ऋग्वेदः सूक्तं १०.१८१
| ← सूक्तं १०.१८० | ऋग्वेदः - मण्डल १० सूक्तं १०.१८१ क्रमेण - प्रथो वासिष्ठः, सप्रथो भारद्वाजः, घर्मः सौर्यः |
सूक्तं १०.१८२ → |
| विश्वे देवाः । त्रिष्टुप्। |
प्रथश्च यस्य सप्रथश्च नामानुष्टुभस्य हविषो हविर्यत् ।
धातुर्द्युतानात्सवितुश्च विष्णो रथंतरमा जभारा वसिष्ठः ॥१॥
अविन्दन्ते अतिहितं यदासीद्यज्ञस्य धाम परमं गुहा यत् ।
धातुर्द्युतानात्सवितुश्च विष्णोर्भरद्वाजो बृहदा चक्रे अग्नेः ॥२॥
तेऽविन्दन्मनसा दीध्याना यजु ष्कन्नं प्रथमं देवयानम् ।
धातुर्द्युतानात्सवितुश्च विष्णोरा सूर्यादभरन्घर्ममेते ॥३॥
सायणभाष्यम्
' प्रथः ' इति तृचं त्रिंशं सूक्तं वैश्वदेवं त्रैष्टुभम् । वासिष्ठः प्रथसंज्ञ ऋषिः प्रथमायाः । भारद्वाजः सप्रथाख्य ऋषिर्द्वितीयायाः । सूर्यपुत्रो घर्म ऋषिस्तृतीयायाः । तथा चानुक्रान्तं-' प्रथश्चैकर्चाः प्रथो वासिष्ठः सप्रथो भारद्वाजो घर्मः सौर्यो वैश्वदेवम् ' इति । प्रवर्ग्येऽभिष्टव एतत्सूक्तम् । सूत्रितं च-- ' गणानां त्वा प्रथश्च यस्य ' ( आश्व. श्रौ. ४.६) हति ।।
प्रथ॑श्च॒ यस्य॑ स॒प्रथ॑श्च॒ नामानु॑ष्टुभस्य ह॒विषो॑ ह॒विर्यत् ।
धा॒तुर्द्युता॑नात्सवि॒तुश्च॒ विष्णो॑ रथंत॒रमा ज॑भारा॒ वसि॑ष्ठः ॥ १
प्रथः॑ । च॒ । यस्य॑ । स॒ऽप्रथः॑ । च॒ । नाम॑ । आनु॑ऽस्तुभस्य । ह॒विषः॑ । ह॒विः । यत् ।
धा॒तुः । द्युता॑नात् । स॒वि॒तुः । च॒ । विष्णोः॑ । र॒थ॒म्ऽत॒रम् । आ । ज॒भा॒र॒ । वसि॑ष्ठः ॥१
प्रथः । च । यस्य । सऽप्रथः । च । नाम । आनुऽस्तुभस्य । हविषः । हविः । यत् ।
धातुः । द्युतानात् । सवितुः । च । विष्णोः । रथम्ऽतरम् । आ । जभार । वसिष्ठः ॥१
“यस्य वसिष्ठस्य “प्रथः “नाम पुत्रो यस्य भरद्वाजस्य “सप्रथः नाम पुत्रः तयोर्मध्ये “वसिष्ठः “आनुष्टुभस्य अनुष्टुप्छन्दसा युक्तस्य “हविषः घर्माख्यस्य “यत् “हविः हविष्ट्वापादकं “रथन्तरम् । रथरंहःसाधनं साम तद्रथन्तरम् । “धातुः धातृसंज्ञाद्देवात् “द्युतानात् द्योतमानात् “सवितुश्च “विष्णोः च “आ “जभार आजहार । हृतवान् ।। ' हृग्रहोर्भः ' हति भत्वम् । रथशब्दोपपदात्तरतेः संज्ञायां ' भृतॄवृजि० ' इति खच् । ' अरुर्द्विषदजन्तस्य इति मुमागमः ।।
अवि॑न्द॒न्ते अति॑हितं॒ यदासी॑द्य॒ज्ञस्य॒ धाम॑ पर॒मं गुहा॒ यत् ।
धा॒तुर्द्युता॑नात्सवि॒तुश्च॒ विष्णो॑र्भ॒रद्वा॑जो बृ॒हदा च॑क्रे अ॒ग्नेः ॥ २
अवि॑न्दन् । ते । अति॑ऽहितम् । यत् । आसी॑त् । य॒ज्ञस्य॑ । धाम॑ । प॒र॒मम् । गुहा॑ । यत् ।
धा॒तुः । द्युता॑नात् । स॒वि॒तुः । च॒ । विष्णोः॑ । भ॒रत्ऽवा॑जः । बृ॒हत् । आ । च॒क्रे॒ । अ॒ग्नेः ॥२
अविन्दन् । ते । अतिऽहितम् । यत् । आसीत् । यज्ञस्य । धाम । परमम् । गुहा । यत् ।
धातुः । द्युतानात् । सवितुः । च । विष्णोः । भरत्ऽवाजः । बृहत् । आ । चक्रे । अग्नेः ॥२
“ते धात्रादयः तत् “अविन्दन् अलभन्त “यत् बृहत्सामाख्यं घर्मस्य हविषः संस्कारकम् “अतिहितं तिरोहितम् “आसीत् । “यत् च बृहत्साम “यज्ञस्य ज्योतिष्टोमादेः “परमम् उत्कृष्टं “धाम धारकं शरीरभूतं वा “गुहा गुहायामस्मदादिविषये निहितमासीत् तत्ते धात्रादयोऽलभन्त । तेभ्यः “अग्नेः “च सकाशात्तत् “बृहत् साम “भरद्वाजः ऋषिः “आ “चक्रे आभिमुख्येन कृतवान् । आहृतवानित्यर्थः ।।
ते॑ऽविन्द॒न्मन॑सा॒ दीध्या॑ना॒ यजुः॑ ष्क॒न्नं प्र॑थ॒मं दे॑व॒यान॑म् ।
धा॒तुर्द्युता॑नात्सवि॒तुश्च॒ विष्णो॒रा सूर्या॑दभरन्घ॒र्ममे॒ते ॥ ३
ते । अ॒वि॒न्द॒न् । मन॑सा । दीध्या॑नाः । यजुः॑ । स्क॒न्नम् । प्र॒थ॒मम् । दे॒व॒ऽयान॑म् ।
धा॒तुः । द्युता॑नात् । स॒वि॒तुः । च॒ । विष्णोः॑ । आ । सूर्या॑त् । अ॒भ॒र॒न् । घ॒र्मम् । ए॒ते ॥३
ते । अविन्दन् । मनसा । दीध्यानाः । यजुः । स्कन्नम् । प्रथमम् । देवऽयानम् ।
धातुः । द्युतानात् । सवितुः । च । विष्णोः । आ । सूर्यात् । अभरन् । घर्मम् । एते ॥३
“ते धात्रादयः “दीध्यानाः दीप्यमानाः सन्तः “मनसा बुद्ध्या “अविन्दन् अलभन्त । किं तत् । “यजुः यागसाधनं “स्कन्नं स्कन्दनीयमासेचनीयं प्रवृञ्जनसाधनं “प्रथमं मुख्यं “देवयानं देवानां प्राप्तिसाधनं “घर्मम् । एवं धात्रादिभिः प्रथममुपलब्धं तं घर्मं “धातुः द्योतमानात् “सवितुः “विष्णोः “सूर्यात् “च “एते ऋत्विजः “आ “अभरन् आहरन् । आनीतवन्त इत्यर्थः ।। ।। ३९ ।।
टिप्पणी
प्रथश्च यस्य सप्रथश्च नामेति घर्मतन्वः सतनुमेवैनं तत्सरूपं करोति रथंतरमाजभारा वसिष्ठः भरद्वाजो बृहदा चक्रे अग्नेरिति बृहद्रथंतरवन्तमेवैनं तत्करोति - ऐ.ब्रा १.२१
| मण्डल १० | ||||
|---|---|---|---|---|