.२) इत्यत्र प्रतिपादितम् । तथा “अहं “दस्युभ्यः उपक्षपयितृभ्यः शत्रुभ्यः सकाशात् “नृम्णं धनम् “आ “ददे आदत्तवानस्मि । किं कुर्वन् । “गोत्रा गवामुदकानां रक्षकान मेघान “शिक्षन् विनयन्। किमर्थम् । “मातरिश्वने मातरिश्वनः पुत्राय “दधीचे एतन्नामकायर्षये वर्षकामाय प्रवर्षयितुमिच्छन् ॥
मह्यं॒ त्वष्टा॒ वज्र॑मतक्षदाय॒सं मयि॑ दे॒वासो॑ऽवृज॒न्नपि॒ क्रतु॑म् ।
ममानी॑कं॒ सूर्य॑स्येव दु॒ष्टरं॒ मामार्य॑न्ति कृ॒तेन॒ कर्त्वे॑न च ॥३
मह्य॑म् । त्वष्टा॑ । वज्र॑म् । अ॒त॒क्ष॒त् । आ॒य॒सम् । मयि॑ । दे॒वासः॑ । अ॒वृ॒ज॒न् । अपि॑ । क्रतु॑म् ।
मम॑ । अनी॑कम् । सूर्य॑स्यऽइव । दु॒स्तर॑म् । माम् । आर्य॑न्ति । कृ॒तेन॑ । कर्त्वे॑न । च॒ ॥३
मह्यम् । त्वष्टा । वज्रम् । अतक्षत् । आयसम् । मयि । देवासः । अवृजन् । अपि । क्रतुम् ।
मम । अनीकम् । सूर्यस्यऽइव । दुस्तरम् । माम् । आर्यन्ति । कृतेन । कर्त्वेन । च ॥३
“मह्यं मदर्थं “त्वष्टा देवः “आयसम् अयोमयं “वज्रम् आयुधम् “अतक्षत संपादितवान्। देवाः “मयि विषये “क्रतुं स्वविरोधिहननरूपं कर्म “अपि “अवृजन् समपादयन् । “मम “अनीकं सेनासमूहं सूर्यानीकमिव “दुष्टरम् अन्येन तरीतुमशक्यम्। “माम् एव “कृतेन कर्मणा “कर्त्वेन इतः परं कर्तव्येन वृत्रवधादिरूपेण “आर्यन्ति गच्छन्ति । आर्यतिर्गतिकर्म। यद्वा । अर्यमीश्वरं कुर्वन्ति ।
अ॒हमे॒तं ग॒व्यय॒मश्व्यं॑ प॒शुं पु॑री॒षिणं॒ साय॑केना हिर॒ण्यय॑म् ।
पु॒रू स॒हस्रा॒ नि शि॑शामि दा॒शुषे॒ यन्मा॒ सोमा॑स उ॒क्थिनो॒ अम॑न्दिषुः ॥४
अ॒हम् । ए॒तम् । ग॒व्यय॑म् । अश्व्य॑म् । प॒शुम् । पु॒री॒षिण॑म् । साय॑केन । हि॒र॒ण्यय॑म् ।
पु॒रु । स॒हस्रा॑ । नि । शि॒शा॒मि॒ । दा॒शुषे॑ । यत् । मा॒ । सोमा॑सः । उ॒क्थिनः॑ । अम॑न्दिषुः ॥४
अहम् । एतम् । गव्ययम् । अश्व्यम् । पशुम् । पुरीषिणम् । सायकेन । हिरण्ययम् ।
पुरु । सहस्रा । नि । शिशामि । दाशुषे । यत् । मा । सोमासः । उक्थिनः । अमन्दिषुः ॥४
“अहमेतं “गव्ययं गोमयम् “अश्व्यम् अश्वमयं “हिरण्ययं हिरण्यालंकारोपेतं “पुरीषिणम् । पुरीषमुदकं क्षीररूपम् । तद्वन्तं “पशुं शत्रुसंबन्धिनम् । जात्येकवचनम् । पशुसंघमित्यर्थः । तं “सायकेन आयुधेन अजयम् । तथा “पुरु पुरूणि “सहस्रा सहस्राणि शस्त्राणि “नि “शिशामि संस्करोमि “दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय । वैरिविनाशायेत्यर्थः । कदेति उच्यते । “यत् यदा “मा मां “सोमासः सोमाः “उक्थिनः शस्त्रोपेताः सन्तः अथवा सोमेन शस्त्रैश्चोपेता यजमानाः “अमन्दिषुः तर्पयन्ति ।
अ॒हमिन्द्रो॒ न परा॑ जिग्य॒ इद्धनं॒ न मृ॒त्यवेऽव॑ तस्थे॒ कदा॑ च॒न ।
सोम॒मिन्मा॑ सु॒न्वन्तो॑ याचता॒ वसु॒ न मे॑ पूरवः स॒ख्ये रि॑षाथन ॥५
अ॒हम् । इन्द्रः॑ । न । परा॑ । जि॒ग्ये॒ । इत् । धन॑म् । न । मृ॒त्यवे॑ । अव॑ । त॒स्थे॒ । कदा॑ । च॒न ।
सोम॑म् । इत् । मा॒ । सु॒न्वन्तः॑ । या॒च॒त॒ । वसु॑ । न । मे॒ । पू॒र॒वः॒ । स॒ख्ये । रि॒षा॒थ॒न॒ ॥५
अहम् । इन्द्रः । न । परा । जिग्ये । इत् । धनम् । न । मृत्यवे । अव । तस्थे । कदा । चन ।
सोमम् । इत् । मा । सुन्वन्तः । याचत । वसु । न । मे । पूरवः । सख्ये । रिषाथन ॥५
“इन्द्रः सर्वस्य धनस्य स्वामी "अहं “धनम् आत्मीयं “न “परा “जिग्य “इत् नैव पराभावयामि । मदीयं धनं न पराभूयत इत्यर्थः। किंचाहं “मृत्यवे सर्वेषां मारकाय “कदा “चन कदापि “न “अव “तस्थे नावस्थितो भवामि । इन्द्रभक्ता न मृत्युभाजो भवन्ति किल किमु वक्तव्यमिन्द्रस्य मृत्युविरहे । यस्मादेवं तस्मात् “सोमं “सुन्वन्तः हे यजमानाः "वसु युष्मदपेक्षितं धनं “मा “इत् मामेव “याचत । हे “पूरवः मनुष्याः “मे “सख्ये “न “रिषाथन मा रिष्टा भवथ। मत्सख्यं मा विनाशयत ॥ ॥ ५ ॥
अ॒हमे॒ताञ्छाश्व॑सतो॒ द्वाद्वेन्द्रं॒ ये वज्रं॑ यु॒धयेऽकृ॑ण्वत ।
आ॒ह्वय॑मानाँ॒ अव॒ हन्म॑नाहनं दृ॒ळ्हा वद॒न्नन॑मस्युर्नम॒स्विन॑ः ॥६
अ॒हम् । ए॒तान् । शाश्व॑सतः । द्वाऽद्वा॑ । इन्द्र॑म् । ये । वज्र॑म् । यु॒धये॑ । अकृ॑ण्वत ।
आ॒ऽह्वय॑मानान् । अव॑ । हन्म॑ना । अ॒ह॒न॒म् । दृ॒ळ्हा । वद॑न् । अन॑मस्युः । न॒म॒स्विनः॑ ॥६
अहम् । एतान् । शाश्वसतः । द्वाऽद्वा । इन्द्रम् । ये । वज्रम् । युधये । अकृण्वत ।
आऽह्वयमानान् । अव । हन्मना । अहनम् । दृळ्हा । वदन् । अनमस्युः । नमस्विनः ॥६
“अहम् इन्द्रः “एतान् वक्ष्यमाणान् "शाश्वसतः भृशं प्राणतः प्रवृद्धबलान् शत्रून् “द्वाद्वा द्वौ द्वौ। युग्मभूतानित्यर्थः। तानहनमिति संबन्धः। एतानित्युक्तं कानित्याह । “ये शत्रवः “इन्द्रं शत्रूणां दारकम् । इन्द्रः शत्रूणां दारयिता इति निरुक्तम् (निरु. १०. ८ )। ईदृशं “वज्रं बलिनं यद्वा वज्रवन्तं “युधये युद्धाय “अकृण्वत अकुर्वत तानेतानित्यर्थः । पुनः कीदृशान् । “आह्वयमानान् एहि युध्यस्वेत्याह्वयतः शत्रून् “नमस्विनः नमनवतो बलान्नामयित्वा "अनमस्युः अप्रणतिशीलः सन् “दृळ्हा दृढानि भयजनकानि स्थिराणि वचनानि “वदन् "अहनं हतवानस्मि ॥
अ॒भी॒३॒॑दमेक॒मेको॑ अस्मि नि॒ष्षाळ॒भी द्वा किमु॒ त्रय॑ः करन्ति ।
खले॒ न प॒र्षान्प्रति॑ हन्मि॒ भूरि॒ किं मा॑ निन्दन्ति॒ शत्र॑वोऽनि॒न्द्राः ॥७
अ॒भि । इ॒दम् । एक॑म् । एकः॑ । अ॒स्मि॒ । नि॒ष्षाट् । अ॒भि । द्वा । किम् । ऊं॒ इति॑ । त्रयः॑ । क॒र॒न्ति॒ ।
खले॑ । न । प॒र्षान् । प्रति॑ । ह॒न्मि॒ । भूरि॑ । किम् । मा॒ । नि॒न्द॒न्ति॒ । शत्र॑वः । अ॒नि॒न्द्राः ॥७
अभि । इदम् । एकम् । एकः । अस्मि । निष्षाट् । अभि । द्वा । किम् । ऊं इति । त्रयः । करन्ति ।
खले । न । पर्षान् । प्रति । हन्मि । भूरि । किम् । मा । निन्दन्ति । शत्रवः । अनिन्द्राः ॥७
अहम् “इदम् इदानीम् “एकं शत्रुम् “एकः असहाय एव सन् "अभि "अस्मि अभिभवामि । किंच “निष्षाट् सपत्नान्निःषहमाणोऽहं “द्वा द्वावप्यसह्यौ शत्रू “अभि अस्मि । “किमु किं वा “त्रयः शत्रवः “करन्ति कुर्वन्ति । तानप्यभिभवामीत्यर्थः । किं बहुना । “खले “न खलनिष्पादने यथा जीर्णव्रीह्यादिस्तम्बाननायासेन प्रतिहन्ति कर्षकः तद्वत् "पर्षान् निष्ठुरान् “भूरि बहून् शत्रून् “प्रति “हन्मि । “मा माम् “अनिन्द्राः इन्द्ररहिता इन्द्रमजानन्त इन्द्रविरोधिनः “शत्रवः मामिन्द्रं “किं “निन्दन्ति । निन्दितुमशक्ता इत्यर्थः । अत्र ‘ अभिभवामि' (निरु. ३. १०) इत्यादि निरुक्तं द्रष्टव्यम् ॥
अ॒हं गु॒ङ्गुभ्यो॑ अतिथि॒ग्वमिष्क॑र॒मिषं॒ न वृ॑त्र॒तुरं॑ वि॒क्षु धा॑रयम् ।
यत्प॑र्णय॒घ्न उ॒त वा॑ करञ्ज॒हे प्राहं म॒हे वृ॑त्र॒हत्ये॒ अशु॑श्रवि ॥८
अ॒हम् । गु॒ङ्गुऽभ्यः॑ । अ॒ति॒थि॒ऽग्वम् । इष्क॑रम् । इष॑म् । न । वृ॒त्र॒ऽतुर॑म् । वि॒क्षु । धा॒र॒य॒म् ।
यत् । प॒र्ण॒य॒ऽघ्ने । उ॒त । वा॒ । क॒र॒ञ्ज॒ऽहे । प्र । अ॒हम् । म॒हे । वृ॒त्र॒ऽहत्ये॑ । अशु॑श्रवि ॥८
अहम् । गुङ्गुऽभ्यः । अतिथिऽग्वम् । इष्करम् । इषम् । न । वृत्रऽतुरम् । विक्षु । धारयम् ।
यत् । पर्णयऽघ्ने । उत । वा । करञ्जऽहे । प्र । अहम् । महे । वृत्रऽहत्ये । अशुश्रवि ॥८
“अहम् इन्द्रः “गुङ्गुभ्यः एतन्नामकेभ्यो जनपदेभ्यो रक्षणाय “अतिथिग्वम् अतिथिगोः पुत्रं दिवोदासमृषिम् “इष्करं निष्कर्तारं “वृत्रतुरं शत्रूणां हिंसक “विक्षु प्रजासु मध्ये “इषं “न अन्नमिव तासामन्नं यथा भोगाय भवति तद्वदन्नस्थानीयं “धारयं धारितवानस्मि । कदेति उच्यते । “यत् यदा “पर्णयघ्ने पर्णयनामकस्यासुरस्य हननवति “उत “वा अपि च “करञ्जहे एतन्नामकस्य हननोपेते “महे महति “वृत्रहत्ये संग्रामे “अशुश्रवि श्रुतोऽभवम् ॥
प्र मे॒ नमी॑ सा॒प्य इ॒षे भु॒जे भू॒द्गवा॒मेषे॑ स॒ख्या कृ॑णुत द्वि॒ता ।
दि॒द्युं यद॑स्य समि॒थेषु॑ मं॒हय॒मादिदे॑नं॒ शंस्य॑मु॒क्थ्यं॑ करम् ॥९
प्र । मे॒ । नमी॑ । सा॒प्यः । इ॒षे । भु॒जे । भू॒त् । गवा॑म् । एषे॑ । स॒ख्या । कृ॒णु॒त॒ । द्वि॒ता ।
दि॒द्युम् । यत् । अ॒स्य॒ । स॒म्ऽइ॒थेषु॑ । मं॒हय॑म् । आत् । इत् । ए॒न॒म् । शंस्य॑म् । उ॒क्थ्य॑म् । क॒र॒म् ॥९
प्र । मे । नमी । साप्यः । इषे । भुजे । भूत् । गवाम् । एषे । सख्या । कृणुत । द्विता ।
दिद्युम् । यत् । अस्य । सम्ऽइथेषु । मंहयम् । आत् । इत् । एनम् । शंस्यम् । उक्थ्यम् । करम् ॥९
“मे मम मत्संबन्धी “नमी । नामकत्वान्नमः स्तोत्रम् । तदस्यास्तीति नमी स्तोता “साप्यः । सर्वैराश्रयणीयः सन् “इषे अन्नाय “भुजे भोगाय “प्र “भूत प्रभवति । तं मत्स्तोतारं मनुष्याः “गवामेषे अन्वेषणाय “सख्या सख्याय च “द्विता द्विविधं द्विप्रकाराय ”कृणुत कृण्वन्ति । गवां दातारं सखायं च कुर्वन्तीत्यर्थः । यद्वा। गवामेष एषणे द्विता द्वैधाय सख्याय शारीराय सैनिकाय च सख्यायं कृण्वन्ति । कदेति उच्यते । “यत् यदा “अस्य मत्संबन्धिनः स्तोतुर्जयार्थं “समिथेषु संग्रामेषु “दिद्युम् आयुधं “मंहयं स्वीकुर्यामित्यर्थः । “आदित् अनन्तरमेव “एनं स्तोतारं “शंस्यं स्तुत्यम् “उक्थ्यम् उक्थार्हं “करम् अकरं करोमि ॥
प्र नेम॑स्मिन्ददृशे॒ सोमो॑ अ॒न्तर्गो॒पा नेम॑मा॒विर॒स्था कृ॑णोति ।
स ति॒ग्मशृ॑ङ्गं वृष॒भं युयु॑त्सन्द्रु॒हस्त॑स्थौ बहु॒ले ब॒द्धो अ॒न्तः ॥१०
प्र । नेम॑स्मिन् । द॒दृ॒शे॒ । सोमः॑ । अ॒न्तः । गो॒पाः । नेम॑म् । आ॒विः । अ॒स्था । कृ॒णो॒ति॒ ।
सः । ति॒ग्मऽशृ॑ङ्गम् । वृ॒ष॒भम् । युयु॑त्सन् । द्रु॒हः । त॒स्थौ॒ । ब॒हु॒ले । ब॒द्धः । अ॒न्तरिति॑ ॥१०
प्र । नेमस्मिन् । ददृशे । सोमः । अन्तः । गोपाः । नेमम् । आविः । अस्था । कृणोति ।
सः । तिग्मऽशृङ्गम् । वृषभम् । युयुत्सन् । द्रुहः । तस्थौ । बहुले । बद्धः । अन्तरिति ॥१०
“नेमस्मिन् । नेमशब्दोऽर्धपर्यायः । यष्टा अयष्टा च द्वौ पुरुषौ युध्यन्तौ। तयोरेकस्मिन् यष्टरीत्यर्थः । तस्मिन् “अन्तः “सोमः “ददृशे दृश्यते । तं "नेमम् अर्धमेकं “गोपाः गोपायितेन्द्रः “अस्था क्षेपणसाधनेन वज्रेण “आविः “कृणोति प्रकटयति । शत्रुभिरनभिभूतं करोतीत्यर्थः । “सः यत्र सोमो न दृश्यते सः “तिग्मशृङ्गं तीक्ष्णायुधं “वृषभं बाणान् वर्षयन्तमिन्द्रेणानुगृहीतं प्रति “युयुत्सन् योद्भुमिच्छन् “द्रुहः द्रोग्ध्रा “बद्धः सन् "बहुले अन्धकारे “अन्तः तस्य मध्ये “तस्थौ तिष्ठति । यद्वा एवं व्याख्येयम् । नेमस्मिन्निन्द्रभक्तेऽन्तः सोमो ददृशे । नेममन्यं गोपाः स्वभक्तरक्षक इन्द्रोऽस्था अस्थ्ना वज्रेणाविष्कृणोति । आविष्करोति । वज्रेण पीडयतीत्यर्थः । स नेमो द्रुहस्तिग्मशृङ्गं वृषभमिन्द्रं युयुत्सन् । शिष्टं समानम् ॥
आ॒दि॒त्यानां॒ वसू॑नां रु॒द्रिया॑णां दे॒वो दे॒वानां॒ न मि॑नामि॒ धाम॑ ।
ते मा॑ भ॒द्राय॒ शव॑से ततक्षु॒रप॑राजित॒मस्तृ॑त॒मषा॑ळ्हम् ॥११
आ॒दि॒त्याना॑म् । वसू॑नाम् । रु॒द्रिया॑णाम् । दे॒वः । दे॒वाना॑म् । न । मि॒ना॒मि॒ । धाम॑ ।
ते । मा॒ । भ॒द्राय॑ । शव॑से । त॒त॒क्षुः॒ । अप॑राऽजितम् । अस्तृ॑तम् । अषा॑ळ्हम् ॥११
आदित्यानाम् । वसूनाम् । रुद्रियाणाम् । देवः । देवानाम् । न । मिनामि । धाम ।
ते । मा । भद्राय । शवसे । ततक्षुः । अपराऽजितम् । अस्तृतम् । अषाळ्हम् ॥११
“आदित्यानां “वसूनां “रुद्रियाणां रुद्राणां यद्वा रुद्रपुत्राणां मरुतां च “देवानां “धाम स्थानं “देवः इन्द्रः “न “मिनाति न हिनस्ति । “ते आदित्यादयः “मा मां “भद्राय “शवसे “ततक्षुः अनुगृह्णन्तु । “अपराजितमस्तृतम् अहिंसितम् “अषाळ्हम् अनभिभूतम् ॥
टिप्पणी
१०.४८.१ अहं भुवं वसुनः इति
ऽहं भुवं वसुनः पूर्व्यस्पतिरिति सूक्तमहं धनानि सं जयामि शश्वत इत्यन्तो वै जितमन्तो नवममहर्नवमेऽहनि नवमस्याह्नो रूपं तदु जागतं - ऐ.ब्रा. ५.२१.६
१०.४८.७ अभीदमेको इति --
ऋङ् मोघमन्नं निन्दा च शापो यो मेत्यृगेव तु ।
याञ्चा यदिन्द्र चित्रेति क्षेपोऽभीदमिति त्वृचि ।।बृहद्देवता १.४९ ।।
| मण्डल १० | ||||
|---|---|---|---|---|