ऋग्वेदः सूक्तं १०.८३
| ← सूक्तं १०.८२ | ऋग्वेदः - मण्डल १० सूक्तं १०.८३ मन्युः तापसः |
सूक्तं १०.८४ → |
| दे. मन्युः। १ जगती, २-१४ त्रिष्टुप्
अजिरनाम्न्यभिचारसाधने यज्ञ एतत्सूक्तं निविद्धानम् (आश्व.श्रौ. ९.७) |
यस्ते मन्योऽविधद्वज्र सायक सह ओजः पुष्यति विश्वमानुषक् ।
साह्याम दासमार्यं त्वया युजा सहस्कृतेन सहसा सहस्वता ॥१॥
मन्युरिन्द्रो मन्युरेवास देवो मन्युर्होता वरुणो जातवेदाः ।
मन्युं विश ईळते मानुषीर्याः पाहि नो मन्यो तपसा सजोषाः ॥२॥
अभीहि मन्यो तवसस्तवीयान्तपसा युजा वि जहि शत्रून् ।*
अमित्रहा वृत्रहा दस्युहा च विश्वा वसून्या भरा त्वं नः ॥३॥
त्वं हि मन्यो अभिभूत्योजाः स्वयम्भूर्भामो अभिमातिषाहः ।
विश्वचर्षणिः सहुरिः सहावानस्मास्वोजः पृतनासु धेहि ॥४॥
अभागः सन्नप परेतो अस्मि तव क्रत्वा तविषस्य प्रचेतः ।
तं त्वा मन्यो अक्रतुर्जिहीळाहं स्वा तनूर्बलदेयाय मेहि ॥५॥
अयं ते अस्म्युप मेह्यर्वाङ्प्रतीचीनः सहुरे विश्वधायः ।
मन्यो वज्रिन्नभि मामा ववृत्स्व हनाव दस्यूँरुत बोध्यापेः ॥६॥
अभि प्रेहि दक्षिणतो भवा मेऽधा वृत्राणि जङ्घनाव भूरि ।
जुहोमि ते धरुणं मध्वो अग्रमुभा उपांशु प्रथमा पिबाव ॥७॥
सायणभाष्यम्
‘ यस्ते मन्यो ' इति सप्तर्चं पञ्चदशं सूक्तम् । मन्युर्नाम तपसः पुत्र ऋषिः । आद्या जगती शिष्टास्त्रिटुभः । इदमुत्तरं च मन्युदेवत्यम् । तथा चानुक्रान्तं -- यस्ते मन्यो मन्युस्तापसो मान्यवं तु जगत्यादि ' इति । अजिरनाम्न्यभिचारसाधने यज्ञ एतत्सूक्तं निविद्धानम् । सूत्रितं च --' त्वया मन्यो यस्ते मन्यो ' (आश्व. श्रौ. ९. ७) इति ॥
यस्ते॑ म॒न्योऽवि॑धद्वज्र सायक॒ सह॒ ओज॑ः पुष्यति॒ विश्व॑मानु॒षक् ।
सा॒ह्याम॒ दास॒मार्यं॒ त्वया॑ यु॒जा सह॑स्कृतेन॒ सह॑सा॒ सह॑स्वता ॥१
यः । ते॒ । म॒न्यो॒ इति॑ । अवि॑धत् । व॒ज्र॒ । सा॒य॒क॒ । सहः॑ । ओजः॑ । पु॒ष्य॒ति॒ । विश्व॑म् । आ॒नु॒षक् ।
स॒ह्याम॑ । दास॑म् । आर्य॑म् । त्वया॑ । यु॒जा । सहः॑ऽकृतेन । सह॑सा । सह॑स्वता ॥१
यः । ते । मन्यो इति । अविधत् । वज्र । सायक । सहः । ओजः । पुष्यति । विश्वम् । आनुषक् ।
सह्याम । दासम् । आर्यम् । त्वया । युजा । सहःऽकृतेन । सहसा । सहस्वता ॥१
हे “मन्यो क्रोधाभिमानिन् देव ।' मन्युर्मन्यतेर्दीप्तिकर्मणः क्रोधकर्मणो वधकर्मणो वा ' (निरु. १०. २९) इति निरुक्तम् । “यः यजमानः “ते तुभ्यम् “अविधत् परिचरति हे "वज्र वज्रवत्सारभूत “सायक सायकवच्छत्रूणां हिंसक स मनुष्यः “सहः बलं बाह्यम् “ओजः शारीरं बलं च "आनुषक् अनुषक्तं “पुष्यति त्वदनुग्रहात्संग्रामे । यस्मादेवं तस्माद्वयं “दासम् उपक्षयकर्तारम् “आर्यम् अस्मत्तोऽधिकं चोभयविधं शत्रुं “साह्याम अभिभवेम। केन साधनेनेति तदुच्यते । “त्वया “युजा त्वया सहायेन । सहायो विशेष्यते । “सहस्कृतेन बलोत्पादितेन “सहसा सहमानेन परान् “सहस्वता बलवता । ईदृशेन त्वया सहायेनेत्यर्थः ॥
म॒न्युरिन्द्रो॑ म॒न्युरे॒वास॑ दे॒वो म॒न्युर्होता॒ वरु॑णो जा॒तवे॑दाः ।
म॒न्युं विश॑ ईळते॒ मानु॑षी॒र्याः पा॒हि नो॑ मन्यो॒ तप॑सा स॒जोषा॑ः ॥२
म॒न्युः । इन्द्रः॑ । म॒न्युः । ए॒व । आ॒स॒ । दे॒वः । म॒न्युः । होता॑ । वरु॑णः । जा॒तऽवे॑दाः ।
म॒न्युम् । विशः॑ । ई॒ळ॒ते॒ । मानु॑षीः । याः । पा॒हि । नः॒ । म॒न्यो॒ इति॑ । तप॑सा । स॒ऽजोषाः॑ ॥२
मन्युः । इन्द्रः । मन्युः । एव । आस । देवः । मन्युः । होता । वरुणः । जातऽवेदाः ।
मन्युम् । विशः । ईळते । मानुषीः । याः । पाहि । नः । मन्यो इति । तपसा । सऽजोषाः ॥२
अयं “मन्युरिन्द्रः “मन्युरेव “देवः सर्वोऽपि मन्युरेव “आस अभवत् । “मन्युः एव “होता होमनिष्पादकोऽग्निः । तथा मन्युः “वरुणः अपि “जातवेदाः जातप्रज्ञो वरुणश्च । सर्वेष्वपि तेजस्विषु । मन्युसद्भावात् । “याः “मानुषीः मनुषोऽपत्यभूताः “विशः प्रजाः सन्ति ताः “मन्युं एव देवम् “ईळते स्तुवन्ति । हे “मन्यो “तपसा एतन्नामकेनास्मत्पित्रा “सजोषाः समानप्रीतिस्त्वं “पाहि रक्ष ।
अ॒भी॑हि मन्यो त॒वस॒स्तवी॑या॒न्तप॑सा यु॒जा वि ज॑हि॒ शत्रू॑न् ।
अ॒मि॒त्र॒हा वृ॑त्र॒हा द॑स्यु॒हा च॒ विश्वा॒ वसू॒न्या भ॑रा॒ त्वं न॑ः ॥३
अ॒भि । इ॒हि॒ । म॒न्यो॒ इति॑ । त॒वसः॑ । तवी॑यान् । तप॑सा । यु॒जा । वि । ज॒हि॒ । शत्रू॑न् ।
अ॒मि॒त्र॒ऽहा । वृ॒त्र॒ऽहा । द॒स्यु॒ऽहा । च॒ । विश्वा॑ । वसू॑नि । आ । भ॒र॒ । त्वम् । नः॒ ॥३
अभि । इहि । मन्यो इति । तवसः । तवीयान् । तपसा । युजा । वि । जहि । शत्रून् ।
अमित्रऽहा । वृत्रऽहा । दस्युऽहा । च । विश्वा । वसूनि । आ । भर । त्वम् । नः ॥३
हे “मन्यो त्वम् “अभीहि अभिगच्छास्मद्यज्ञम् । कीदृशस्त्वम् । “तवसः बलवतोऽपि “तवीयान् अत्यन्तं बलवान् । स त्वं “तपसा अस्मत्पित्रा “युजा सहायेन “शत्रून् “वि “जहि । किंच “अमित्रहा अमित्राणां हन्ता । अमित्रोऽस्निग्धः । तथा “वृत्रहा आवरकाणां शत्रूणां हन्ता तथा . “दस्युहा “च । दस्युरुपक्षपणकारी शत्रुः । तादृश मन्युदेव “त्वं “विश्वा सर्वाणि “वसूनि धनानि “नः अस्मभ्यम् “आ “भर आहर ॥
त्वं हि म॑न्यो अ॒भिभू॑त्योजाः स्वय॒म्भूर्भामो॑ अभिमातिषा॒हः ।
वि॒श्वच॑र्षणि॒ः सहु॑रि॒ः सहा॑वान॒स्मास्वोज॒ः पृत॑नासु धेहि ॥४
त्वम् । हि । म॒न्यो॒ इति॑ । अ॒भिभू॑तिऽओजाः । स्व॒य॒म्ऽभूः । भामः॑ । अ॒भि॒मा॒ति॒ऽस॒हः ।
वि॒श्वऽच॑र्षणिः । सहु॑रिः । सहा॑वान् । अ॒स्मासु॑ । ओजः॑ । पृत॑नासु । धे॒हि॒ ॥४
त्वम् । हि । मन्यो इति । अभिभूतिऽओजाः । स्वयम्ऽभूः । भामः । अभिमातिऽसहः ।
विश्वऽचर्षणिः । सहुरिः । सहावान् । अस्मासु । ओजः । पृतनासु । धेहि ॥४
हे “मन्यो “त्वम् “अभिभूत्योजाः परेषामभिभावुकबलः “स्वयंभूः स्वयमेवोत्पन्नः “भामः क्रुद्धः “अभिमातिषाहः । अभितो हिंसन्तीत्यभिमातयः शत्रवः । तेषामभिभविता । “विश्वचर्षणिः सर्वेषां द्रष्टा “सहुरिः सहनशीलः “सहावान् सहनवान् ईदृशस्त्वम् “अस्मासु “पृतनासु संग्रामेषु “ओजः बलं “धेहि देहि ॥
अ॒भा॒गः सन्नप॒ परे॑तो अस्मि॒ तव॒ क्रत्वा॑ तवि॒षस्य॑ प्रचेतः ।
तं त्वा॑ मन्यो अक्र॒तुर्जि॑हीळा॒हं स्वा त॒नूर्ब॑ल॒देया॑य॒ मेहि॑ ॥५
अ॒भा॒गः । सन् । अप॑ । परा॑ऽइतः । अ॒स्मि॒ । तव॑ । क्रत्वा॑ । त॒वि॒षस्य॑ । प्र॒चे॒त॒ इति॑ प्रऽचेतः ।
तम् । त्वा॒ । म॒न्यो॒ इति॑ । अ॒क्र॒तुः । जि॒ही॒ळ॒ । अ॒हम् । स्वा । त॒नूः । ब॒ल॒ऽदेया॑य । मा॒ । आ । इ॒हि॒ ॥५
अभागः । सन् । अप । पराऽइतः । अस्मि । तव । क्रत्वा । तविषस्य । प्रचेत इति प्रऽचेतः ।
तम् । त्वा । मन्यो इति । अक्रतुः । जिहीळ । अहम् । स्वा । तनूः । बलऽदेयाय । मा । आ । इहि ॥५
हे “प्रचेतः प्रकृष्टज्ञान “मन्यो “तविषस्य महतः “तव “क्रत्वा कर्मणा “अभागः भागरहितः “सन् । त्वां यज्ञेऽयाजकः सन्नित्यर्थः । त्वदनुकूलरहितोऽहम् “अप “परेतोऽस्मि युद्धे शत्रुभिरभिभूतः सन् दूरं गतोऽस्मि । “तं तादृशं भागरहितं “त्वा त्वां हे "मन्यो “अक्रतुः कर्मरहितः “अहं “जिहीळ क्रुद्धं कृतवानित्यर्थः । यद्वा अहमेव त्वत्सहायमेव क्रोधितवान् । अथेदानीं “स्वा “तनूः मम शरीरभूतस्त्वं “बलदेयाय बलदानाय “मेहि मां प्राप्नुहि ॥
अ॒यं ते॑ अ॒स्म्युप॒ मेह्य॒र्वाङ्प्र॑तीची॒नः स॑हुरे विश्वधायः ।
मन्यो॑ वज्रिन्न॒भि मामा व॑वृत्स्व॒ हना॑व॒ दस्यूँ॑रु॒त बो॑ध्या॒पेः ॥६
अ॒यम् । ते॒ । अ॒स्मि॒ । उप॑ । मा॒ । आ । इ॒हि॒ । अ॒र्वाङ् । प्र॒ती॒ची॒नः । स॒हु॒रे॒ । वि॒श्व॒ऽधा॒यः॒ ।
मन्यो॒ इति॑ । व॒ज्रि॒न् । अ॒भि । माम् । आ । व॒वृ॒त्स्व॒ । हना॑व । दस्यू॑न् । उ॒त । बो॒धि॒ । आ॒पेः ॥६
अयम् । ते । अस्मि । उप । मा । आ । इहि । अर्वाङ् । प्रतीचीनः । सहुरे । विश्वऽधायः ।
मन्यो इति । वज्रिन् । अभि । माम् । आ । ववृत्स्व । हनाव । दस्यून् । उत । बोधि । आपेः ॥६
हे “सहुरे शत्रूणां सहनशील “विश्वधायः विश्वस्य धर्तमन्यो “अयं जनोऽहं “ते तव “अस्मि कर्मकृत् । यत एवमतः “प्रतीचीनः प्रतिगन्ता “अर्वाङ् अस्मदभिमुखं “मा मां “उप “इहि उपागच्छ। हे “मन्यो “वज्रिन् “माम् “अभि “आ “ववृत्स्व अभ्यावर्तस्व । किमर्थमभ्यागमनमिति चेदुच्यते । “हनाव आवां “दस्यून् शत्रून्। “उत अपि च “आपेः बन्धुं “बोधि बुध्यस्व ॥
अ॒भि प्रेहि॑ दक्षिण॒तो भ॑वा॒ मेऽधा॑ वृ॒त्राणि॑ जङ्घनाव॒ भूरि॑ ।
जु॒होमि॑ ते ध॒रुणं॒ मध्वो॒ अग्र॑मु॒भा उ॑पां॒शु प्र॑थ॒मा पि॑बाव ॥७
अ॒भि । प्र । इ॒हि॒ । द॒क्षि॒ण॒तः । भ॒व॒ । मे॒ । अध॑ । वृ॒त्राणि॑ । ज॒ङ्घ॒ना॒व॒ । भूरि॑ ।
जु॒होमि॑ । ते॒ । ध॒रुण॑म् । मध्वः॑ । अग्र॑म् । उ॒भौ । उ॒प॒ऽअं॒शु । प्र॒थ॒मा । पि॒बा॒व॒ ॥७
अभि । प्र । इहि । दक्षिणतः । भव । मे । अध । वृत्राणि । जङ्घनाव । भूरि ।
जुहोमि । ते । धरुणम् । मध्वः । अग्रम् । उभौ । उपऽअंशु । प्रथमा । पिबाव ॥७
हे मन्यो “अभि "प्रेहि अभिगच्छ। मम युद्धं गत्वा च “मे मम “दक्षिणतो “भव । “अध अथ आवां “वृत्राणि शत्रून् “भूरि प्रभूतं “जङ्नाव हनाव । “ते तुभ्यम् “अग्रं श्रेष्ठं “मध्वः मधु सोमरसं “जुहोमि । “उभौ त्वं चाहं च “उपांशु अप्रकाशं “प्रथमा प्रथमौ सन्तौ “पिबाव ॥ ॥१८॥
टिप्पणी
*१०.८३.३ द्र. अभिमन्योरुपरि टिप्पणी
ससृजे मासि मास्येनम् अभिमत्य तपोऽग्रजम् ।
तेनैनं मन्युरित्याह मन्युरेव तु तापसः ।। बृहद्देवता २.५३ ।।
यस्ते मन्योरिति च चतुर्दशर्चस्य सूक्तस्य रुद्रो दुर्वासास्तपनपुत्रो मन्युर्देवता। अपनिलयन्तामिति बीजम्। संसृष्टमिति शक्तिः। शत्रुं क्षपयेति कीलकम्। मम शत्रुक्षयार्थे जपे विनियोगः। अथ ध्यानम् --
दंष्ट्राकरालवदनं ज्वालामालाशिरोरुहम्।
कपालकर्तिकाहस्तं रुद्रं मन्युं नमाम्यहम्॥ - वनदुर्गोपनिषत् पृ. ४५९
| मण्डल १० | ||||
|---|---|---|---|---|